азастанны лемдік ауымдастыа енуі. Р-ны сырты саясатыны негізгі баыттары.

жыл азастанны лемдік ауымдастыа туелсіз мемлекет ретінде танылу жылы болды. 1992 жылды ортасына дейін азастанды туелсіз мемлекет деп 30 ел таныды. Осыны арасында 1992 жылды 2 наурызында азастан е беделді халыаралы йым – Біріккен лттар йымына мше болып абылданды. Б Бас Ассамблеясы 46/224 азастан Республикасын Б-на абылдау туралы арарына бірауыздан дауыс берді.

Б лем халытары азастан­ны бейбіт­шілік пен ынтыматасты саясаты­ны кусі боландыын айтады. Осы жылы азастан Еуропадаы ынты­матасты жне ауіпсіздік йымына (ЕЫ) мшелікке тті. 1992 жылды соында азастанды дниежзіні 106 мемлекеті танып, 61 мемлекетпен дипломатиялы атынастар орнады. Еліміз аз ана уаытта лемдік ауымдастыа еніп, танымал болуына оны Б-на мше болуы лкен ыпал етті.
азастан жаанды бейбітшілік пен экономикалы ынтыматасу нды­лытарын жатайтын дамыан лемдік атынастар жйесіне енді. Б-а мше болу арылы азастан лемдік саясатты барлы салаларына атысуа толыанды ммкіндік алды. Ол зіні лтты мдделерін орай алатын лемдік саясат субъектісіне айналды.
азастан туелсіздікті алашы жылдарынан бастап кпвекторлы сырты саясат станды. Ол лемдік басым державалар арасындаы атынастарды, халыаралы атынастардаы одатар жйесін жне лемдік тартылыс кштеріні негізгі нктелеріні ыпалдарын есептеу­ге мтылды. Кеес Одаы ыдырааннан кейін лемдік саясатта бірполюсті, АШ-ты басымдылыы аны байалды. азастан басшылыы лемдік саясатты ауіптері мен туекелдері кп екендігін жасы тсінді. Сондытан азастан зіні сырты саясатын елді халыаралы аренадаы ауіпсіздігін сатау жне ныайту мддесіне баындырды. лем мемлекеттеріні мдделеріні тоысар тсы Б сынан аидаттар мен идеялар екендігіне азастан да йыды, сенді. Сонымен атар Б лемдік стемдік ратын мемлекеттік йым емес. Бл йым кптеген жаанды атыыстар мен айшылытар алдында дрменсіз. Біра та ркениетті адамзатты басшылары жиналып лемдік зекті мселелерді талылауа болатын, консенусты шешімдерге орта келуге болатын лемдегі жалыз йым – Б. Сондытан бл йымды ауыстыратын балама зірше жо.
1992 жылы 5 азанда Бірік­кен лттар йы­мыны Бас Ассам­блея­сыны 47-ші сес­сиясында Н..Назарбаев алаш рет сз сй­леді. лемдегі тратылы пен ауіпсіз­дікті тетіктерін Б-нан барлы халытар ктеді. Б Бас хатшысы Бутрос али сы­нып отыран алдын алу дипломатиясы тиімді жне пайдалы. Себебі, лемдік ауіптер ошатарында айшылытарды ртке айналмауы жолында алдын ала шаралар жасау ажет. Ол шін мемлекеттер арасында тарихи алыптасан шекараларды бзуа жол бермеу керек. Шекара бір бзылса мемлекеттер арасында басталатын соыс рті тоталмайды. Сондытан кптеген аз лттарды зін-зі билеуі мен туелсіз мемлекет руы мселелеріне те сатыпен арау керек. Демократия мен бейбітшілікке шекаралардаы тынышты келді, – деген пікірлерді жас мемлекетті бас­шысы Н.Назарбаев 1992 жылы шегелеп айтты.
Б мше бола салысымен оны мін­берінен лемдік бейбітшілік пен тра­тылыты ныайтуа баытталан пайдалы жне тиімді сыныстармен шыан азастан Президентіне жне аза мемлекетіне лемдік ауымдастыты жылы ниеті бірден байалды. Б Орталы Азия аймаында бейбітшілікті ныайту масатында зіні бейбітшілік батальонын рды. азастан, ырызстан, збекстан ран бейбітшілік батальоны 1995 жылдан бастап Б бейбітшілік операцияларына атысатын болды.
азастан Республикасыны 1992 жылы 3 наурызда Б-а мшелікке енуі ел шін тарихи маызды оиа боланы аиат. Біріншіден, еліміз лемдік ауым­дасты­ты белсенді субъектісіне айналды. азастанды лем танып, мойындады. Біз зімізді толандыран зекжарды мселелерді лем халытарымен бірге талылау ммкіндігіне ие болды. Блай болуы азастанны лтты ауіпсіздігін біршама ныайтты.
Екіншіден, азастан зіні мд­де­ле­ріне сйкес лемні мем­лекеттерімен екіжаты, кпжаты арым-атынастар жасуына, зі алаан халыаралы саяси, эко­номикалы, мдени жне ар­жы­лы йым­дара кіруге зор мм­кіндіктерге ие болды.
шіншіден, Б-а мшелік елде де­мократия, бостанды, бейбітшілік пен этникалы татулы идеяларыны нер­лым ке анат жаюына ммкіндік туызды. Себебі Б-ны масаттары мен ндылытары азастанны арман-масаттарымен ндес болды.
Тртіншіден, азастан Б-а мше болуы арылы лемдік ауіптер, айшы­лытар мен иыншылытара арсы бір­лесіп кресу шін одатастар тапты. зіні кпвекторлы сырты саясатын баянды етуге баытталан ммкіндіктерге ие болды.

