азастандаы азіргі тадаы экологиялы проблемалар.

азастан Республикасындаы азіргі тадаы экологиялы проблемалар

азастан халыны ауіпсіздігі шін негізгі экологиялы проблемалар су ресурсын пайдалануа, радиация серіне жне алдытара байланысты. Арал теізі негізгі экологиялы катастрофа жне леуметтік-экономикалы проблема эпицентрі ретінде болып отыр. Сумен амтамасыз ету жне оны сапасы азастанда аладатушылы туызуда жне орныты даму шін лтты жоспарда оршаан ортаны орауды негізгі баыттарыны бірі. Сулеленуге шырау мселелері азастан территориясында брыны Одаты ядролы полигондарды болуына байланысты. Сондай-а тазаланбаан нерксіп алдытарыны кптеп блінуі де лкен экологиялы проблемалар туызуда.

Сонымен атар жер мен ландшафтарды деградацияа шырауы (республиканы 60%-нан астам жері шлейттенуге шыраан), су ресурстарыны жетіспеуі (сумен амтамасыз ету жнінде азастан ТМД елдеріні ішінде соы орында), елдегі су айдындарыны экологиялы мселелері, елді мекендердегі атмосфералы ауа мен топыраты ластануы, биологиялы ралуандылыты азаюы да зекті болып отыр.

азастандаы экологиялы проблемалар

азатар - тумасынан табиатты сйіп скен, оршаан ортаа лкен ілтипатпен араан халы. Бан, кні кешеге дейін, туан ірімізді табиатыны таза боландыын айтса та жеткілікті сияты. Бізді халы - "экология" деген сзді естімей скен рпа. Бір кездерде бізді И. Мичуринні "Адамзат табиаттан рахым ктіп отыра алмайды, одан керектіні жеіп алуымыз керек",- деген ранымен оытты. аарман халымыз тауды бзып, тасты жарып, жерді тере азып, зен-клді балытап, ел шін біраз игі істерді жзеге асырды. ылыми-техникалы революция болды. Кптеген кп тонналы нерксіптер іске осылды. Сол кездерде мны ызыын да крді. кінішке орай, ылым мен техниканы аламат жетістіктері жне шапша дамуы, адамзатты баран сайын аш кздікпен табиатты тонауы, биосферадаы жаратылысты тепе-тендік задарын бзды. Осыларды нтижесінде жерімізді ауасы тарылып, зен-клі блініп, жайылымдарды топыраы тілініп, оршаан ортамыз кз алдымызда азып-тоза бастады. Мны соы азынаан желге, ащы жне улы жабыра, ормандарды мезгілсіз урауына, ауа райыны бзылуына, оршаан ортаны р трлі улы осылыстармен ластануына келіп сотырды. оршаан ортадаы тепе-тедіктер бзылды. Адамдарды денсаулыы нашарлап ауруларды трлері жне саны кбейді.

Мінеки енді осы экологиялы апаттан алай тылуа болады? Табиатты алай сауытыруа болады. Бл те крделі мселе. Бл шін е алдымен, адамдарды табиата деген кзарасын згертіп, дрыстау керек, трбиелеу керек. Ол шін балалар башаснан бастап, мектептерде, жоары оу орындарында, адамдарды табиата, оршаан ортаа деген кзарасын згертіп, алыптастыру керек. азіргі замана сай экологиялы идеология ажет. Егер біз, жас рпаты кішкентай кезінен бастап табиатты сюге трбиелемесе кп нрседен тылатынымыз ха. рбір трбиеші, малім, маман, басшы, экология негіздерін жасы білуі ажет. Сонда ана, рбір адамны миында, анында, кз арасында оршаан ортаны блдірмеу керектігі туралы негіз алыптасады. Адамдар сонда ана туан ір табиатын орауда белсенділік крсете алады. Газет-журналдара маала жазу, баяндама жасау, теледидардан мліметтер беру, жазушылармен, алымдармен кездесулер ткізуді нтижелері мол болады. Адамдарды кздерін, адамды табиатты бір блшегі екендігіне жеткізу те маызды.

Экология - жаа, жас ылым саласы. Бан соы он-жиырма жыла дейін тіптен кіл блінбей келген. бден табиатымыз азып-тозанда ана, бл ылым саласына бет брды. Енді болашата, экология саласында білім беруді аясын кеейте тсу ажет. Е негізгісі, "экология" пнін бала башаларынан бастап барлы мектептерде, орта жне жоары оу орындарында ашылуын амтамасыз ету ажет. Сонда ана ертегі кнні белсенді табиат кораушыларын дайындауа ммкіндік аламыз.

азастанны кптеген аудандары, бгінгі кнде де экологиялы мшкіл хал кешіп отыр. оршаан ортаны орау шараларына, республикамыз біршама млшерде мемлекеттік жне орталытандыран трде крделі аржы бліп отыр. Алайда, мны брі, республиканы лтты табысыны 1%-на де жетпейді.

Табиат корау шараларына блінген аржыны 50-60%-ды игеру лесі, азастанны ірі ксіпорындарына тиесілі. Экожйелердегі трасызды, табии-шаруашылы орларыны интенсивті трде игерілуі (мысалы тау-кен ндірісі), жер-су орларына сті-стіне келіп жатан антропогенді салматы жаншып езуі, оршаан орта жадайын баран сайын нашарлатуда.

оршаан ортаны зиянды заттармен, техногенді алдытармен ластауда азастанны мына ксіпорындары ерекше "лес осып" отыр: Батыс азастан мнай, газ, конденсат ке орындары, скемен орасын-мырш комбинаты, скемен титан-магний комбинаты, Лениногор полиметалл комбинаты, Зыряновск полиметалл комбинаты, Жамбыл суперфосфат заводы, Жамбыл фосфор заводы, Балаш тау-кен комбинаты, Жезазан тау-кен комбинаты, Павлодар алюминий заводы, Атбе хром осылыстары мен химия заводы. Екібастз энергетикалы кешені, араанды металлургия заводы, "Фосфор" Шымкент дірістік бірлестігі, Шымкент орасын заводы, т.б. Мысалы, азастанда 1988 жылы стационарлы ондырылардан ауаа 5,4 млн. т зиянды заттар латырылып тасталан, ал авто-транспорттардан шыан улы заттарды млшері - 2,9 млн.т болыпты. Сонда, азастандаы рбір адама жарты тонна мірге ауіпті улы заттар тиесілі екен.

