уелсіз азастанны тарихында елімізді мемлекеттік нраны екі рет – 1992 жне 2006 жылдары бекітілді.
Республика мемлекеттік егемендігін иеленгеннен кейін, 1992 жылы азастан нраныны музыкасы мен мтініне байау жарияланды. Байау орытындысы бойынша аза КСР нраныны музыкалы редакциясын сатау туралы шешім абылданды. Осылайша туелсіз азастанны алашы нраныны музыкасыны авторлары Ман Тлебаев, Евгений Брусиловский жне Латиф Хамиди болды. Сонымен атар, здік мтінге жарияланан байауда авторлар жымы, белгілі аындар Мзафар лімбаев, адыр Мырзалиев, Тманбай Молдаалиев жне Жадыра Дрібаева жеіп шыты.Елді дыбысты рмізіні танымалдыын арттыру масатында 2006 жылы жаа мемлекеттік нран абылданды. Оны негізі ретінде халыты арасында кеінен танымал «Мені азастаным» патриотты ні тадап алынды. Ол нді Шмші алдаяов 1956 жылы Жмекен Нжімеденовті сзіне жазан болатын. азастан Президенті Нрслтан Назарбаев нге мемлекеттік нран жоары мртебесін беру жне анарлым салтанатты шыралуы шін музыкалы туындыны бастапы мтінін деді. азастан Парламенті 2006 жылы 6 атарда палаталарды бірлескен отырысында «Мемлекеттік рміздер туралы» Жарлыа тиісті тзету енгізіп, елімізді жаа мемлекеттік нранын бекітті.
Билет номер №48
азастан Республикасыны «азастан Республикасындаы тiл туралы» Заы 1997 жылы 11 шiлдеде абылданды. Осы Заы 4-шi бабында: азастан Республикасыны мемлекеттiк тiлi - аза тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттi бкiл аумаында оамды атынастарды барлы саласында олданылатын мемлекеттiк басару, за шыару, сот iсiн жргiзу жне iс ааздарын жргiзу тiлi. Сонымен бiрге, кiмет, мемлекеттiк органдар мемлекеттiк тiлдi яни аза тiлiн барынша дамытуа, оны халыаралы беделiн ныайтуа жне аза диаспорасына ана тiлiн сатауы мен дамытуы шiн кмек крсетуге мiндеттi деп крсетiлген.Аталан Заны 1-шi бабында диаспора деген терминге «зiнi тарихи шыу тегiнен тысары елде трып жатан халыты бiр блiгi (этникалы ауымдасты)» деген тсiнiктеме берiлген, яни шет елдерде трып жатан бiздi андас бауырларымыз. аза халы зiнi тарихи отанында трып а, ешандай уын-сргiнсiз ана тiлi мселесiне келгенде диаспораа айналды.Тiл туралы За абылдананнан берi, оны жзеге асыру шiн азастан кiметi бiратар аулылар абылдады. Атап айтанда, 1998 жылы 14 тамызда «Мемлекеттiк органдарда мемлекеттiк тiлдi олданылу аясын кеейту туралы», Елбасыны 1998 жылы 5 азадаы № 4106 Жарлыымен бекiтiлген «Тiлдердi олдану мен дамытуды мемлекеттiк бадарламасы» таы басалары. Бас-аяы 4-5 жылды iшiнде тiл жнiнде 17 жат абылданыпты.аншама жетiлген задар, бадарламалар абылдананмен, оны iске асыратын адамдар. рбiр аза азаматыны бойында зiнi ана тiлiне деген рмет, оны кдыретiне бас июшiлiк сезiмi алыптаспайынша, аза тiлiнi ксегесiн кгерту иын.