азастан - лемдік ауымдастыта

Біріншіден, баса елдермен, оны ішінде брыны Одаа кірген республикалармен, Азия, Тыны мхит, Таяу Шыыс аймаы, Еуропа елдері жне АШ-пен халыаралы байланысты ркендету. Екіншіден, шет елдермен тек дипломатиялы байланыс ана орнатып оймай, сонымен атар, олармен мдени-экономикалы байланысты кшейту, сол арылы алдыы атарлы ркениетті елдерді атарына осылу. шіншіден, азастанны ауіпсіздігін сатау, дниежзілік соысты, ядролы аруды олдануды болдырмау. Міне, осы баытта 1991 жылдан бастап сырты саясат пен халыаралы атынастар саласында кптеген шаралар іске асырылды. азастан зіні барлы кршілерімен, негізгі ріптес мемлекеттерімен байыпты жне болжауа болатындай байсалды арым-атынастар орнатты. Сырты саясатты негізгі дігегі – кпвекторлы жол, яни кп баыттылы. Ол – елімізді геосаяси жаынан орналасуына байланысты мірді зі талап етіп отыран алыпты жадай. ткен уаыт ішінде азастан Республикасын дние жзіні 180-нен астам мемлекеті таныды. азастан 120-дан астам елмен дипломатиялы атынастар орнатты. Шет елдерде 40-тан астам дипломатиялы жне консулды кілдіктер ашылды. Ал Алматы мен Астанада 50-ден астам шетелдік елшілік пен миссия, халыаралы жне лтаралы йымдарды ондаан кілдігі жмыс істейді. азастан зіні сырты саясатында е жаын жне ірі крші мемлекеттер – солтстікте Ресеймен, ал шыыста ытаймен тыыз арым-атынас орнатуа ерекше назар аударып келеді. азастан мен Ресей арасында 1992 ж. 25 мамырдаы Досты, ынтыматасты жне зара кмек туралы шарта ол оюды зор тарихи маызы бар. Екі халыты достыы мен ынтыматастыын ныайтуда 1996 ж. 27-ші суірде Ресей Федерациясыны Президенті Б.Ельцин мен азастан Президенті Н..Назарбаевты Алматыда кездесіп, азастан мен Ресей бірлескен Декларациясына ол оюыны маызы те зор болды. Онда азастан мен Ресейде жргізіліп жатан демократиялы айта рулар мен саяси-экономикалы реформаларды екі ел халытарыны болашаы шін лкен мні бар екендігі атап крсетілді. Ресей мен азастан арасында ынтыматастыты одан рі дамуында 1998 ж. 6-шілдеде Мскеуде ол ойылан мгілік досты пен ынтыматасты туралы Декларация маызды рл атарды. Оны негізінде екі мемлекет арасындаы аржылы зара келіспеушіліктерді реттеу жне Байоыр космодромын бірлесіп пайдалану мселелері шешілді. 2000 ж. 25 атарында азастан Елбасы Н..Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путинні кездесуі болды. Онда екі жаты арым-атынасты одан рі жетілдіре тсуге жете мн берілді. Ал 2002 ж. желтосанда азастан Президенті Н..Назарбаевты Мскеуге ресми сапары барысында екі ел арасында алыптасан досты байланыстарды барынша тередетуге кш салынатыны баса айтылды. Сондай-а, айматы жне халыаралы ккейкесті проблемалар тірегінде жан-жаты пікір алмасылды. Екі жаты дегейдегі, ТМД, ЕурАзЭ, ШЫ шеберлеріндегі ынтыматасты арым-атынастар айматаы елдер ауіпсіздігіні, интеграциялануыны басты кепілі болып табылатыны атап крсетілді. 2003 жыл Ресейдегі азастан жылы, 2004 жыл азастандаы Ресей жылы ретінде мемлекеттік дегейде аталып тті. 2004 жылы екі мемлекет арасындаы тауар айналымы 7 млрд. доллара жетті, мны зі 2003 жылы сондай крсеткіштен 40% дерлік кп (Егемен азастан, 12.01.2005). 2005 жылды басында азастанда ттастай жарылы оры 250 миллион АШ долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 ксіпорын болды. Туелсіздік жылдары отстік-шыыстаы лкен крші мемлекет - ытай Халы Республикасымен тату кршілік жне досты атынастар орнатуда едуір табыстара ол жетті. 1990 ж. азастан мен ытайды темір жол арылы зара байланысы іске асты, сйтіп, бізді республика Тыны мхит жаалауына е ыса жолмен шыу ммкіндігіне ие болды. азастан-ытай арым-атынасыны дамуы те жоары арын ала бастады. азастан Республикасы Президентіні ытай Халы Республикасына 1992 ж. тамызда баран алашы сапарынан бастап, барлы байланыс жолдарын ашуды сті тсті. Екі елді арасында сауда соы жылдары ондаан есе сті. 1997 ж. 25 ыркйекте Алматыда ткен азастан жне ытай делегациялары арасындаы келіссз барысында Батыс азастан мен Батыс ытайды жаластыратын мнай бырына шыыстаы кршіміз тарапынан 9,5 млрд. доллар жмсалатыны жніндегі шарта ол ойылды. Мны зі саяси-экономикалы байланысты ныайтуа, шекара маында тынышты пен бейбіт мірді сатауа кепілдік берді. 1998-1999 жж. белсенді дипломатиялы рекеттер арылы ытай мен азастан арасында таы да жаа маызды уадаластытара ол жетті. Е алдымен шекараны натылау негізінен аяталды. ытаймен арадаы шекараны айындап белгілеу азастанны лтты ауіпсіздігіне осымша кепілдіктер берілгенін білдірді. азастан Президентіні ытай мемлекетіне 2002 ж. желтосан айында жасаан сапары екі ел арасындаы ынтыматастыты жаа кезеін айындады. Екі мемлекет басшыларыны кездесуі барысында 5 жата ол ойылды. Оны е маыздысы “азастан Республикасы мен ытай Халы Республикасы арасындаы тату кршілік, досты жне ынтыматасты туралы шарт” болып табылады. Сондай-а, бдан баса екі ел дегейінде халыаралы ланкестікпен, сепаратизммен жне экстремизммен кресте ынтыматасты жнінде, екі мемлекет арасындаы ауіпті скери рекетті болдырмау туралы жне т.