Кейінгі кездерде Балхаш тау-кен комбинатында ндірістен блініп шыан ккірт диоксиді, тгел дерлік ауаа латырылып тасталып жатыр. 2001 жылы мліметгер бойынша Балхашта тратын 70 мы трындарды р айсысыны басына 6 тоннадан ккірт диоксиді келеді екен. Комбинатта бдан баса да улы заттар, кп млшерде оршаан ортаа тсіп жатыр. Осыларды салдары болу керек, Балаш аласындаы ааштарды басындаы жапыратарды тгел дерлік жоалуы жне старды жаппай луі байалан. Жапыратарды жоалып кетуін, стард кырылып, жапыра жейтін рттарды кбейіп кетуімен де тсіндірілуде. Ааш басында жапыра жеп жрген рттарды кбейіп кеткенін адамдар з кзімен кріп те жр.

Атмосфераны ластаыш заттардан бір ана мультипликатор - орасын ингредиентін мысала алайы. орасын - политропты у. Оны организмдегі азантай ана конценфациясы, органдар мен тканьдарды, ан жйесін, орталы нерв жйесін, иммун жйесін заымдап, блдіреді. орасынны жоары млшері - скемен, Зыряновск, Лениногорск алаларыны атмосфералы ауа рамында байалады. Шаша жасалан спектральды анализ мліметтері бойынша, бл ала трындарында, орасын млшері е жоары, яни шекті млшерден 6 есе кп болып шыты. орасынны біратар млшерін трындар су, азы-тлік німдері арылы абылдайды. Сондытан да болар, шыыс азастандытардан а ан ауруымен науастанандарды саны кбейіп отыр. Тауар кйіндегі 1 тонна орасын алу шін, 1000 тонна кенді азып еуге, 5 тоннаа дейін бос жынысты азып алуа тура келеді. азастан полиметалл кендеріндегі орасынны концентрациясы 0,32 мен 0,8 % аралыында. Бл крсеткіш е бай кен кздері шін, 1,5/2,5%. алды сатаыш оймаларда жинаталан уаытына байланысты, ндіріс алдытарындаы орасын млшері 0,4%, 0,7 %, кейде 1,5 %-а дейін жетеді. Осыан орай, бл техногенді алдытар за уаыт жатан сайын, олардаы микроэлементтер зияндылыы оршаан орта шін арта тсері де сзсіз. Жалпы, бгінгі кнге дейін, азастадаы тсті металлургия ксіпорындарыны техногенді алдытарыны млшері, астрономиялы цифрлара жетіп жыылып отыр: 9,139 млрд тонна. Республика бойынша алдытарды 16,5%-ы шыыс азастан экожйесіні лесіне тисе, бір ана "Жезазан тсті металл" ндірістік бірлестігінде - 13,5% алды ордаланан (912046 млн.т), ал "Соколов-Сары-бай"ндірістік бірлестітінде алдытарды 42,9%-ы жинаталан.

Республикадаы жмыс істеп тран ксіпорындарды тазалау ондырыларыны сапасы мен тиімділігі 30%-дан аспайды. ндіріс сарынды, шайма жне олданылан суларыныны серінен, Ертіс, Орал т.б. зендеріні суы, зияндылыы жнінен нормативтік крсеткіштерден лдеайда асып тседі. зендердегі суды здігінен тазаруы, тек 300 километрлік жол жріп ткен со ана турбулентті жне ламинарлы араласулар серінен жзеге аса алады. Тіпті, бл су кздеріні "есте сатау абілеті" де заымданан. азіргі экожйені алыптастыру, алым мен техника жетістіктерін ндіру, осы масаттара аржы жмсау млшері теізге таман тамшыдай...

Жер жне минералды шикізат ресурстары, ауыл шаруашылы алаптары, тозуды аз-а алдында десе де болады. Бл айтыландара, лкен ауматардаы жер дефляциясы длел бола алады. Суармалы жерлердегі нарлылыты тмендеуі, топыра абатындаы гумус абатыны кз алдымызда жалануы, азастан далаларыны егіс алаптарында жиі байалып отыран былыс. Ал, табиатта алыдыы 5 см гумус абатын жинау шін жздеген жылдар ажет болса, аридті климатты айматар шін бл масата мыдаан жылдар кететіні аны. Топыраа рекультивация жасау да ымбата тсетін іс-шара: 1 га шін 300 мы тегеге дейін, кейде онан да кп шыын жмсалады. Мны таы бір зияны, экожйені микроклиматы енді айтып орнына келмейтін кй кешеді.

Пайдалы азбаларды ішінен, республикаа, сіресе е максималды экономикалы, экологиялы жне леуметтік зиян шектіріп отыраны полиметалл кендері, тсті металлургия, ал микроэлементтерден - орасын, хром оксиді, марганец жне уран. Оларды басым кпшілігі, шикізат кйіде баса елдерге жнелтіліп, дайын нім мен ымбат бймны тиімділігін солар кріп отыр. Бізді мадайымыза зірше жазаны, шикізат ндіретін орындарды маындаы зиянды алдытар мен блінген су, ауа, топыра серлері.

оршаан ортаны, Республикамыздаы халыты науастануына тигізер сері 60% шамасында. Ол сіресе, тау - кен нерксібі орналасан алаларда жоары. алаларда экологиялы ахуал, соматикалы ауру трлеріні ршуіне ыпал етуде.

Арал іріні экологиясы, Арал асіреті республика аумаынан асып, бкіл планетаны бас ауруына айналып отыр. Оны сауытыру баатында Орталы Азиядаы бес мемлекет - азастан, ырызстан, Тжікстан, збекстан жне Тркменстанны президенттері бірнеше рет кездесті. Мемлекет басшыларыны шешімімен, Арал бассейні алпына келтіру жобаларына олдау білдіру туралы шаралар айындалды.

