лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 4 страница

Атау бекінісіні неге салынып жатанын есіне тсірейін дегендей оыр-
лжа бас жаындаы кілем бошантайына олын созып ызыл сафьян мабадан алыдыы бір елі, екі басты самры сты суреті салынан ааз алды. Бл осы жылы он бесінші Маусым кні Бірінші Николай патша ол ойан Атау бекінісін салу жніндегі жарлы еді. оырлжа кз жгіртіп ои бастады:

«Омбы облысына жататын сырт округтерді Атау деген жерінде бекініс салынсын. Бл бекіністі бастыы-коменданты етіліп полковник не подполковник шеніндегі адам таайындалсын. Комендант мынандай міндеттер атарсын:

Амола, араралы, Аягз округтеріні ішкі тыныштыын баыласын.

Осы ш округ ауылдары отстіктегі Бетпадалаа дейін кшкенінде, соларды ораншысы болсын.

Шекараны немі баылап трсын. азатарды шекарадан рі арай бтен жаа ткізбесін. Баса жртты да шекарадан бері арай кіргізбесін.

Осы ш округті жерімен кшкен керуенді ры-арыдан, шапыншылардан орасын.

Осы трт міндетті орындау шін жоары аты аталан ш округті скерлері Атау комендантына баынатын болсын. Жне коменданта бізді бекіністерімізге, не оластымыздаы аза ауылдарына шабуыл жасайтын астар табылса, оны Шу зеніні бойына дейін уып, ару олданып тыйым салуа рсат етілсін».

оырлжа Указды оып шыып, оны маызына жете тсінейін дегендей сл ндемей жатты. Аздан кейін ана барып таы да сл клімсіреді. «Асыпадар. Тек осы Атау бекінісі салынып болсын. Сонда крерміз айсыны алай тырп еткендеріді!»

Жанында отыран тоалын оырлжа адама санар емес, Указа риза болып кетіп, ос басты самры с салынан жерін шп еткізіп сйіп алды да орнына ойды. Енді осы Указбен бірге Омбы генерал-губернаторына жазан патшаны екінші жарлыын оуа кірісті. «Атау бекінісіне шіркеу салынсын. Шіркеуде бір поп, екі дьякон, бір кзетші стауа рсат етілсін. Попты жылды жалаысы мы сом болсын, мриттерге, дьякондара алпыс сомнан, кзетшіге — тоыз сом елу тиын жылына жалаы берілсін. Ал попа, Амола, араралы Аягз приказдары бойынша жола шыанында, заа сйкес жол ны тленсін жне одан бтен ара-шарап секілді керектеріне жылына таы екі жз елу сом аша осылсын».

оырлжаны мрты йыдан оянып керілген мысыты йрыындай тікірейе алды. «Бл алай, деді ол таы да ішінен, Абылайхан алдан Серенні Шарша деген баласын лтіріп, енді орыс патшалыына баынам деп Тым деген баласын жібергенінде, атын патша оан ханды рмет аазымен, жылына ш жз сом аша, екі жз пт н тленіп трсын деген жарлы берген еді ой, ал мына попа... И, сонда алай боланы? Патша азамны азір байыаны ма, лде ш жзді ханы саналан Абылайа жылына ш жз сом тлеп кілін зіне аударма боланда, бар азаты бостандыын бір попты жалаысы рлы крмегені ме?»...

оырлжа з ойынан зі шошып кетті. «Тфа, тфа» деді патша азам ш жз сом тгіл, бкіл азаты боса неге алмайды? ы десем жаным шысын. Тек дайменді тымын клекесімен орай жрсе боланы! И, и, клекенен айналайын а патша, сені жасылыы аз тиді ме? Мен де сол жасылыыды атап жрген жопын ба? олымнан келгенін аяан жерім бар ма? Омбы облысыны бастыы генерал Талызинны бйрыы бойынша, Кенесары жаына шыпа болан рулара асыма ш слтан ертіп зім бардым, кшпедер дедім. Талызинны жртты орытан, ркіткен, мадайынан сипап алдаан ааздарын да тараттым, тіпті болмаан со ереуілді елге Омбы облысыны мсылман мешітіні басы Габдырахман лы Мхаммед Шариф имамды да шаырттым, біра ктерілісті басу мені мадайыма жазылмаса не істеймін. А патшаа арсы желіккен аза Наурыздаы шабынан бура трізді, мауын баспай, бетінен айтпайды. ой десе зіе арсы мтылады. Кенесары отыран елді ортасына баруа, маан да жан керек, блелі тесікке бармаымды тыып не жыным бар, бар олдан келгенім сол болды.