б. жаттара ол ойылды. Екі арадаы сауда-экономикалы байланыстар жылдан-жыла артып, 2004 жылы оны клемі 3 млрд. АШ долларынан асты. Жалпы соы жылдары ХР басшыларымен зара кездесу, келіссздер жргізу бізді елді сырты саясатындаы траты былыса айналды. азастанны сырты саясатында АШ-пен арым-атынасыны маызы те зор. АШ азастан Республикасын туелсіз мемлекет ретінде таныан 1991 ж. 25 желтосаннан бастап, екі мемлекет арасында елші дрежесіндегі толыанды дипломатиялы атынастар орнады. 1991 ж. желтосанында Мемлекеттік хатшы Дж. Бейкер Алматыа келіп, Н..Назарбаев жне баса да ресми адамдармен келіссздер жргізді. 1992 ж. ккек айында азастана Еуропадаы ауіпсіздік жне арым-атынастар жніндегі АШ Конгресі комиссиясыны делегациясы келді. Сол жылы мамырда азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев Америка рама Штаттарына алашы сапармен барды. Осы сапарды барысында: “Сауда атынастары жніндегі келісім”, “аржы салымдарын зара орау жніндегі шарт”, “азастан Республикасы жне АШ кіметтері арасындаы зара тсіністік жніндегі меморандум”, “ос абат салы салуды болдырмау жніндегі конвенция келісімі туралы бірлескен млімдемелерге” ол ойылды. Сйтіп, екі жаты арым-атынастарды шартты-ылы негіздері аланды. Осыдан кейінгі жылдары азастан мен АШ арым-атынастары серпінді трде дамып келеді. азіргі кезде АШ азастан экономикасыны аса ірі инвесторы болып отыр. Вашингтон азастана Орталы Азиядаы тратылы пен ауіпсіздік тыры, зіні осы айматаы басты серіктесі ретінде арайды. 1999 ж. желтосан айында азастан Президенті Н.Назарбаев АШ-а таы да бес кндік сапар жасап, екі ел арасындаы байланыса жаа жол ашты. Екі мемлекет арасындаы келісім барысында ХХІ . басындаы басымды беретін басты баыттары айындалды. Бізді мемлекетімізді туелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген ттытау хатында АШ Президенті Дж. Буш азастан Халыаралы оамдасты шін айматаы трасызды пен жанжалдара арсы шешуші рл атаратынын уаттады. 2001 жылы желтосанда Президент Н..Назарбаевты АШ-а ресми сапары барысында "Жаа азастан-Америка атынастары туралы” бірлескен млімдемеге ол ойылды. Сонымен атар, азастан шін Тркия, Пкістан, ндістан, Иран мемлекеттерімен, сондай-а Азияны Жапония, Отстік Корея сияты жне баса елдерімен ынтыматастыты да мні те зор. азастана орта шекарасы, алыптасан шаруашылы, тарихи жне мдени-этникалы байланыстары бар Орта Азиядаы - збекстан, ырызстан, Тжікстан, Трікменстан мемлекеттерімен тыыз арым-атынас жасау те маызды. Осы баытта 1994 жылы Орталы Азия экономикалы ауымдастыы рылды. Оан азастан, збекстан, ырызстан кейіннен 1998 ж. 4-ші мемлекет Тжікстан осылды. Осы елдер арасындаы жасалан Шарта сйкес Мемлекетаралы кеес пен оны негізгі институттары – Премьер-министрлер кеесі жне оларды траты органы – Атару комитеті рылды. Орта экономикалы кеістік туралы шарта ол ойыланнан кейінгі жылдар ішінде кп жаты ынтыматастыты маызды баыттары, ккейкесті халыаралы крделі мселелер жне республикаларды экономикалы интеграциясы бойынша 200-ден астам жаттар абылданды. Соларды ішіндегі е маыздысы – Орталы Азия экономикалы ауымдастыыны 2005 жыла дейінгі интеграциялы даму стратегиясы. 2002 жылды апан айынан бастап Орталы Азия экономикалы ауымдастыы жаа келісілген жат негізінде “Орталы Азия ынтыматастыы” болып айта рылды. азастанны сырты саясатындаы басты кіл аударып отыран мселелерді бірі – елді шекаралы ауіпсіздігін сатау. Бізбен солтстікте бірнеше мы шаырым шекараласатын Ресеймен, отстік-шыыста ытаймен шекараны тратандырып бекіту те ажет іс еді. Шекара – мемлекеттік егемендікті басты белгілеріні бірі. Сондытан бл маызды саяси проблема Ресей мен азастан кіметтері арасындаы кездесулерде лденеше рет гіме арауы болды. Осыны нтижесінде екі ел арасында 1992 ж. 15 мамырда жымды ауіпсіздік туралы шарта жне 1999 ж. 28 наурызда азастан мен Ресей арасындаы скери ынтыматасты туралы шарта ол ойылды. Бл шарттар бойынша азастан мен Ресей рі арай да айматы ауіпсіздікті бірлесіп ныайту жне ораныс саласындаы ынтыматастыты дамыту, сйтіп сырты саясат саласында зара бірлесіп рекет ету кзделген. Ресей мен азастан арасындаы ауіпсіздік жне сырты саясат мселесі екі ел арасындаы 1998 жылы шілдеде абылданан “Мгі досты жне одатасты туралы декларацияда”, сондай-а, экономикалы ынтыматасты туралы алдаы 10 жыла (1998-2007 жж.) арналан экономикалы бадарламада зіні даму крінісін тапты. Осы келісімдер негізінде азастан-Ресей шекара белдеулерінде делимитациялау шаралары жргізіле бастады. Ал 2000 жылы атарда Мскеуде ткен екі мемлекет басшыларыны кездесуінде басты ш баыт туралы келісім жасалды. Біріншісі – екі ел саясатындаы арым-атынасты сабатастыы. Екіншісі - ауіпсіздік мселесіндегі ынтыматасты. шіншісі – шекараны натылау мселесі. азастанны крші мемлекеттермен шекарасыны жалпы зындыы 15 мыа жуы шаырымды райды. Соны ішінде азастанны ырыз Республикасымен мемлекеттік шекарасы шамамен 1050 шаырым, Ресей Федерациясымен – 7,5 мынан астам шаырым, Туркменстанмен – 400 шаырым, збекстанмен – 1660 шаырым. Ресеймен шекараны делимитациялау мселесі 1998 жылы 6 шілдеде екі ел басшыларыны бірлескен млімдемесінен жне сол жылы 12 желтосандаы мемлекеттік шекараны делимитациялау жніндегі хаттамадан басталды. Алты жыл аралыындаы жаттарды зірлеумен тыылыты айналысан сарапшылар шекаралы сызыты барлы нктелері бойынша орта келісімге келді. азастан Президенті Н..