Орта асырда Сейхун деп аталан Сыр зеніні Фархад тауын жарып тетін бір тармаына 1948 жылы Фархад ГЭС-і салынса, бертін келе, алпысыншы жылдары, Шардара ГЭС-і, мнан баса - Тотагл, ндіжан, Шарба су оймалары пайдалануа берілді. Бл іс - рекеттер кптеген суару-суландыру жйелерін іске осуа ммкіншілік жасады. Жол жнекей Сырды суын ркім лі келгенше жырып ала берді де, аыр аяы бір кездері кемерінен асып, тгіле аан лай суыны жойын кшіне арай Сейхун аталан. Мол зенні жрнаы ана Арал теізіне жетіп жатты. Дл осындай кйді егізді сыарындай Амудария зені де кріп жатты. Арал теізіне негізгі суды келіп жатан екі зен жабылып, 60-шы жылдарды басында 60 текше шаырым су берсе, 1980 жылдан бастап, жылына орта есеппен, 4 текше шаырым ана су беріп келді. Ал теізге ажетті ылалды беру шін, кемінде жылына 40-45 текше шаырым су керек. Аралды брыны 66 мы шаршы шаырым су айдынынан, азір небрі, шамамен 25 шаршы шаырыма жуы су айдыны алып отыр.

Бір кездері арнасынан асып-тасып жатан алып теіз, бгінде жыламсырап аады. Теіз лтанынан шан тзды ша лемні ткпір-ткпіріне жетіп жатаны туралы суыт хабарлар, баран сайын атерлі де, орынышты сипат алып барады. Бл проблеманы Біріккен лттар йымы мен баса да мртебелі мінбелерден айта-айта ктерілуі де сондытан.

Экологиялы апат аймаында отыран ел, е алдымен, ауыз су тапшылынм кріп отыр. Теізбен оса, Арал тірегіндегі жергілікті трындарды да тару керек. йткені, елді мекендерді тек 15-20 пайызы ана таза су ішіп отыр, ал алан трындар мемлекеттік стандарта млдем айшы келетін ауыз суды пайдалануда. Соны зінде, ауылды жерде, су бір адама бір шелектен келеді. Ал, ркениетті елдерде, оны шамасы 200-400 литрге жетіп отыр. Мны зі трлі жпалы ауруларды ршуіне, ір халыны денсаулыына кері серін тигізуде. Олар, бір жаынан Арал теізінен ктерілген тзды тозаны астыда жатса, екінші жаынан Байоыр арыш аймаыны асіретін бастан ткізуде. Соны салдарынан, трындар арасында жрек, кпе, ан ысымы, бйрек, бауыр жне баса ауіпті ауруларды крсеткіші республикадан да жоары болып тр. Мысалы, Арал аймаы орналасан ызылорда облысы клемінде бір ана туберкулез ауруымен науастанан адамарды жалпы саны 19,5 мы. Осыан байланысты, кейінге ысыруа болмайтын наты шара - осы ірді трындарыны хал-ахуалын жасарту, жер асты суларын кеінен пайдалану арылы тщы ауыз су жіберу, су бырлары рылысын жргізу, "Ккарал" бгеті рылысын аятап, Кіші Аралды сумен толтыру.

Теізді тартылуы салдарынан, ауаны орташа ылалдыы 18 пайыза тмендесе, ауа райыны жылы кезеі бір айа дейін ысарады. Бл лкедегі брыны 3000-дай клден азіргі тада 85-і алды. Аралдытарды азіргі жоспары Кіші теізді суа толтырып, оны брыны алпына келтіру. "Ккарал" бгетіні рылыс жмыстарын аятау. Егер "Ккарал" бгеті болмаса, Сырдария суы лкен теіз тередіктеріне алып барып, лкен айдына жайылып, бостан-боса буланып, ауаа шатын еді. Кіші теіз тола бастааннан бері, оны табии байлытары да кбейе бастады. Оны болашаы баянды болу шін, Кіші теізге Сырдарияны суын кбірек жеткізу мселесін тбегейлі шешу ажет.

Табиат - бізге ата-бабамыздан мраа алан е асиеттіміз. Арал ірін экологиялы апаттан тару шін кпшілікті кші, кресі ажет.

азастан экологиясы шін, Семейдегі полигон келген зардап-асірет орны толмас кініштерге рындырып отыр. Осы ірде жарылан 500-ге жуы бомбаны сойаны, адамдарды аырзаман індетіне шалдытырып, Жер-Ананы осьінен тайдырын жібере жаздады. Егер жарылыс тотамаанда, р сына табиата лшеусіз зиян келіп, улы тоза мен аждаа ошаы жарты лемді ойрандап, Орта Азияны ядролы тозаа тншытырып, ондаы халытты тбіне жететін еді. йікені, осы полигон маындаы азатардын кбі, дрігерлерді зі анытай алмайтын аурулардан ырыланы белгілі. Жарты асыра жуы жаласан атом от-жалын жер-суды ойрандап, неше трлі ауруларды шыуына жол ашты. Осы залалды аймата тратын 1,5 миллиона жуы адам жазылмайтын дертке шалдыып, рпатан-рпаа жаласатын кеселге душар боланы жасырын емес.

азастан 2030

азастан-2030 Стратегиясы– ел дамуыны 2030 жыла дейінгі кезеге арналан стратегиялы бадарламасы. 1997 жылы 1 азанда абылданан. Президент Н..Назарбаевты азастан халына жолдаан арнауында баяндалан. Стратегияда кзделген масат – лтты бірлікке, леуметтік ділеттілікке, бкіл жртшылыты экономикалы л-ауатын жасартуа ол жеткізу шін туелсіз, глденген жне саяси траты азастан мемлекетін орнату. Осы масата орай мынандай за мерзімді негізгі баыттар бліп крсетілді:

 

лтты ауіпсіздік: ауматы ттастыты толы сатай отырып, елімізді туелсіз мемлекет ретінде дамуы. Мемлекетті траты трде дамуын амтамасыз ететін барлы ажеттіліктер шеберіндегі бастапы шарт – лтты ауіпсіздік жне мемлекеттілікті саталуы. лтты ауіпсіздікті амтамасыз етуді негізгі крсеткіші ретінде демократиялы, индустриясы дамыан басты мемлекеттермен байланыстарды кшейту, халыаралы институттар мен форумдарды кмегі мен жрдемін пайдалану ажеттігі атап крсетілді. Мны зі халыаралы оамдасты тарапынан азастана олдау жасауды жасы жола ойылуын, бай табии орларды тиімді пайдаланылуын амтамасыз етеді, азастан азаматтарыны з еліне деген сйіспеншілік сезімін арттырады. ауіпсіздікті амтамасыз ету жмысындаы сзсіз басым баыт сырты саяси ызметке, азастанны з кршілерімен жне дние жзіні жетекші елдерімен зара тиімді атынастар алыптастыруа саяды.