Ал Кенесары дегенііз кекілікті ілуге ккі болан кезйры трізді, сотар кесі мен тентек ааларыны соынан жріп бден шыныып алан, рыса бірден кіріп кетпей, Чириков есаул секілділер басаран кішкентай жасатарды аып тастап, кш жинауда...

Омбы генерал-губернаторына, «Есіл, Нра, Атау, Ортау, араралы, азылы, Жарайы, Обаан, Тобыл, смрын, араралыдан Жайыа дейін ата-бабамызды жері еді, сендер соларды тартып алып, бекініс салып жатырсыдар. Мал баып, кн кретін бізге де жер керек», — деп лсін-лсін хат жазып, жртты дрліктіре тсуде. Атау бекінісі салынады дегеннен бері тіпті шігіп алды. ан тгіспейік, Атау бекінісін салмадар дейді. Ал атамекен Ккшетауы мен араткелді арасына орнатылан бекеттерге маза беруді ойды...

Біра а патшаа Кенесары кім? Ай далада лыан бір аш асыр. Жазан хаттарына жауап айтарма тгіл осы хатты келген адамдарды зін стап алып шетінен Сібірге айдауда. Ал сонда, Кенесары не істемек? Бізде жазы жо, тіндік, лаа ілмеді, ал енді ата онайы деп алы бараны ктермек... Сондытан да жерінен айырылып а патшадан тілген жрт Кенесарыа осылуда. Омбы генералдары мны неге тсінбейді? Кктемде ктерілген дария тгіл кішкентай зен де бір кні шеберінен шыып тасиды. Ал Омбы бастытары алы ол шыарып, Кенесары кшеймей транда ырып салуды орнына, бізді зімізге ереуілді тотат, немесе ты тыда деп бйры беруден басаны білмейді».

оырлжа кілем бошантайа таы да олын созды. Бір аазды алып тесіле оыды. Бл полковник Талызинны е соы жарлыы еді. «Осы жарлыты алысымен ктерілген ауылдарды масатын білу ажет, райларынан айтпаса, ан жтызып басу шін жиырма трт саатты ішінде сол ауылдар-
а зіні балаларыды жіберуіізді аыры рет бйырамын. Бл жарлыты сіз блжытпай орындауа тиістісіз», — деген сзді оып шыты.

оырлжаны онсыз да ара оыр жзі енді тіпті ошылданып кетті. араткел бекінісіндегі бйбішесі айнисаны йінен дейілеп арнап тоалыны аулына да осы жарлыты легімен келген. Аа слтанны Омбыдаы кадет корпусында оып жрген Жнділ, Шыыс деген екі баласы бар. оырлжа бларды патша ызметі шін ауіп-атерлі Кенесары ауылдарына жібермек тгіл, аждааны апанына да жмсауа шімірікпейді, тек... балалары айтанын орындай ма, гп сонда. Жнділ лкен бйбішесі айнисадан, Шыыс екінші йелі, Улиханны немересі Аааздан туан. Жнділ ынжы, ора, бірдееге берілсе тез ат йрыын кесе алмайтын боса. Ал Шыыс шаш ал десе бас алатын атал, рі жет, рі батыл. Жнділ салпы ауыз ара. Шыыс наашы жртына тартан асары, шегір кз. Тре тымыны жанжалшыл, р да жы мінезіні брі де бойына біткен. Жастыына арамастан ел арасындаы дау-жанжала да араласа бастаан. Былтыр есаул Лебедев Балаш кліні тсында кшіп бара жатан Сейтенді ола тсіргенде тілмаш болып баран да осы Шыыс. Ал Жнділде бл жігерді бірі де жо. Бір биеден ала да, ла да туады деген міне осы. Аа слтан екі баласын да жек креді. з олымен ажала айдап салуа бар, біра тркіндері мыты, адуынды йелдерінен ана именіп жр...