Билет номер №49Туелсіз мемлекетке айналан азастан, отаршылды езгіге тскен соы 200 жылдан астам уаыттан кейін Дниежзі азатарыны тыш рылтайын ткізуге ммкіндік алды. рылтайа трлі кезедерде Отанынан кетуге мжбр болан дние жзіні 30 елінен келген азатар атысты. Мндай жиынды ткізу з отандастарыны алдында кешігіп болса да атарылан гуманизмні жоары крінісі болды. Отандастар р трлі жадайлара байланысты, негізінен мемлекет тарапынан жасалан кш крсетуді нтижесінде, туан жерлерін тастап, шет елдерді мекендеуге мжбр болан еді. азастаннан тыс жерлерде оныс аударушылар кемсітушілікке де шырап, кптеген иыншылытарды бастарынан ткізді. онатарды арасында кернекті діни айраткерлер, алымдар, ксіпкерлер мен студенттер болды. рылтайа кптеген елдерден, оны атарындаы лкен аза диаспорасы бар Ресейден, збекстаннан делегациялар келді. рылтайда азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев, крнекті аын жне оам айраткері О. Слейменов, Тркиядан келген дінтанушы алым Халифа Алтай, Ресейден келген она Аман Тлеев т.б. сз сйледі. оам кштерін барынша жмылдыру мен халытар достыын ныайтуда 1992 жылы желтосанны ортасында ткен азастан халытарыны форумы лкен рл атарды. Форумда интернационализм, тату кршілік атынастарды дамытуды аидалары жаа трылардан арастырылды. зіні форумда сйлеген сзінде Н..Назарбаев азастанды мекендеген халытарды лтты келісім саясатын бекем жне аырына дейін жргізетініне, оларды мдениетін, тілін, салт-дстрлерін дамыту шін сенімді ыты кепілдіктерді руды ажеттігіне ерекше тоталып тті.1993 жылды соы азастанда Кеестерді жаппай зін-зі таратуымен де есте алды. Кеестер кп жылдар бойы КОКП-ны з билігін жзеге асыруа пайдаланан шымылды-пердесі болды. КОКП тарап, басару жйесі негізінен ауданды, алалы, облысты кімшіліктер болып рылан со, Кеестер здеріні брыны мазмнынан айырылды. Кптеген Кеестерде айтарлытай елеулі жмыстар жргізілмеді, сан мыдаан депутаттар корпусы немен айналысуын білмеді. Сондытан «Кеестерге не істеу керек?» деген сра оамны ке топтарыны арасында айтыс-тартыс нысанына айналды. Кеестерді зін-зі тарату идеясы туындады.зін-зі тарататыны жайлы алаш рет Алматы аласы Алатау ауданды кеесінін депутаттары млімдеп, баса депутаттарды здерінен лгі алуа шаырды. з ріптестеріне арнаан ндеуде олар мндай шешім абылдау себебін ескі кеестерді бгінгі заманда елдегі саяси жне экономикалы процестерде елді дадарыстан шыаруа ыпал ете алмайтындыымен тсіндірді. араша айыны соына таман зін-зі тарату жнінде Алматы алалы жне облысты кеестері, жзге тарта жергілікті кеестер млімдеді. Біратар халы депутаттары азастан Жоары Кеесіні де зін-зі таратуы жайлы мселе ктерді.Осындай жадайда 1993 жылы 8 желтосанда Алматы аласында республика Жоары Кеесіні XI сессиясыны екінші кезеі з жмысын бастады. Сессияны жмысына Республика Президенті Н..Назарбаев, Министрлер Кабинетіні мшелері, облысты кілдер атысты.Кіріспе сзді Жоары Кеесті траасы сйледі. Кеестерді болашаы жнінде депутаттарды кзарастары екі дай болды. Депутаттарды басым кпшілігі жергілікті кеестерді кілеттілігін жаадан сайланан жергілікті кілдік органдары жмыс істей бастаана дейін, мерзімінен брын тотатуды жатады. Барлы йымдастыру-ыты істер кімшілік басшыларына тапсырылды. Бан оса Парламент «азастан Республикасыны сайлау туралы кодексін» абылдап, Орталы сайлау комиссиясын рды. Жоары Кеес зін-зі тарату туралы шешімін жариялады. Келесі Парламент Сенат пен Мжілістен тратын ос палаталы Парламент болды.