Назарбаев пен Ресей президенті В.Путин 2005 жылы 18 атарда азастан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы шарта ол ойды. Шын мнінде, тарихи деп баалауа болатын осы жат бойынша екі ел шін де айрыша маызы бар шекара мселесі халыаралы нормалара сйкес шешімін тапты. Елбасы атап ткендей, “адым замандардан аза-орыс елдері арасында шекара бірінші рет зады трде тартылып отыр”. лемдегі жерстілік е зын саналатын, жалпы аралыы 7591 шаырымды райтын бл шекара сызытары белгіленіп жне мойындалып, екі мемлекет арасындаы мызымас достыты сенімді кепілі ретінде бааланды. азастан туелсіздік аланнан кейін ытаймен арадаы шекараны задастыруа кірісті. зара тсіністік пен мдделілік брын-соды болмаан табыса ол жеткізді. 1994 жылды суір айында азастан Президенті Н.Назарбаев пен ХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел арасындаы шекара сызыын задастырып, белгілеу (делимитация) жніндегі келісім-шарта ол ойды. Жалпы зындыы 1718 шаырыма созылып жатан желіні екі шаын учаскесінен (брыны Талдыоран жне Семей облыстарындаы) басасы тгел за жолымен бекітілді. Келесі кезектегі мселелерді шешу шін делимитациялы комиссия рылды. Жоары дрежелі кездесу кезінде шекара мселелерін толы реттеуге атысты келіссздерді одан рі жаластыру жнінде уадаластыа ол жетті. Бл баытта 1996-1998 жж. ш арнайы келісім болды. Соны нтижесінде 1999 ж. арашада Цзянь-Цземинь мен Н.Назарбаев шекаралы мселелерді толы йлестірілуі туралы арнайы коммюникеге ол ойылды. Сйтіп, ытаймен шекараны межелеу негізінен аяталды. Сонымен атар, азастан бл жылдары зіні жаын кршілері - ырызстанмен, збекстанмен жне Тркменстанмен арадаы шекара мселелерін іс жзінде тпкілікті реттеуге ол жеткізді. Шекара мселесін Азия елдерінде траты шешуде Шанхай ынтыматасты йымы (ШЫ) маызды рл атарады. 1996 жылы суірде Шанхайдаы кездесу кезінде Ресей, ытай, азастан, Тжікстан, ырызстан басшылары шекараларды бзбау, оларды арасындаы бейтарап айматы ашытыты 100 шаырыма дейін жеткізу келісіміне ол ойылды. Кейін бл келісімге збекстан осылды. “Шанхай келісімі” негізінде алты ел басшыларыны жыл сайыны кездесуі 1997 ж. Мскеуде, 1998 ж. Алматыда, 1999 ж. Бішкек, 2000 ж. Душанбе, 2001 ж. Алматыда болып тті. Онда айматы ауіпсіздік пен ынтыматастыты ныайту мселелері жан-жаты талыланып, осыны нтижесінде Декларациялар абылданды. 2002 жылы маусымда Шанхай ынтыматасты йымыны кезекті саммиті Санкт-Петербург аласында болып тті. Оны жмысында ШЫ рылымын орнытыру іс жзінде крініс тапты. ШЫ-ны Секретариаты Пекинде, ал Айматы терроризмге арсы рылымны штабптері Бішкекте орналасатын болды. Бл кездесуде 3 жата – ШЫ Хартиясына, айматы терроризмге арсы рылым жніндегі Келісімге жне ШЫ-а атысушы мемлекеттер басшыларыны Декларациясына ол ойылды. азастанны сырты саясатындаы басты масат – бейбітшілік, соысты болызбау. 1992 ж. Б Бас Ассамблеясыны 47 сессиясында Президент Н.Назарбаев Азияда зара ынтыма пен сенім шараларын орнытыру туралы мселе ктерді. Оан сйкес 1993 ж. кктемде Алматыда осы мселеге байланысты шаырылан бірінші бас осуа оннан аса мемлекеттен кілдер келген болса, сол жылы тамыз айындаы кездесуге 17 елден сарапшылар тобы келді. азастан Хельсинки процесіне осылып, Еуропадаы ауіпсіздік пен ынтыматасты жніндегі йымны жмысына атысты (1992 ж.). Ал 1996 ж. 31 ыркйекте азастан Б-а мше 129 елді атарында ядролы аруды таратпау жніндегі шарта ол ойды. азастанны СШ-І-Шарты мен ядролы аруды таратпау туралы шарта осылуы лемдік маызы бар оиа. Мны зі елді ауіпсіздігіні кепілдіктерін кшейтті. 1994-1995 жж. басты ядролы державалар – АШ, лыбритания, Ресей, ХР мен Франция азастана ауіпсіздікті бірлескен жне жан-жаты кепілдіктерін берді. азастан саяси-скери ода - НАТО-мен ынтыматастыа маызды орын береді. Бл ынтыматасты “Бейбітшілік шін ріптестік” бадарламасы аясында дамып, елімізді арулы кштері шін кадрлар даярлауа ызмет етеді. азастан Республикасыны туелсіздігі мен шекарасыны ттастыын орау шін зіні жеке арулы Кштерін руды зор маызы болды. Оны іске асыру Елбасыны 1992 ж. мамырдаы “азастан Республикасыны арулы Кштерін ру туралы” жарлыымен басталды. 