Ішкі саясатты орнытылыы жне оамны шоырлануы: бірлік – оам мен мемлекетті одан рі дамуыны кепілі. Бл салада барша азаматтар шін те ммкіндікті жне барлы этникалы топтар шін те ыты болуына кепілдік беру, ауаттылар мен кедейлер арасындаы айырманы азайту, леум. мселелерді шешу, саяси орнытылы пен оамны шоырлануын за мерзімге амтамасыз ететін дулетті азастан мемлекетін орнату міндеті ойылды.

Шетелдік инвестициялар мен ішкі жина аражатты дегейі жоары болатын ашы нарыты экономика негізінде экономикалы рлеу. Негізгі аидалары: мемлекетті белсенді рлін сатай отырып, оны экономикаа араласуын шектеу, макроэкономиканы орнытыру, экономикалы рлеуді амтамасыз ету, экономиканы наты секторын сауытыру, кшті леум. саясат жргізу, ата азыналы жне монетарлы шектеулер жадайында бааны ырытандыру, ашы экономика мен еркін сауда атынасын орнату, энергетикалы жне табии орды ндіруді одан рі жаластыру, шетелдік инвестицияларды орау.

азастандытарды денсаулыы, білім алуы жне игілігі: азаматтарды трмыс жадайы мен дегейін ктеру, экологиялы ортаны жасарту. Сыраттарды алдын алу жне салауатты трмыс салтына ынталандыру, азаматтарды салауатты трмыс салтын стауа, дрыс таматану, гигиена мен тазалы ережелерін сатауа баулу, нашаорлы пен наша бизнесіне арсы кресу, маскнемдік пен темекі шегуді ысарту, ана мен баланы денсаулыын сатау, оршаан орта мен экологияны таза стау мселелерін амтиды.

Энергетикалы орлар: траты экономикалы рлеу шін мнай мен газ ндіруді жне оларды шетке шыаруды клемін жедел лайту жолымен энергетикалаы орды тиімді пайдалану. Бл стратегия: тадаулы халыаралы технологияларды, коммерциялы пия жне оматы капиталды тарту, орды тез де тымды пайдаланылуы шін басты халыаралы мнай компанияларымен за мерзімді серіктестік орнату, мнай мен газ экспорты шін бырлар желісіні жйесін жасау, отын орын пайдалану ызметінде дниежзілік оамдастытаы ірі елдерді азастана жне оны лемдік отын берушілік рліне ынтасын ояту баытын стау, ішкі энергетикалы инфрарылымды жасау, зін-зі амтамасыз ету жне бсекеде туелсіз болу мселелерін шешу мселелерін амтиды.

Инфрарылым (клік жне байланыс): лтты ауіпсіздікті, саяси тратылыты ныайту, экономикалы рлеуді кшейту. Отанды клік-коммуникациялы кешенні лемдік рыноктаы бесекелестік абілетін амтамасыз ету жне азастан арылы тетін сауда аынын лайту міндеті ойылан.

Ксіпой мемлекет: іске шын берілген жне елді негізгі масаттарына ол жеткізуде халы кілдері болуа лайы мемлекеттік ызметкерлерді осы заманы абілетті рамын жасатау. Бл саладаы міндет осы замана сай тиімді мемлекеттік ызмет пен нарыты экономикаа отайлы басару рылымын ру, басты масаттарды іске асыруа абілетті кіметті жасатау, лтты мдделерді сашысы болатын мемлекет орнату.

Президентті жолдауында бкіл кш-жігерді осы баыттара жмылдыруды, ммкіндіктерді шоырландыруды жне йлестіруді келелі идеялары айын тжырымдалан, басару жйесіндегі реформаларды жзеге асыруды дістері мен тсілдерін тбірімен айта арау ажеттілігі атап крсетілген. Бл ыса жне за мерзімді негізгі баыттарды іске асыру барысында, е алдымен, елімізді барлы азаматтарыны бостандыына кепілдік беруге, халыты л-ауатын жасартуа жне ертегі кнге деген сенімін ныайтуа баытталан бірден-бір бадарламалы-стратегиялы ресми жат болып табылады.

 

азастан осы стратегиялы міндеттерді орындай отырып, 2030 жыла арай дамыан елдерді дегейіне жетуге, дние жзіні е дамыан жиырма еліні атарына осылуды кздейді. Реформалар стратегиясында экон. жне саяси рамдаы ырытандыруды зара ажырамайтын байланыста болатындыы ескерілген. Бсекелестік абілеті ашы та риясыз жадайда алыптасан оам орнату одан рі демократияландыру арылы теді, ол, тптеп келгенде, сайлауды діл ткізуге, саяси партияларды, парламентті рлін, кіметті ммкіндігін кшейтуге, сот жйесін реформалауа, БА-а еркіндік беруге, йелдерді оамдаы рлін кшейтуге саяды.[1]