илет номер №50
КСРО Жоары Кеесіні 3-сессиясы нарыты экономикаа кшу туралы мселе ктерген болатын. Осыан байланысты республиканы з ерекшеліктерін ескере отырып, азастанда нарыты шаруашылыа кшуді концепциясын жасау ола алына бастады. Дниежзілік экономаканы озы тжірибелерін ескере отырып шаруашылыты тиімділігіне ол жеткізу — экономикалы реформаны масаты ретінде аралды. Бан жету шін катардаы кптеген маызды мселелерді шешу ажет болды. Атап айтанда, олар мыналар:
экономикалы арым-атынастарды ырытандыруды жзеге асыру;
мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру негізінде жеке меншікті трансформациялауды жзеге асыру;
ксіпкерлікті дамытуа жадай жасау;
республикада инфрарылымды рістетуге ммкіндік туызу;
аржылы-несиелік саланы реформалау;
шетел капиталын кеінен тарту арылы ашы экономикалы жйені орнытыру.
90-жылдардаы азастан экономикасыны тоырау жадайы аталан мселелерді жзеге асыруа кері серін тигізді.
Тоырау жадайын тотату жне нарыты атынасты орнытыру масатында біратар шаралар ола алынды. Алашы рекет - 1992 жылды атарындаы ырытандыруды бірінші кезеі болып табылады. Нарыты экономиканы бір ыры — еркін баа. Ал баа сраныс пен сыныс арылы аныталады. Ендігі жерде оны мемлекеттік трыдан реттеуді ажеті жо. Бааны ырытандыру біркелкі жргізілді, осыан орай мемлекет тауар трлерін біртіндеп ысартып отырды. Ттынушыларды ынта-ыыласын орап, олдап отыру масатында баа жне монополияа арсы саясат жргізетін мемлекет дниеге келді. Еркін бааны орнытыруды бірыай тртібі ойластырылды. азастан Республикасыны лтты банкі туелсіз статуса ие болды.Нарыты экономиканы кідіріссіз дамуын жеделдету шін зады базаны зірлеу жмыстары здіксіз жргізілді.
азастан Республикасыны 1993 жылы бірінші Конституциясы бойынша жеке меншік ресмилендірілді. Бдан кейін жеке бизнесті дамытуа ыты негіз жасалды. Бл кезедегі ндірісті лдырау себептерін былайша тсіндіруге болады:
технология мен баса да рал-жабдытарды моральды жне физикалы трыдан ескіруі;
бааны ырытандырылуына байланысты энергия кздеріндегі шыынны кбейіп, німні ымбаттауы;KCPO ыдырааннан кейін іргелес республикалармен арадаы экономикалы байланыстарды зілуі;жеке ммкіншілікті жетіспеуі;
заемдік айналым арылы тыырытан шыуды иындыы.азастан экономикасын тратандыру масатында 1993 жылы маызды деген екі шешім кабылданды:
Республикадаы жеке меншік трлерін бір алыпа тсіру масатында 1993 жылды суірінен бастап мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді лтты бадарламасы іс жзіне асырыла бастады.1993 жылды 15 арашасында республиканы з лтты валютасы — теге айналыма енді. Бл елді зіндік аржы жйесін алыптастыруа ммкіндік жасады. Шындыына келгенде, азастан осы кннен бастап экономикалы дербестік жолына тсті.