2000 ж. 10 апанда 1999-2005 жылдара арналан жаа скери доктрина жне лтты ауіпсіздік стратегиясы абылданды. Осы жаттара сйкес армия елді ішкі жалпы німіні бір пайызынан кем емес клемде аржыландырылатыны кзделді. Доктрина негізінде азастан жерінде скери ауматы рылыма кшіру жзеге асырылып, елді барлы аймаын амтыан Отстік, Шыыс, Батыс жне Орталы скери округтері рылды. Сйтіп, бізді елімізде ауіпсіздікті амтамасыз ету е басты мселе болып ала береді. 1992 ж. наурызда азастанны Біріккен лттар йымына мше болып абылдануы республика шін орасан зор маызы бар оиа болды. Осыдан кейін елімізге баса да халыаралы йымдара мше болып кіруге жол ашылды. Атап айтанда, азастан негізгі валюта-аржы йымдарына – Халыаралы Валюта орына, Дниежзілік айта ру жне даму банкіне, Еуропа жне Азия даму банкіне мше болып енді. 1997 ж. басында азастан 60-тан астам халыаралы йымдара мше болып абылданды. Нтижесінде азастанны шет елдермен экономикалы байланыстары арта тсті, оан берілетін инвестициялы аржыларды клемі артты. Мысалы, 1992-1995 жж. халыаралы аржы институтыны азастана блген аржысыны млшері 2 млрд. АШ долларынан асып тсті. Туелсіздік алалы бері 800-ге жуы мемлекетаралы жне кіметаралы келісім-шарттара ол ойылды. азастана тікелей инвестиция берушілерді тізіміні басында АШ орналасан, одан кейін лыбритания, Италия, Канада, Нидерланды, Германия, ал Азия аймаынан ытай, Жапония, Индонезия жне Отстік Корея бар. азастан АШ-пен экономикалы арым-атынаса ерекше кіл бледі. Американды “Шеврон” компаниясымен Теіз мнай кздерін игеру жніндегі ірі шарта ол ойылды. азіргі кезде АШ азастанны е маызды экономикалы ріптестеріні бірі болып табылады. Бізді елімізде 350-ден астам азастан-Американ бірлескен ксіпорны жмыс істейді, сондай-а 100-ден астам американ компанияларыны кілдіктері тіркелген. азастан экономикасыны дамуында сырты сауданы маызы зор. Егемендік алан жылдардан бері азастан дние жзіні 180-нен астам елімен сауда атынасын орнатты. Осыны нтижесінде сырта шыаратын жне сырттан бізге алып келетін тауарларды клемі жылдан-жыла сіп келеді. 2001 ж. азастанны сырты сауда клемі 14 млрд. доллардан асты. азастанны сауда айналымыны шамамен 62% ТМД елдеріні лесіне, 24% Еуропа елдеріні (35 ел), 13% Азия аймаы елдеріні лесіне тиеді. Біз ашы сырты сауда саясатын дйекті жргізіп келеміз. Айталы, 2004 жылы сырты сауда айналымы клеміні о сальдосы (Сальдо – белгілі бір уаыт кезеіндегі ашалай тсімдер мен шыындар арасындаы айырма) 7 млрд. доллардан асатын 33 млрд. АШ долларына жетті. Бл 1994 жылмен салыстыранда 3 еседен астам сті деген сз. Туелсіздікті алашы жылдарында негізінен ТМД-ны ауымымен шектелген бізді сырты саудамызды географиясы да біршама тарамдала тсті. азастан тауар айналымыны рылымында 2004 жылы Еуропалы одаа мше елдер, Ресей, Швейцария мен ытай алашы орындара шыты. Осылайша біз лемдік экономиканы блінбес блігіне айналып, жаанды бсекелестік арнасына ендік (азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында. азастан Республикасы Президенті Н.Назарбаевты азастан халына Жолдауы. // Егемен азастан, 19 апан 2005 ж.). 2007 жылы 30 арашада Мадридте ЕЫ-а мше мемлекеттер Сырты істер министрлері кеесіні жалпы отырысында азастан йымны 2010 жылы траасы болып сайланды. 2010 жылы азастана Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты жніндегі йыма траалы ету ммкіндігін берген лемні 56 мемлекетіні шешімі – еліміз ол жеткізген таы бір ірі жетістік. Бл – елбасы Н.. Назарбаевты халыаралы зор беделіні ерен табысы, еліміздегі лан-айыр о згерістерді, біздегі демократияны айшыты нтижесі. Бізді еліміз халыаралы мойындауда жне зіні дамуында жаа сапалы дрежеге ктерілді. ЕЫ – дние жзіндегі аса беделді халыаралы йымдарды бірінен саналады. азастан – ЕЫ-а траалы ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші тркі елі, ол тарихи трыда ркениетті ислам кеістігіне жататын бірінші ел, е соында, ол бірінші азиялы ел. орыта келгенде, туелсіз азастан дние жзіні кптеген елдерімен те дегейде дипломатиялы жне экономикалы арым-атынастар орнатты. Туелсіздік жылдары елімізді сырты саясаттаы кш-жігеріні арасында орасан зор тарихи маызы бар міндеттер орындалды. азастан дниежзілік ауымдастыта лайыты з орнын алды. Егер 1991 жылы лемдік оамдастыты іс жзінде азастана андай да бір ыыласы аумай келсе, бгінгі кні азастанды бден танып, рметтеп отыр. азастан Орталы Азияны кшбасшысына, халыаралы рметті ріптеске, халыаралы лакестікке, есірткіні жайылуы мен ядролы аруды таралуына арсы белсене кресетін мемлекетке айналды. Туелсіздік жылдарында азастан лемдік ауымдастыты толыанды мшесі болды, оны бастамалары тжірибе жзінде рашан ке олдау тапты жне наты іс жзіне асырылып отырды. Бгін бізді еліміз халыаралы дрежеде танылуды жаа сапалы дегейіне ктерілді. азастанны 2010 жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты йымына траалы етуі туралы шешім оны сенімді длелі болды.