оырлжаны кзі айтадан жас тоалына тсті. Бл жолы баанаыдай емес, шірейген кішкентай кзіні тбінде бір ияпат ашу ойнай жнелді. Жас тоалыны бетіне тесіле арап, ішіп-жеп барады. «Мынау тыыршы тс, блек бксе кімді болса да ызытырар... Осы слу тоалы баласы Шыыспен кілдес дегенді бйбішесі айниса кптен бері ла-аыс ететін. Ааазды жек кретін, кндес атынны шері ой деп оырлжа бл сзге блендей кіл оймайтын. Алайда тоалыны асына бір жансызын тыа ойан. Сол жансызы жаында мны сек емес, шын екенін айтан. Бл суы хабарды естіген шата анша блан-талан болып ашулананмен, ш алуа келгенде айлаор, ндемей бас салатын сабырлы аа слтан табанда шу шыармай «тра тр блем!» деп іштен тынан да ойан. Сйтіп ызаа нсіз жанып жргенінде екінші бір смдыты таы естіген. лкен баласы Жнділ осы кіші тоалыны аулындаы бір тлегітті ызына ашы екен. ыз да мны жасы креді-міс. «Егер кем айттырып бермесе, осы ызды наашым аулына, немесе Омбыа алып ашам», — дейтін крінеді Жнділ..

Бл хабарды естігенде оырлжа тіпті кйіп кетті. Аа слтанны баласы арашыны ызын алма деген не смды! оырлжа кіші шешесіні ойнына барып жрген Шыыса да мндай ашуланып крген жо, ал бл жолы... Жнділді жедел шаыртып алдыртты да:

— Сені арашыны ызы, бдіуаит тлегітті Кмісін алам дегені рас па? — деді екі кзі анталап.

Жайшылытаы ынжы, ора Жнділ сір Кмісті шын жасы кретін болуы керек, ктпеген жерден табандылы крсетті. кесіне тіке арай алмаса да, ыза берген удесінен таймады.

— Рас.

— Ал сен бкіл лытау, ара Кегір, Сары Кегірді ожасы Ерденні кіші ызын саан айттыранымды білмейсі бе?

— Білемін. Ол ызды Шыыс алсын...

— Ей, не малтады езіп трсы зі? «Шыыс алсыны» алай?! атынды саан айттырамын да, алатын Шыыс боланы ма?

Жнділ тмен арап мігірледі.

— кесіні жас тоалына баранда, аасыны алыдыын ала алмай ма?.. Алсын. Мен Кмістен бтен ешкімді алмаймын. Алдырмаса бауыздалып лемін.

оырлжа кйіп кетті. Жнділді бас салып тепкілейін десе, Зейнеп пен Шыысты арасын жрта жаяр деп орыты. Ашудан зін зі зер стап:

— Шы йден! — деуге ана мршасы жетті.

Осыдан кейін тсек тартып ш кн жатып алды. алы ойа шомды. Шешімге де келді. «Зейнеп пен Шыысты арасы жрта тарамасын. Аайын-туан естісе абыройымны айрандай тгілгені. Бл екеуіні тартар жазасын тек зім ана білуім керек. Ал Жнділді арашыны ызы Кмістен алыстатан аыл. Сандыбайды Ердені зіммен терезесі те шонжар. Онымен дандал болу — он екі анат а ордама таы да бір жаа тіреу осылды деген сз. Наашысы Тябай арадан шыан ыыр еді, крді бе жиеніні алай арай тартанын? айткен кнде де Кмістен ажырату дісін табу ажет, наашысы секілді то мойын ит айтана кнбесе...»

Бкіл араткелді бір шыбыпен айдаан оырлжа з басына тскен ауыртпалытан осылай кбідей ісініп не, істерін білмей жргенінде, Талызинны лгі хаты келген.

оырлжа уанып алды. «Ау, туан балаларыды крер кзге ажала айдааны ба, деген іштей сраа: — ш жз бірдей мадатаан Абылай зін Хиуа ханыны лдыынан алып ашып, еліне аман-есен келген Ораз лды ер жеткен кезінде «Басымнан ткен ашынды, лды аралы кнімні кусі болады», — деп з олымен бауыздаан жо па еді?! Жаманды ісіні айаы болар адам тірі жруге тиісті емес. Бл салтты Абылай балалары берік стаанда Смеке ханны рпаы неге ашады? Аа слтан оырлжа зіні тоал шешесіні ойнына баран баласы Шыысты ерлік крсетер сын сапар-
а жмсауы кн ма?» — деп мырс-мырс клген.