58) леуметтік-экономикалы дамуы Туелсіздік жылдарындаы азастан Республикасыны леуметтік-экономикалы дамуы Соы 20 жылда азастандаы демографиялы ахуал тбегейлі згерді. 1992 жылы басталан халы саныны тмендеу рдісі 2002 жылы аяталды. Туелсіздікті алашы он жылында халы саны 1,6 миллион адама тмендеді, бл е бірінші халыты кейбір блігіні здеріні тарихи отандарына оралуына, тпелі кезеде лім-жітімні кп болуы жне тууды тмен дегейіне байланысты болды. 2002 жылдан бастап халы саны сімні траты рдісіне ие болды, е бірінші табии сім есебінен, 2004 жылдан бастап кші-он сіміне байланысты алыптасты. орыта келгенде, туелсіздік жылдарында елімізді халы саны жалпы 427 мы адама немесе 2,6%-а артты.Туелсіздік жылдарында елімізде 6 миллионнан астам адам дниеге келді жне табии сім 3 миллиона жуы болды. Елімізді туелсіздігіні алашы 8 жылында, 1999 жылы 1000 адама 14,6 адама дейін тууы тмендеді, одан кейін оны бірте-бірте артуы байалды. 2012 жылы 10 айда тууды жалпы коэффициенті 1000 адама 23,1-ді рды. 1995-1996 жылдары лім-жітім коэффициенті 1000 адама 10,7 деген е жоары шегіне жетті. 1997 жылдан бастап лім-жітім бірте-бірте тмендеп, аымдаы жылды 10 айында лім-жітімні жалпы коэффициенті 1000 адама 8,6 болып тмендеді. 1992-2012 жылдардаы халыты ктілетін мір затыы (К) 67,4-ден 69,6-а артты. 1992 жылдан бастап 1995 жыла дейін К 67,4-тен 63,5-ке дейін тмендеді, бдан кейін оны арту рдісі байалды, 2012 жылы ол алдын ала баалау бойынша 69,6 жасты рады, оны ішінде ерлерде – 64,8 жас, йелдерде – 74,3 жас. 1995 жылмен салыстыранда мірді орташа ктілетін затыы крсеткіші едуір лайаны байалды, ерлерде – 6,8 жаса, йелдерде – 4,9 жаса, бл кезде осы крсеткішті гендерлік белгісі бойынша айырмасы 1995 жылдаы 11,4 жастан 2012 жылдаы 9,5 жаса дейін ысарды. Кедейлік дегейі 1996 жылдан бастап 9 есе тмендеді жне 2012 жылы 3 тосанда 4% рады. Бір ызметкерді орташа айлы атаулы жалаысы 199 жылдаы 128 тегеден (24 АШ доллары) 2012 жылы атар-азандаы 99118 тегеге дейін (666 АШ доллары) сті. Елімізді 15 жас жне одан лкен экономикалы белсенді халыты саны 1,1 млн. адама артып, 2012 жылы арашада баалау бойынша 8,9 млн. адамды рды. Жмыссызды дегейі 2 есе дерлік тмендеді жне 2012 жылы арашада баалау бойынша экономикалы белсенді халыты санынан 5,3%-ды рды. 2012 жылы атар-арашада ЖІ болжамалы баалау бойынша наты кріністе 5% артты. 2012 жылы ЖІ дегейі наты кріністе 1991 жылы ЖІ дегейінен 2 есе дерлік арты, немесе 95%. Болжамалы баалау бойынша 2012 жылы халыты жан басына шаандаы ЖІ 12 мы АШ долларынан асып тседі. Туелсіздік жылдарындаы инвестициялы ызметте о серпін байалады. Р лтты Банкі деректері бойынша тікелей шетел инвестицияларыны жалпы аымы 1993 жылдан бастап 2012 жылы жартыжылдытаы кезеге дейін 159 млрд. АШ долларынан асып тсті. 1991 жылдан бастап 2012 жылы атар-арашаа дейін негізгі капитала салынан инвестициялара аражат салымдары 38,7 трлн. тегені рады. Негізгі капитала инвестицияларды аылуы олайлы инвестициялы климатты рылуымен байланысты жне экономикалы сімні негізі болып табылады. Трын й рылысыны мемлекеттік бадарламаларын іске асыру трын й рылысы арыныны траты суін амтамасыз етті. Трын й рылысына баытталан инвестициялар соы он жылда 10 есеге дерлік лайды. Жалпы рылыста орындалан рылыс жмыстары клеміні о серпіні байалады, ол 2011 жылы 2 трлн. тегені рады. рылыс жмыстарыны наты клем индексі 2011 жылы 1991 жылы дегейге араанда 17,5% жоары, ал 2012 жылды соы 11 айында ол наты кріністе таы 2,5% артты. Туелсіздік жылдарында республикада (2012 жылы 11 айды есебімен) 82,8 млн. шаршы метр трын й пайдалануа берілді, оны ішінде 40,5 млн. шаршы метрі жеке салушылармен, 801,3 мы птер трызылды. 2011 жылы 6,5 млн. шаршы метр трын й пайдалануа берілді, бл 1991 жылмен салыстыранда 6,5% арты, оны ішінде халыпен – 3,6 млн. шаршы метр, бл 1991 жылы крсеткіштен 3 есе арты, 2012 жылы 11 айда 5,7 млн. шаршы метр іске осылды, халыпен – 3 млн. шаршы метрге жуы. Туелсіздік жылдарында азастан Республикасындаы жыл сайыны нерксіп німіні ндірісі наты кріністе 24% артты. Отанды машина шыаруда ндіріс 2,2 есе артты, мысалы, 2012 жылы атар-арашада 58 дизелді локомотив, 16280 жеіл автомобиль жне 521 асты жинайтын комбайн шыарылды. Химия нерксібінде 2012 жылы атар-арашада 30,3 мы тонна пропилен полимерлері, 147,9 мы тонна азотты жне калийлі тыайтыштар, 78,9 мы тонна фосфор, 1539 мы тонна ккірт ышылы, 53,1 мы тонна натрий шфосфаты, 8,1 тонна фторид сутегі ндірілді. азастан 20 жылды ішінде лемдік экономикаа тере интеграцияланды. азіргі уаытта республика іс жзінде лемні барлы елдерімен сауда-сатты жргізеді, барлы континенттердегі 212 мемлекет жне ауматар азастанны сауда серіктесі болып табылады. Сырты сауда тауар айналымыны клемі 1995 жылы 9,1 млрд. АШ долларынан 2011 жылы 125,7 млрд. АШ долларына дейін сті. 2012 жылы атар-азандаы сырты сауда тауар айналымы 113,6 млрд. АШ долларын рады немесе 2011 жылы сйкес кезенен 11,6% арты.

 

59) аз-да компартиялы жйені алыптасуы. XX асырды басында азастанны экономикалы, саяси жне леуметтік жадайы ауырлап кетті. Ресейді отаршылды езгісі кшейе берді, одан оныс аударан оныс аударушылар азаты шрайлы жерлерін тартып алуын кбейтті, халыты жадайы тмендей тсті. Сондытан азаты зиялылары тыырытан шыуды жолын іздеді. Алашында олар міттерін Ресейді кадет партиясына артты. 1905 жылды желтосанында Орал аласында А. Бкейхановты бастауымен азакстанны 5 облысыны “делегаттар съезі” шакырылды. Онда кадет партиясыны блімі (филиалы) рылып, сол партияны бадарламасын абылдады. Біра кадеттер болсын, уаытша кімет болсын 1917 жыдды апан революциясынан кейін де бізді іріміздегі лтты, аграрлы жне т.б. мселелерді шешуге тырыспады. Ал азатарды зін-зі билеуі немесе автономиясы туралы сз де озалмады. Осыны брі А. Бкейхановты кадет партиясынан шыып, жаа “Алаш” партиясын руа мжбр етті. Ол туралы “аза” газетіні 1917 жылы 256-санында арнайы маала шыты.