Мемлекет иеліінен алу мен жекешелендіру бадарламасы. Мемлекет меншігінен алу дерісі 1992 жылы басталды. Ол алашында сауда объектілерін, оамды таматандыру, трмысты ызмет крсету жне баска ызмет крсету салаларын сату трінде тті. Алашы жылы 6200-дей са мекемелер жекешелендірілді. Ірі ксіпорындар, сіресе нерксіп орындары, сол кездегі олданыстаы заа орай, ебек жымдарына берілді. Блар, негізінен, жеіл нерксіп мекемелері еді.Нарыты дамуы жеке меншікті кптрлілігіне тікелей байланысты. Жекешелендіруді басты-басты ш кезеі сынылды:
Жалпылай жекешелендіру. Мндаы негізгі масат — оамны барлы мшелерін атыстыра отырып, жеке меншіктік ыты іс жзінде дйектеу. Жекешелендіру барысында азаматтарды 97%-ы тегін купондара ол жеткізіп ана оймай, оларды з алауынша инвестициялы-жекешелендіру орларында (ИЖ) сатауа ммкіндік алды. Республика трындары бл жолы жеке меншіктік ыа емес, бар боланы ИЖ-ны дивидендіне ана ие бола алды Инвестициялы-жекешелендіру орларыны да бл кезде з иындыы бар еді. здеріні емін-еркін аша айналымы болмаандытан, олар трындардан келіп тскен купондарды дер кезінде ашалай трде айтара алмады.ИЖ келіп тскен купондарды арнаулы аукциондара салу арылы жекелеген мекемелерді акцияларына ие боланымен, е мекемелерді дені, кінішке орай, жмыссыз еді. Осы жне баса да себептерден инвестициялы орлар зін-зі атай алан жо. Акционерлік коамдар жмысын басшылыа алу шін олара, е алдымен, жеткілікті млшерде акциялар керек болатын. нды ааздара байланысты нарыты атынастарды алыптастыру мен дамытуда олара ИЖ лайыты днекерлік ызмет атарды. Жекешелендіру дерісі, зіне халыты алы тобын тарту арылы леуметтік ділдік идеясын іс жзіне асырды.Шаын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге араанді халыты зіне кбірек тарту масатында жргізілді. Шаын немесс* ашалай жекешелендіру объектілері — ктерме жне блшек сауда нктелері, оамдык таматандыру орындары, ндірістік мекемелер жне баса да ызмет трлері болып табылады. Орталы Азия бирлсн оры аралы сауданы йымдастыруды йытысы міндетін атарды. Шаын жекешелендіру лкен мемлекеттік шыындарды ажет еткен жо, керісінше, азастандаы шаын жне орта бизнесті дамытуа ыпал жасады.
Жеке жобалара байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса жмысшылары бар) мекемелерді амтыды. 1994 жылдан бастап мндай мекемелер шетелдік басаруа беріле бастады.Белгілі бір келісімге сйкес мекемелер компания жетекшілеріне 5 жылдан 10 жыла дейінгі мерзімге берілді. Бл компаниялар з дрежесінде мекемелер табысынан лес алу ммкіндігіне ие болды. Сонымен бірге шетел компаниялары жетекшілеріні алдына бюджет пен йымдара тиесілі арызды дер кезінде жауып отыру, за мерзімді инвестициялар тарту, мекемені леуметтік жне экологиялы мселелерін шешіп отыру міндеттері ойылды.Мекемелерді шетелдік басаруа беру жекешелендіруді бастапы сатысы болып табылады. кімет мекеме мен оны басаруа алан компанияны жмыс барысын баылауа алып, ол компаниялар э міндеттемелерін орындамаан жадайда аралытаы келісімшартты кез келген уаытта бзуа ылы.1994 жылды желтосанына дейін отанды жне шетелдік компаниялармен 50-ге жуы келісімшарт жасалды. Оны ішінде дл бгін республиканы е ірі деген 45 мекемелерін амтитын 30 келісімшарт наты іске асырылып отыр. Оларды ішінде Павлодар алюминий зауыты — компанияны басарушы «Уайтсвен ЛТД», «Соколов- Сарыбай тау-кен ндірістік бірлестігі — «Айведон», Дон тау-кен комбинаты, Жарма жне Атбе ферроорытпа зауыты — «Джапап Хром Корпорейшн», т.