Енді осы шешімін айтпа боп іздеткенінде, Омбы кадет корпусынан жазы демалыстарына келген Жнділ де, Шыыс та аулында болмай шыан. Кенет бойын ызаншаты, ашу билеген оырлжа оларды іздетіп шаыртып алуа шыдай алмай, асына он бес баскесер нкерін ертіп, зіні лі тнейтін кезегі жетпеген жас тоалыны аулына тсіп кеткен. Біра Жнділ мен Шы-
ыс мнда да болмай шыан. Сір келеріні келе жатанын естіп, крші ауыла кетіп алан трізді. Бір нкеріне «тауып келідер» деп бйырып, зі тоалыны йіне тскен. Мезгілсіз келген байыны тксиген абаынан Зейнеп сескене алса да сыр бермеген. Слу денесіні еркектерге алдымен кзге тсетін ерекше жерлерін кзгі семірген тоты ойдай дейі блтылдата, кзін жерден бір алмай, аяын шынан басып ызмет істеген. Жас баланны тез піскен етін ттасымен бір зі жеп, бір шара ымыз ішіп ыылы ата бастаан оырлжа ырмызы ызыл тлкідей лпырып зінен лденені дметіп монтиып отыран тоала сонда ана араан. Жеген еті мен ішкен ымызы бойа тарап, денесін кенет бір алуан ызу сезім билей жнелсе де, «тоалым, сені кіліді соынан табармын» деп далаа шыан. Ел жата бастаан кез еді. Жнділ мен Шыыс лі келмеген екен. оырлжаны бтен ой билеген.

— бдіуаит тлегітті йі айсы? — деді ол асында тран нкеріне.

— Мынау шеткі араша й.

оырлжа ешкімге тіл атпай сол йге арай жре берген. Аа слтанны ізін басып оны кзетіп жрген топ нкері де соынан ерген.

оырлжа «Ассалаумаалайкм» деп кіріп келгенде, е алдымен араша йді дл ортасында ып-ызыл боп жайнаан тобылы шоын крді. Одан кейін ара клеке йді о жаында рама крпені стінде шашыны шын ріп отыран бой жете бастаан жас ыза кзі тсті. Бтен жан жо. Бейсауат келген аа слтанды танып ыз не істерін білмей тыпырлаан да алан.

— бдіуаит айда? — деді аа слтан, ыз бетіне сйсіне арап.

ыз брыныдан да саса тскен.

— лгі крші ауылдаы наашым йі шаырып еді... Кіші баласын сндеттетеді екен. Апам екеуі соан кеткен... Кп кешікпей келіп алар...

— -... Аты кім?

— Кміс...

Шешім табанда келген. оырлжа мінезіне ккі болан нкерлер йден шыып кеткен.

Аа слтан ыза айта араан. Кміс десе кміс екен. Мадайы атаан кмістей ке, зі жмыртадай аппа, сазды жерге біткен сары ааштай са бойлы, уылжыан бір керемет. «Жнділ де текке мартып жрген жо екен!» — деді ішінен кенет бойы балып кеткен оырлжа, сйтті де сыртына жамыла салан ара пшпа ішігін иыынан сілкіп тсіріп, кйлекше алды да, сабадай ке жара шалбарыны ауын шешіп жатып, Кміске арап:

— Балам, ана бір кеседегі сусынды бері келші, — деді.

Ашы уып жеткен елікті лаындай зресі шып, тостаандай кзі шарасынан шыа жаздай жаутадаан Кміс бір стте далаа аша жнелгісі де келді, біра сыртынан есікті стап тран жігіттерді аарып, «ештее ете оймас. Сусын срап отыр ой...» — деп дірілдеген буынын зер басып, майыса трегеліп ая жаында тран саумал йылан, аылтыр сыммен шандыан ескі кесені стап, арбаан жылана таяан торайдай, оырлжаа жаындай берді.

— Мінекейііз...