 

Бірінші бкілазаты съезд Орынборда 1917 жылы шілдені 21—26 арасында тті. Кн тртібінде 14 мселе аралды. Біра делегаттар басты назарды лттыавтономия, жер, рылтай жиналысын дайындау жне азаты саяси партиясын ру мселелеріне аударды. 1917 жылы 21 азанда “аза” газетінде “Алаш” партиясы бадарламасыны жобасы басылып шыты. Оны е маызды баптарына мыналар жатады: Ресей демократиялы федеративтік республика, ал оан кіретін мемлекеттер туелсіз болуы керек; Ресей республикасында дініне, шыан тегіне, жынысына арамай брі де те; онда тендік, жеке адамны дербес ылыы, сз, баспасз, одатар еркіндігі олданылады; дін мемлекеттен блінеді, барлы діндер те, азатарды зіндік муфтияты болуы керек; билік пен сот р халыкты ерекшелігіне сай рылуы, би мен казы жергілікті халыкты тілін білуі тиіс, барлы оу орындарында аысыз білім жне ол барлы адамдарды игілігі болуы керек жне басалар. 1917 жылы желтосан айыныбас кезінде Орынборда екінші жалпы азаты съезі шаырылды. Онда Алашорда кіметі рылды. Басшысы болып А. Бкейханов сайланды. Біра ол кіметгі мірі ыса болды да, масатына жете алмады. 1918 жылы ара-шада Алашорда кіметі кеестік скерлерді кшімен таландалды, “Алаш” партиясыны басшылары мен мшелері репрессияа шырады.

 

“Алаш” партиясы жнінде алымдар арасында екі трлі кзарас бар. Біреулері (В. Григорьев, П. Пахмурный, А. Сармурзин) брыны коммунистік идеологияны трысынан оны “буржуазиялы-лтшыл” партия ретінде арайды. Екіншілері (М. озы-баев, М. ойгелдиев) оны лтты-демократиялыпартия деп санайды. Шынында да, алаштыктар капитализмді ру немесе тек таза лтты мемлекетгі орнатуды здеріне бадарламалы мрат етіп ойан жо. Олар саяси еркіндікті асады, ркениетті адамгершілікті оам рылары кслді. Бл буржуазиялы-лтшылды емес, жалпы демократиялы масата жатады.

 

“Алаш” теориясы сияты 1917 жылды кзінде азастанда “ш жз” деген партия рылды. Оны басшысы . Тоысов деген болатын. Ол большевиктерге бадар стап, “Алаш” партиясыны басты оппоненті болды. 1918 жылы 1 атарда Семейде большевиктерді партия йымы рылды. Ал Кеес кіметі кезінде, кпшілікке белгілі, жалыз басарушы партия СОКП болды. азастан тарихында шыл бетбрыс болып, шпес із ал-дыран Алматыдаы 1986 жылы желтосан оиасы. Ол жалыз бізді елді ана емес, брыны Кеес Одаына кірген елдерді барлыын др сілкіндірді. аза жастары бірінші болып “орталыты” отаршыл саясаты мен кімшіл-міршіл жйесіне ашы арсылы білдіріп, тайсалмастан, батыл шеруге шыты. Бл ктеріліс азаттык жолындаы креске, жаа саяси йымдар мен озалыстарды пайда болуына трткі болды. 1987 жылы шілдеде СОКП Орталы Комитетіні азак халкын лтшыл деп кінлаан аулысы жадайды одан рі асындырып жіберді. азаты лтты санасын дамыту, зіні шыккан тегіне бет бру, тілін, дінін, лтты мдениетін дамыту керектігін длелдеп, ала тартып бастамашы топтар пайда бола бастады. Осы мселелерді бірінші болып ктерген “Желтосан” озалысы дниеге келді, кейін (1990 ж. мамырда) соны негізінде осы аттас партия рылды.

 

Республиканы саяси мірінде “аза ССР-індегі оамдык бірлестіктер туралы” заы айтарлытай рл атарды. Ол азаматтара оамды йымдар ру еркіндігіне кепілдік берді. Бейресми саяси партиялар мен бірлестіктер зады жмыс істеуіне мртебе алды. Олар тіркеуден ткеннен кейін халы депутаттыына талапкерлерді сынуа ылы.

 

Республикадаы алашы коамды-саяси рылымдар оммунистік партияа оппозиция ретінде пайда болды. Кейінірек, туелсіздікті алып, жаа конституцияа дайындыа байланысты саяси кресті басты мселелері болып азаматты, мемлекеттік тіл, жерді жеке меншікке сатылуы жне т.б. ойылды. Егер Республика аумаында белді рл атаран (кбі лі де атарып жрген) бірнеше партияларды баыт-бадарламаларына, іс-рекеттеріне тоталса, олар мыналар:

 

лтты-демократиялы “Желтосан” партиясы. Жоарыда айтыландай, бл озалысты тууына трткі болан 1986 жылы желтосан оиалары болды. йымдасуы жаынан бл озалыс 1989 жылды кктемінде алыптасты. 1990 жылы мамырда “ділет”, “Азамат”, “Жерйы”, “Кусар бла”, “Форум” сияты оамды йымдарды бастамасымен рылтай съезі шаырылды. Сода “Желтосан” оамды комитетіні негізінде осы аттас партияны рыланы туралы декларация абылданды.

 

Партияны бадарламасында республиканы саяси жне экономикалы егемендігі шін, мемлекеттік тіл аза тілі болуын, 1986 жылы Желтосан оиалары рбадарын орынсыз таылан кіндан толы атау, олара саяси рбандар мртебесін беру, азастаннан тыс жерлерде тратын отандытармен тыыз байланыс йымдастыру, ислам дініні айта ркендеуі жолында крес жргізу крсетілген.

азакстанны республикалы “Азат” партиясы. Ол зіні тарихын 1990 жылы шілдеде болан азастанны азаматты “Азат” озалысыны рылтай конференциясынан бастайды. 1991 жылы 4 ыркйекте “Азат” озалысыны рылтай конференциясында парламент трпатындаы азастанны республикалы “Азат” партиясыны пайда боланы туралы шешім абылданды. Ол бадарламасында азастанны шын мніндегі егемендігін амтамасыз етуді, ауматы ттастыын сатауды, елді оамды трмысын демократияландыруды, аза тілін, лтты дстрді дамытуды жне т.б. масат етіп ояды.