б. бар.нерксіп Нарыты атынаса кшу нерксіп жадайына да з серін тигізді. Туелсіздікті алашы жылдары республикада нерксіп дамуы баяулап, даяр німдер ндіру салаларында лдырау байалды. Бл КСРО-ны ыдырауы салдарынан брыны серіктестерімен шаруашылы байланыстарды зілуінен, ттынушыларды тлем абілетіні тмендеуінен, отанды тауарларды бсекеге ттеп бере алмауынан беле алды. Алайда азастанны ндіруші салаларында, керісінше, ндіріс клемі лайды. Бл сіресе 1999 жылды соында, кімет ксіпорындарды отанды жне шетелдік компаниялар йелігіне бере бастаан кезде байалды. ндіруші саланы дамуына тсті металдарды, темір жне хром рудаларыны, газ, мнай жне кмір орыны молдыы серін тигізді.Тама нерксібі мен ызмет крсету салаларыны жола ойыла бастауы кіші жекешелендіруге байланысты болды. Тама нерксібінде р трлі компанияларды рылуы рынокты отанды таам німдерімен байытты. Бл ст, нан-тоаш, шжы, макарон, ара-шарап, кондитерлік бйымдар еді. Жеіл нерксіпте шетелдік тауарлар басым болды. Кпшілік ттынатын тауарлар ндіру (киім, трикотаж, ая киім, жиаз, кесе тауарлары, т.б.), негізінен, шетелдік материалдарды, жина блшектерін, рал-жабдытарын, т.б. пайдалану арылы жасалды.Аграрлы сектор Аумаыны кендігі, табиат, климатты айматарды болуы республикада мал шаруашылыы мен сімдік шаруашылыына мамандануа ммкіндік береді. Аграрлы секторды нарытык атынаса кшуі нтижесінде мемлекеттік ауыл шаруашылыы шаруашылыкты зге формасына, жеке меншік, жымды жне аралас формалы меншікке негізделді. Бл салада акционерлік оам ру немесе ксіпорынды ебек жымыны олына беру кеінен олданылды. Жер мемлекеттік меншік болып табылады. азастан Республикасыны заы бойынша жер 99 жыла дейін мрагерлік ыымен жала беріледі. 1995 жыла дейін жерді иелену жне пайдалану ыын сатуа байланысты нарыты атынастара рсат етілді, біра жерді сату-сатып алу акті жзеге асырылмады.Президентті 1995 жылы 25 желтосандаы «Жер туралы» Жарлыына байланысты бдан былай жер мемлекеттік рі жеке меншікке де берілетіні аныталды. Осы жылы мемлекеттік тапсырыс жойылып, ауыл шаруашылыыны німдері рынок саласы арылы таратыла бастады.
2001 жылы 24 атарда «Жер туралы» За абылданып, ауыл шаруашылыы саласындаы барлы мемлекеттік емес пайдаланушыларды ыы теестіріліп, жала алу ммкіндігін (49 ж-а дейін) уаытша пайдаланумен шектелді. Днді даыл сіру, негізінен, Солтстік жне Орталы азастанда олданылса, кріш сіру Отстік-Батыс азакстанны суармалы жерінде, мата — Отстік азастан аудандарында дамыан. Мал шаруашылыы республиканы барлы аудандарында таралан. Ел туелсіздігіні алашы жылдарында ауыл шаруашылыы німдеріні лдырауы байалды. Бл ауыл шаруашылыы німдерін ндірушілерге ажетті аржы орыны жеткіліксіздіі, азіргі замаы техниканы жетіспеуі, кейде тіпті млдем жотыы, ауыл шаруашылыы шикізатын дейтін озы технологияны жотыы, олайсыз ауа райы жадайы да айтарлытай серін тигізді. Соы жылдары, нерксіп пен ауыл шаруашылыы німдеріне ойылан бааны салыстыруа келмейтін алшатыына арамастан, республика рыногыны трлі таамдара лыа толып труы жергілікті ндіріс есебінен жзеге асуда.