азастан Республикасыны сырты саясаты белсенділігімен, тепе-тедік сатауа мтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы схбат жргізуге талпынысымен жне кпжаты ынтыматастыа баытталандыымен ерекшеленеді. Халыаралы аренада мемлекетіміз зіні тарихи, геосаясатты жне экономикалы факторларына байланысты кп асырлар бойы сырты саясатын халыаралы ынтыматасты, кршілес мемлекеттермен татуласты жне оларды айматы бірттастыын рметтеу принципіне негіздеп жргізіп келеді. азастанны зге мемлекеттермен те ылы жне екі жаа да тиімді арым-атынас руа дайындыы оны бгінгі кні дипломатиялы байланыс орнатан шет мемлекеттерді саныны кптігімен длелденіп отыр. 1991 жылы туелсіздік алан сттен бастап, бізді республика лемні 130 мемлекетімен дипломатиялы арым-атынас орнатты. Кптеген себептерге байланыстыОрталы Азия мен азастан аймаы лем саясатында азіргі кезде ерекше назара ие. азастан екпінді даму арыныны арасында ipi транслтты корпорацияларды, зге мемлекеттерді лкен ызыушылыына ие. Бл тсінікті де, азастан Орталы Азиядаы географиялы сипаты бойынша е ipi мемлекет болып табылады, оан оса экономикалы даму арыны бойынша бізді мемлекет айматаы кшбасшы. Осы ретте елімізді болашата даму ммкіндіктеріні мол екендігін ескере кету керек. Бгінгі кні азастанды сырты саясат басымдылыы е алдымен Ресей, ытай, АШ, ЕО, Орталы Азия аймаындаы кршілес мемлекеттермен, ислам лемімен те ылы арым-атынас руга баытталып отыр. Бл трыда 2006 — 2007 жылдары аталмыш мемлекеттермен жне айматармен екі жаты байланыс едуір ала басты. Ел мддeciнe атысты бірталай маызды жата ол ойылан мемлекет басшылыыны Вашингтон, Мскеу, Брюссель, Лондон, Бейжі, Каир, Тегеран, Ташкент, Бішкек жне таы да баса мемлекеттерді астаналарына ресми сапарларыны орытындылары да осыны айатай тсуде. Осылайша мeмлeкeтiмiздi лемні жетекшi державалары мен кршілес ТМД мемлекеттepi арасындаы стратегиялы серіктестігі жаа дегейге ктерілді деуге болады.