 

Logotip_partii_AdiletЖалпы аланда лтты-демократиялы “Желтосан” партиясы, азастанны республикалы “Азат” партиясы, “ Алаш” лт-бостанды партиялары лтты жне лтты-демократиялы трде алыптасып, негізінен Кеес Одаы кезінде ысымшылыты кп крген аза халына басымдытар беріп, тілін, дінін, мдениетін дамытуа жадай жасауа лкен мн берді. Ол кезде брыны детке салып сепаратистік пиылдаы йымдар бас ктеріп тратын. Бл партияларды ондай іс-рекеттеріне ай-мыпай арсы трып, тойтарыс беріп транын айтан жн.

 

азастанны социал-демократиялык партиясы. 1990 жылы 26-27 мамырында рылды. Бадарламасында батыс елдеріндегі осы аттас партиялардай бостанды, ынтыматасты, ділеттілік идеяларын ту етеді. Бл партия трмыс сапасын жасарту, саяси, экономикалы, леуметгік реформаларды жзеге асыру жне т.б. масатгарды кздейді.

 

Logo_NDPKazahазакстанны социалистік партиясы. 1991 жылы 7 ыркйекте рылды. Онда азастан Коммунистік партиясыны кезек-тен тыс (ттенше) съезі тіп, оны мшелері зін-зі шкерелеген идеологиядан бас тартып, соны негізівде азастанны социалистік партиясыны пайда боланын жариялады. Бадарламасында мынадай стратегиялы масатгарды ояды: саяси салада шынайы демократияны, ыты мемлекетгі, билікгі белінуін, саяси алуан трлілікті, лттардытевдігін жне дінге сенім бостандыын жатайды, экономика саласында — ата аржы саясатын, салы реформасын, меншікті мемлекетсіздендіру жне жекешелендіру, еркін бааны енгізу, леуметтік салада — халыты осал жігін — аналар мен балаларды леуметтік орау, жмыссыздыты болдырмау. Сонымен атар бл партия ТМД елдеріні аясында нерлым тыыз интеграция жасауа, лтты шеберден тыс рылымдар руа арсы еместігін білдіреді. здерін Коммунистік партияны мирасорымыз деп санайды.

 

“азастанны Халы конгресі” партиясы 1991 жылы 5 азан-да ткен рылтай съезінде рылды. зін центристік либералды-демократиялы партиямын деп санайды. Ол азаматты, ыты оам орнатуды алайды. азастан жадайына сйкес келетін мемлекеттік билікті трі деп Президенттік республиканы жне 2 Палаталы Парламентгі тсінеді. Экономикалы салада леуметтік баытталан мемлекет реттейтін нарыты экономиканы руды дрыс креді. Бізді мемлекетімізді экономикалы жне мдени глденуіні негізгі шарты азаматты келісім деп біліп, лтаралы тсінушілікті амтамасыз етуге басты кіл бледі. Ол шыармашылы зиялы ауым мен ксіпкерлік топтара бадар стайды.

 

“азастанны Халы бірлігі” одаы 1993 жылы 6 апанында ткен рылтай конференциясында дниеге келді. Оан кптеген шенеуніктер кірді. Сондытан бл партияны арсыластары “номенклатуралы партия”, “ кімет партиясы” деп атады. Бл пOsdpартия Президент Н. . Назарбаевты кзарасын жатайды. Ол зін леуметтік бадар стаан, нарыты экономикаа сйенген демократиялы оам алыптастыруды олдайтын саяси йым деп жариялады. Ол кппартиялы жйе жасауды, леуметтік серіктесгік пен азаматты келісімді, саяси жне лтаралы тратылыты, азастанны лемде саяси салмаыны кшеюін, оны глденуін алайды. 1995 жылды атарында болан съезінде одаты партия деп атауа шешім абыдцанан. 1999 жылы наурыз айында бл партия “Отан” партиясыны рамына кірді.

 

2002 жылы шілдені 15-інде «Саяси партиялар туралы» жаа За абылданды. Оан дейін елімізде 19 партия болан. Соы За бойынша партия болу шін оны 50 мы мшесі болуы керек. Соан орай азір 12 партия тіркеуден тті. Олара азастанны социал-демократиялык “ Ауыл” партиясы, Республиканы саяси “Отан” партиясы, азастанны Коммунистік партиясы, азастанны демократиялы “Ажол” партиясы, “Асар” республикалы партиясы, азастанны Аграрлы партиясы, азастанны Азаматгык партиясы, азастанны Демократиялы партиясы, “Руханият” партиясы жнет.б. жатады.

 

Мемлекеттік тіркеуден бірінші болып ткен «Ак жол» партиясы. Оны басшылары — кезінде билік басында ызмет істеген, саяси тжірибелері бар, кырыты ыркасына шыккан белгілі азаматтар. Оларды р салада, сіресе саяси-экономикалы реформалара байланысты здеріні кзарастары, тжырымдамалары бар. кіметті басан ізін баып, кбіне сыни пікір айтып отырады. “Акжол азастан”, “Эпоха” сиякты басылымдары бар.

 

азіргі электораты (сайлаушылары) кп, 170 мынан астам мшесі бар Республикалы саяси “Отан” партиясы. Оны дниеге келіп, алыптасуына Н. Назарбаев кп кш жмсады. Тіпті ол партияны траасы болып та сайланан болатын. Біра азастан Республикасыны Конституциясы бойынша Президент ешандай партияа мше бола алмайтындытан ол бл партиядаы мшелігін тотатты. Бл партиядаыларды басым кпшілігі -мемлекеттік ьгзметкерлер мен билік басына жаын адамдар. Сондыктан оны билік партиясы деп те атайды. Оны іс-рекетін жртшылыа жеткізіп, гіт-насихат жргізетін баралы апарат кралдары, р трлі басылымдар мен телеарналар жетіп артылады. Бл партия ксіпкерлікті, орта жне шаын бизнесті дамытуа, елде леуметтік-экономикалык жаыртуа басты назар аударады.