Туелсіз мемлекет ретінде азастан Республикасыны рылуы мемлекетті сырты саясаттаы бадары мселесін ала ойды. Ол келесі проблемалы аспектілерді амтыды:
1. лемдік ауымдастыты азастан Республикасын халыаралы атынастарды субъектісі ретінде абылдауы.
2. Мемлекетті сырты саяси ызметіні негізгі приниптерін, оны сырты саяси ндылытары мен басымдытарын жобалау.
3. Халыаралы атынас субъектілерімен халыаралы байланыстарды жола ою жне дамыту.
4. Халыаралы ы принциптері мен нормаларын тану жне игеру.
5. Халыаралы атынастар мдениеті: дипломатия мен дипломатиялы ызметті алыптастыру.

Жас туелсіз азастан Республикасы шін сырты саясаттаы негізгі мселе мемлекеттер мен лемдік ауымдастыты оны дербес, туелсіз мемлекеттік рылым ретінде тануын, оны территориялы ттастыын, халыаралы істердегі ыты субъектілігін тануын амтитын легитимділік проблемасы болды. азастан Республикасы туелсіздікті 10 жылы ішінде осы трыда біркатар табыстара ол жеткізді. Б-а мше болып абылданды, лемні негізгі мемлекеттеріні барлыымен дерлік дипломатиялы байланыстар орнатты. азастан Республикасыны табысты легитимделуі біратар ішкі жне сырты жадайлара ммкіндік туызды.
Біріншіден, КСРО-ны лауы, осы алып мемлекетті жойылуы азіргі кездегі лемні басты мемлекеттеріні кіметтері тарапынан о былыс ретінде абылданды. КСРО лааннан кейінгі оны территориясында пайда болан туелсіз мемлекеттерді баса мемлекеттерді кіметтері, Б жне оны рылымдары тез арада таныды. "
Екіншіден, ел басшылыыны бастамасы бойынша азастан Республикасы туелсіздігіні аны ыты негізі алыптасты. 1990 жылды а з а н ы н д а аза Кеестік Социалистік Республикасыны Жоары Кеесі мемлекеттік туелсіздік туралы Декларацияны абылдады. Осы жатты негізгі ережелері азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздігі туралы Конституциялы занда, 1993 жылы Конституцияда жне жалпыхалыты референдум арылы кабылданан 1995 жылы Конституцияда дамытылан жне натыланан. Осы жаттарда азастан Республикасыны сырты саясатыны негізгі принциптері крсетілген: ашыты, бейбітшілікті жатау, тату кршілік, те серіктестік, арулы кшті бірінші болып олданудан бас тарту, баса елдерді ішкі істеріне араласпау, ядролы арусыз ел мртебесі, екіжаты жне кпжаты келісім негізінде, сондай-а Б жне оны рылымдары шеберінде абылданан барлы халыаралы міндеттерді орындау.
шіншіден, азастан Республикасыны халыаралы беделін ктеру жне оны легитимділігі экономикалы жне саяси реформаларды табысты жргізуге: оамды мірді мемлекеттен тыс жне дербес болуына, демократиялануына ммкіндік береді. Осы экономикалы жне саяси процестерді негізінде азастанды оамды консолидациялау азастан Республикасын халыаралы аренаа іргелі жалпы адами ндылытарды (нары жйесі жне баламалы айырбас, тату кршілік жне кш олданбау, тланы ытары мен адір-асиеті, хдлыаралы келісімдер нормаларыны басымдыы жне т.б.) танитын те ыты серіктес ретінде алып шыты.
Тртіншіден, лемдік ауымдастыа кіруде азастан Республикасыны ішкі саяси тратылыы ерекше мнге ие болды. Осыны нтижесінде азастанды леуметтік ауымдастыа, алдыы атарлы елдерге жаындататын инновациялы мселелерді жзеге асыруда берік болатын елдегі леуметтік жадайды болжауа болады.
азастан Республикасы туелсіз мемлекет ретінде сырты саяси ызметті наты принциптері негізінде ызмет етуі жне мдделерін халыаралы аренада бейнелейтін жеке сырты саяси ндылытары мен басымдытарын жобалауы керек.рине, осы сырты саяси принциптер, ндылытар мен басымдытар лемдік ауымдасты шін деструктивті болмауы шарт. Олар халыаралы атынастар принциптеріне жне халыаралы ы нормаларына айшы келмеуі ажет. азастан Республикасыны туелсіз мемлекет ретіндегі легитимделуінде, оны негізгі сырты саяси принциптерін, ндылытары мен басымдытарын жобалау мен дамытуда елді алашы Президенті Н..Назарбаевты крнекті рл атарандыын ескере кеткеніміз жн.
азастан Республикасы азіргі лемні ірі мемлекеттеріні мдделері астасып жатан крделі геосаяси кеістікте орналасан. Бл жадай "мемлекет басшысы мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтын, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін е жоары лауазымды тла" (азастан Республикасы Конституциясыны 40-бабы) болып табылатын ел Президентінен саяси ерік пен бастаманы, ойластырылан жне салматы рекетті, превентивті шешімдер мен шараларды абылдау абілеттілігін талап етеді. Осы трыда Р президенті Н.Э.Назарбаев тарапынан сынылан еуразиялы идеясы ерекше мнге ие. Бл идея ТМД мемлекеттеріні интегративтік ммкіндіктерін, яни ТМД шеберіндегі интеграияны, сондай-а экономикалы жне сырты саяси мдделері еуразиялыа жаын баса елдерді атыстырылуын амтиды. азіргі еуразиялы идея ркениет дамуыны тйінді желілерінде мемлекеттерді жан-жаты ынтыматастыы шін аса ке геосаяси кеістікті руды кздейді. Еуропа мен Азияны жаластыратын тарих жне дстрлі кпір ретінде азастан еуропа елдерімен де, азия елдерімен де зіні экономикалы байланыстарын кеейтуге ке ммкіндіктерін алады. Р Президенті Н..Назарбаевты еуразиялы идеясы бізді болмысымызды геосаяси, экономикалы, тарихи, леуметтік-мдени, этникалы шындыы болып табылады. Осы негізде Р кіметі Президентті басшылыымен екіжаты жне кпжаты келісімдерді, азастанды шекараны е бойында тынышты пен атыыстарды болдырмауды амтамасыз ететін зімен кршілес барлы елдермен келісімшарттар жасауды алыптастыру бойынша белсенді саяси ызметтер атаруда. азастан еуропа елдеріні барлыымен дерлік дипломатиялы атынастарды жола оя отырып ОБСЕ, НАТО трізді еуропалы мемлекетаралы йымдармен де байланыс орнатты. азастанны НАТО-мен біріккен жаттыулар ткізу шін скери блімдерді дайындау бойынша жеке ынтыматасты бадарламасы бар. Бл азастанды скери контингентті Б бітімгершілік акцияларына атыстырылуына ммкіндік береді. азастан шін сырты саяси басымдытарды арасынан Ресеймен мемлекетаралы байланыс ерекше мнге ие.Ресей империясыны ол астында, одан кейінгі кплтты мемлекеттік рылым КСРО-ны рамында болан азастан тарихи жне дстрлі трыда аграрлы-шикізат кзі болды, сондытан Орталыа, метрополия ретіндегі Ресейге экономикалы туелді еді.
Осы жадай азастанны шаруашылы инфрарылымыны Ресейге толытай туелділігіні алыптасуына алып келді жне оны салдары экономикалы трыда оны Ресейге, оны ішкі проблемаларына атыстырады. Ресейдегі экономикалы тоырау мен иындытар соан сйкес бізде де крініс тауып отырады. Ресейдегі экономикалы жандану бізді экономикамызды да оректендіреді. Осы жадайлардын барлыы мемлекетті туелсіздігін амтамасыз етуді шынайы негізі — кпвекторлы сырты саясатты алыптасу ажеттілігін тудырады. Біра бізді сырты саясатымызды ресейлік векторы кп позиция жаынан басымдыа ие. Осы ахуал азастан Президенті Н..Назарбаевты рдайым назарында жне ол келісімдер, шарттар, масаттар трізді дипломатиялы акцияларда крінеді. Кптеген халыаралы проблемалар бойынша азастан мен Ресей бірттас немесе жаын позиияларда болады.
азастанны сырты саясатында здеріні тарихи тадыры, этномдени ндылытары бойынша туыс халытар мір сретін Орталы Азия аймаы ерекше орын алады. Блар тркі тілдес збекстан, ырызстан, Тркіменстан, сонымен атар Тжікстан мемлекеттері. Халытар арасында алыптасан осы тарихи байланыстар, тарихтын, мдениетті, тілді ортатыы елеулі дрежеде осы мемлекеттерді жаындата тседі. Бл халыаралы аренада бірттас, келісілген позиция трысынан крінуге ммкіндік береді. азастанны сырты саясатыны ерекше аспектісі Кытай екендігі сзсіз. ХР-мен досты, тату кршілік атынасты жола ою — азастан басшылыыны сырты саясатыны аса маызды проблемасы. Осы саладаы бізді міндеттеріміз — ытаймен арадаы шекараны делимитациялау, оны ауіпсіздігін амтамасыз ету, сауда-экономикалы шарттара отыру, мдени айырбасты дамыту. ытай —бл жаын кршілікте тран, тез дамып келе жатан аса ірі этно-демографиялы массив, ядролы держава, супердержава ретінде XXI асырда халыаралы атынастарда басты рлдерді атарады. азастан Республикасыны басшылыы жргізіп отыран сырты саясатта азіргі лемні басты мемлекеттері де назардан тыс алмайды. АІСДІ, Германия, Англия, Франция жне баса еуропалы мемлекеттер е алдымен, ммкін болатын инвесторлар мен сауда серіктері ретінде ызытырады, осындай ызыушылы Азияны алдыы атарлы елдері ндістан, Жапония, Отстік Корея, Пкістан, Тркия, Ирана да артуда. азастан осы елдерді барлыымен дерлік здіксіз дамып отыран сырты саяси байланыстарды, дипломатиялы атынастарды жола ойды.
азастан Республикасыны басшылыы Ауанстан, Таяу ШЫІЫС, Балан елдері трізді "дадарысты айматара" да назар аударады. азастанны бл жерлерде жеке геосаяси мдделері жо болса да, біз осы "дадарысты айматарды" лемге тудырып отыран ауіптілігін сезінеміз. Сырты саясатты жзеге асыруда Р Президешіні басшылыымен рамына сырты істер министрлігін, елшіліктер мен консулдытарды амтитын атарушы орган — дипломатиялы ызмет жмыс жргізеді. азастан Республикасыны басшылыы ыса мерзімні ішінде табысты жмыс істеп жатан Дипломатиялы ызметті кра алды. Бл азастан Республикасыны билік рушы элитасы мегерген ксіптік ызметгі жаа трі. Осы рылымда жмыс істеу ксіби білікгілік пен білімді талап етеді жне бл міндетті азастан элитасы табысты трде атарып отыр деп толы сеніммен айтуа болады.

 

азіргі азастанны халыаралы жадайы. азастан Республикасыны халыаралы йымдардаы ызметі. Манифест. «лем. ХХІ асыр».

1991 жылды соына дейін азастанны туелсіздігін 18 ел таныды. Алашылары Тркия, АШ, ытай, Германия, Пкістан мемлекеттері болды. Туелсіздікті алашы жылында елімізді 108 мемлекет танып, оны 70-іні дипломатты кілдіктері ел астанасында жмыса кірісті.

азастан Б-а, Халыаралы айта ру жне ркендеу банкіне, Еуропалы айта ру жне ркендеу банкіне, Халыаралы валюта орына, ЮНЕСКО-а мше болып кірді.

азастанны жалпыадамзатты ауымдастыа енуіндегі лкен адамдарыны бірі 1992 жылы Хельсинкиде жасалды. 8 шілдеде Еуропадаы ауіпсіздік жне ынтыматасты жніндегі кеесті орытынды актісіне брыны Кеес Одаы мен Югославия Федерациясынан туелсіздік алып шыан мемлекеттерді басшыларымен бірге Президент Н.Назарбаев ол ойды.

азастанны сырты саясатында ерекше назар аударатын мселе: е жаын жне ірі крші мемлекеттермен, солтстікте – Ресеймен, шыыста – ытай Халы Республикасымен ойдаыдай арым-атынас орнату.

1992 жылы 25 мамырда Мскеуде азастан мен Ресей арасында досты, ынтыматасты жне зара кмек туралы шарт жасалды. азастан мен Ресейді азіргі шекараларыны мызымастыы туралы ереже е маызды болып саналды. Р мен РФ президенттері екі ел арасында мгілік досты пен атынастар жніндегі Декларация абылдау, мнай шыару, деу жне тасымалдау, Байоыр арыш айлаын пайдалану туралы келісімдерге ол ойды.

азастанны ытай Халы Республикасымен (КХР) 50 шаты келісімдер, хаттамалар жасалды. аза-ытай атынастарында саяси байланыстара жол ашылды.

азастан этносты туыс елдермен – зірбайжанмен, збекстанмен, ырызстанмен, Трікменстанмен кпсалалы байланыстар жасап келеді. азастан Таулы араба пен Тжікстандаы атыыстарды реттеуге кш салды. Б Бас Ассамблеясыны 47-сессиясында Н.Назарбаевты млімдемесі арулы жанжалдарды алдын алуа баытталан азастанны сырты істер ызметіні крінісі болды.

Азияда ауіпсіздік пен орнытылыты амтамасыз ету бадарламасы, Азияда бірлесіп имылдау жне сенім шаралары жнінде кеес шаыру сыныстары салауатты адам ретінде бааланды.

1996 жылы 26 суірде Шанхай ынтыматасты йымы елдеріні (Ресей, ытай, азастан, Тжікстан, ырызстан) алашы кездесуі тті. Орта шекаралара байланысты скери саладаы сенім ммелелері талыланды. ШЫ форумына атынасан мемлекеттерді басшылары кейін Мскеуде (1997ж), Алматыда (1998ж), Бішкекте (1999ж) кездесті.

Мскеуде ткен кездесуде шекаралы аудандардаы арулы кштерді ысарту жніндегі жата ол ойылды. Алматы саммитінде ШЫ елдеріні зара атынастарындаы басым баыттар айындалып, сауда-экономикалы атынастарды тедік жне зара тиімділік негізінде дамыту мселелері талыланды.

1999 жылы Р Президенті Н.Назарбаев ХР Траасы Цзян Цзэминмен кездесуінде азастан ТМД елдері арасында тауар айналысы бойынша ытай шін екінші ріптес болып отыраны айтылды. Екі ел арасындаы шекаралы мселелер діл шешімін тапты. 1000 шаршы шаырымды даулы жерді 57%-ы азастана, 43%-ы ытайа арады.

Ашы теізге тікелей шыа алмайтын азастан шін Каспий жне ара теіз бен Жерорта теізіне шыу мселелері маызды болды. азастанны сіресе Тркиямен атынастары жасы дамыды. Республикада жздеген аза-трік бірлескен ксіпорындары пайда болды. Алматыда “Анкара” она йі салынды. аза жастары Стамбл мен Анкараны университеттерінде оыды.

азір ндістанмен байланыстарды айта жандандыруа жас аза дипломатиясы ерекше мн беріп отыр. Тркиямен, Иранмен зара тиімді экономикалы, мдени ндылытар алмасуа екі жа та мтылыс білдіруде.

азастан шін айтарлытай инвестиция беріп отыран АШ-пен арым-атынас орнатуды маызы зор. АШ азастана мдениет пен білімді дамыту саласында лкен олдау крсетуде. “Болаша” бадарламасы шеберінде азастанды студенттер АШ, Франция, Германия т.б. оу орындарында оиды.

азастанны Батыс Еуропа мемлекеттерімен, соны ішінде, лыбританиямен атынасы егемендік жарияланбай тран кезден басталан болатын. 1992 жылды кзінде Германияда Н.Назарбаев канцлер Г.Кольмен кездесті. 1992 жылы Елисей сарайында Франция Президенті Ф.Миттеран Н.Назарбаевты арсы алып, досты, ынтыматасты жне зара тсіністік туралы шарт жасалынды. азастан Президенті жаа Еуропаа арналан Париж хартиясына ол ойды. азастан Венгриямен, Болгариямен, Чехиямен, Румыниямен зара тиімді атынастар орнатты.

азастан НАТО-мен байланысты кеейту шараларын олдайды. Отстік-Шыыс Азияда АСЕАН (Отстік-Шыыс Азия елдеріні ассосациясы) мемлекеттерімен, Солтстік-Шыыс Азияда Жапониямен, Кореямен, Монолиямен атынастарын жола ойды.

азастан Азияда зара ыпалдасты жне сенім шаралары кеесін, дниежзілік жне дстрлі дін кілдеріні съездерін ткізу бастамасын ктерді. 2003, 2006 жылдары дінбасыларыны съездерінде жасампазды идеялары мен адамзатты игіліктер тірегінде пікір алысты. азастан Тжікстанда, Ауанстанда, Иракта болып жатан лакестікке арсы креске, бітімгерлік миссиялара белсене атысты.

Соы жылдары азастан дипломатиясы елді Дниежзілік сауда йымына (ДС) абылдануын кздеген келіссздер жргізуде.

2010 жылы азастанны Еуропа ауіпсіздігі жне ынтыматастыы йымына (ЕЫ) траалы етуі туралы шешім абылданды. Бл шешімді аталан йыма мше 56 мемлекетті 100 пайызды келісімімен абылданды. Р туелсіздігін аланына 16 жыл толуына арналан жиналыста сйлеген сзінде Н.Назарбаев былай деді: “азастан – ЕЫ-а траалы ететін бірінші ТМД елі, ол – бірінші тркі елі, ол – тарихи трыдан ркениетті ислам кеістігіне жататын бірінші ел, соында, ол – бірінші азиялы ел. Сондытан бл бізді орта жеісіміз”.