 

“Отан” партиясына жаын тран — азастанны Азаматтык партиясы. Ол негізінен ірі ндіріс орындарыны кызметкерлері мен жмысшыларына сйенеді. Сондытан олар аржыдан тарлы крмейді. Сондай-а оларды шетелдік инвесторлар катты олдайды. Соан орай бл партия парламентте тікелей шетелдік капиталды мддесін кздеп, мейлінше, ‘солара тиімді зандарды кабылдауа мтылады.

 

“ Асар” партиясыны бадарламасына араанда ол “ошыл-дар” (“Отан”, Аграрлы, Азаматты партиялар) мен “солшыл-дарды” (“А жол”, азастан коммунистік партиясы, азастанны патриотты партиясы) арасындаы центристік баытты станба. Елімізде болашата кшті саяси-леуметтенген мемлекет орнатпак. Республикамызда ндіріс орындарын ашып, оны шикізат ндіру кзінен тарма. Жерді жекеменшікке беруді дрыс деп санайды.

 

азастан Коммунистік партиясын негізінен брыны коммунистер райды. Басым кпшілігі — зейнеткерлер. Бл партия кіметті істеген ісін рдайым сына алып, оппозициялы сынай білдіреді. алан партияларды кпшілік жрт жнді біле бермейді. ани асымов болмаса, оларды баыт-бадармаларын оып, байыбына бара бермейді.

 

азіргі кездегі негізгі мселе — республикамызда туелсіз леуметтік баыт алан, демократиялы, ыты мемлекет ру. Оан еліміздегі ешандай партияны дауы, арсылыы жо, брі де мойындайды. гіме тек оны алай жзеге асыру керек, ол жолда андай тсілдер мен ралдарды пайдаланан жн: батыл, тбегейлі трде ме лде аырын, бірте-бірте ме немесе таы баса ма?

 

Сонымен атар республикадаы барлы партиялар здеріні бадарламаларында демократиялы ндылытарды жатайтындыын, нарыты экономикаа тырысатындыын білдіріп, азастанда азаматты келісім мен тратылы боланын алайды.

 

Республикадаы партияларды саны немі суде. Біра кппартиялыты алыптасу процесі аырын жне крделі туде. Крделілігі сол — кптеген партиялар саяси процеске шын мнінде тыыз араласпайды, оаммен дамыан байланыс жйесі жо. Партиялар арасында деттегідей ркениетті атынастар мен байланыстар лі орнамаан. Сондытан азастанда алыптасан кппартиялы туралы айту лі ерте сияты. Оны себептері андай? Е алдымен, республикада пікір алуандыыны тарихи дстріні болмауы, саяси мдениетті тмендігі, ыты негізді лсіздігі. Оны стіне, кейбір партиялар пікірлестерді бірлестігі ретінде алыптаспады, “жоары” жаты йарымымен жасалады. Оларды болаша сайлауда з кандидатурасын сыну шін рады. Сондытан жергілікті жерде халыты біразы ондай партияларды барын да білмейді.

 

Кптеген партияларды з масат, бадарламаларын насихаттап, гіт жргізерлік ммкіндіктері аз. Оларды баспалары, радио, теледидарларда каналдары не мерзімді уакыттары жо. азастанда кппартиялыты бдан рі даму баыты андай болма деген сра тууы ммкін. Топты мдделерді жіктелуіне арай баыт-бадары жаын партиялар бір-біріне жаындай тсуі, жинаталуы, жаа партияларды дниеге келуі, кейбіреуіні саяси сахнадан кетуі ммкін. Болаша партиялар кбіне жан-жатылы сипат алатындай сыайы бар.

 

азастанны Конституциясы елдегі конституциялы крылысты кшпен згерту, Республиканы ттастыын бзу, мемлекетті ауіпсіздігіне зиян келтіру, леуметтік, нсілдік, лтты, діни, тектік ала ауызды туызу жне за жзінде крсетілген скери рылымдарды йымдастыруа тыйым салады. Баса мемлекеттерді саяси партиялары мен ксіподата-рыны, діни негіздегі партияларды жмысы, сонымен атар саяси партиялар мен ксіподатарды шетел мемлекеттері жеке халыаралы йымдарыны аржыландыруына рсат етілмейді.

 

Сонымен азіргі оамны мірінде саяси партиялар алдыы атардаы орынны бірін алады. Олар осы мемлекеттік билікті орап, ныайту немесе оны згерту шін рылады. Партиялар бара халыты мдцесін топтап, жинатай білгенде кшейе тседі. Олар оамны саяси дамуыны маызды крсеткіші болып саналады.

 

 

Билет №60 азастан халытарыны лтты жне діни рамы

Халыты жне діни рамы азастанны халы — кптеген лттарды бірлестігі. Халы сезі кп маынаны білдіреді (кп халы келді, халы айтады, аза халы, біз азастан халкымыз...).

 

Сондытан, алымдар этнос, жеке халы (лт) тсінігін олданады. Ал онымен байланыстыны брін этникалы (лтты) деген терминмен атайды (мысалы, этникалы (лтты) аума). рбір лтты з тарихы, тілі, мдениеті, тарихи отаны болады. лтты бір блігі з елінен баса жерде труы да ммкін. Оны - диаспора (гр. - «шашылан») деп атайды.

 

Халытарды шыу тегін, ркелкі орналасуын, мдениеті мен трмыс жадайын жеке ылым - этнография немесе этнология зерттейді.

 

Халыты лтты (этникалы) рамы. деу

 

1. Халыты лтты (этникалы) рамы. азастан лемдегі

кп лтты мемлекеттерді бірі. Онда тегі, тілі, мдениеті р трлі, бірак тарихи тадыры орта 130 лт пен лысты кілі (этностар) трады.

 

Олар:

 

1) елімізді негізгі халы азатар;

2) брыны КСРО республикаларында тратын адамдар тобы

(орыстар, украиндар, белорустар мен молдавандар);

 

3) алыс шет елдерде тратын адамдар тобы (немістер, поляктар, еврейлер, корейлер, гректер).

азатар - елді байыры трындары жне мемлекетті алыптастырушы этнос, ал алан халытарды кілдері азастана р трлі себептермен жн белгілі бір тарихи кезедерде кшіп келгендер. Осыан байланысты, республика халыны кп лтты (полиэтносты) рамы - жаппай кші-онны нтижесі.

 

Мемлекетімізді негізін алаушы этнос - азатар. Екінші орында орыстар. Халы 100 мынан асатын 6 этнос бар. Осы 8 лт бірігіп азастан халыны 96%-ын райды.