Сол-а екен оырлжа Кмісті а білегінен шап беріп стай алды да, зіне тартып алды. ызды тек «ойбай» деген даусы ана шыты. Ар жаында жаалтайды ілген ара бркіттей оырлжа Кмісті озалтпастан балдыр-
ан жас денесін шккен бураша алпамсадай ке бауырыны астына алып, лі бден атпаан абырасын сындырардай ыса, умаштай жнелді...

анша блынанмен аузын кеудесімен тншытыран алып кш оя ма, аздан кейін Кміс талысып кетті. Біра аа слтан оан араан жо. Елуге келсе де, лі кші айтпаан, балан озы еті мен уыз ымыза тойынан оырлжа енді жас Кмісті абыройын ызыл ан етіп аызды.

оырлжа мауын басып, мадай терін сртіп жатан кезінде сырттан:

— Слтан, айтесіз ызуланып, сізге кіруге болмайды, онда аа слтанны зі бар, — деген бас нкеріні даусын есітті. оырлжа баласы Жнділді келгенін білді.

Длей кшке арсы тра алмай а жзін млдір жасы жауып талмаусырап жатан «жас иісті» таы да бие сауым мезгіл урелей, аа слтан лден уаытта орнынан трды.

— кесі атын ылан ыза йленсін енді Жнділ! — деп есіней клді де, ішігін иыына іліп, жара шалбарын олтытай йден шыып кеткен.

Тоалыны отауына жаындай беріп, анандай жерде, кген асында екі бетін олымен басып, екі иыы бір ктеріліп, бір тсіп нсіз жылап отыран Жнділді крді. айырылып араан да жо. «кені тоалына ініні баранын бетіме салы ететін сабазсы ой, ал енді не айтар екенсі?» — деді ол кбірлеп, зіні туан баласын табалай, сйтті де а отауа беттей берген.

Бір нкері соынан асыа уып келіп:

— Алдияр аа слтан, ке-шешесін айтеміз, крші ауылдан келе жатан бетінде ол-аятарын байлап сайда стап трмыз? — деп еді, оырлжа:

— оя берідер, — деді де а отауа кіріп жо болан.

оырлжа шаыратан тскен кн сулесінен бетін сл рірек озады да, айтадан тоалына арады. Одан бетін аударып босааа кз тастады. Босаада керегеге жібек блдіргісінен ілінген сегіз арыс, рімі ос саусаты ырай сапты амшы тр.

з баламен ойнас болатын патшаарсы ой, алсам айтер еді ана амшыны астына, деп ойлады ол бір стте. Біра ол ойынан тез айтты. Зейнеп осал жерді ызы емес. араралы аа слтаны Жамантайды кенже арындасы. Б да Туке слтанны ызы. Слтан ызын руа дстр жо. намаса, немесе дм-тздары жараспастай кектессе слтандар рып бойынша ондай йелді затып келгеніндей, бір кш етіп ыралтып-жыралтып тркініне апарып салуы керек. Кнсін з кесі тартызады. «И, бл амшы саан емес, бтендерге арналан, анау орасын сымды трт таспа, осы оырлжаны з олымен-а талай л мен кні арасында ойнаан».

Аа слтан айтадан тоалыны бетіне кз тастады. Та ата оырлжа йге кіргенінде Зейнеп, йытамай ктіп жатыр екен. Тоала нпсімар сезіммен кіл осан жйрік днендей Шыыстан грі азбан жылыдай ауыр денелі оырлжаны жні блек трізді. Аа слтан трге келіп жантайып кзі ілегіп кеткенше, Зейнеп болыскей кереуетті саырлатып, «жаныма келсейші» деп шаырандай лсін-лсін дбекши берген. Бір шапса за шабатын бден алжыраан крі мстек, жас байталды ойнаысы келгенін білсе де, шаршаандытан жастыа басы тиісімен ор ете алан. Содан сске кезінде кзін ашса, ая жаында тоалы отыр екен. Ызалы жастан блауланан екі кзі Кмісті абыройы ан боп атан оырлжа кйлегіні етегіне адалан...

оырлжа ымсынар емес. «зіні кп істегеніні бірі ой мені тндегі бозбалашылыым», — деп анды етегінен именбестен жнді балтырлы аяын созып;

— Уала, — деген. Содан айтып тіл атан жо. Ал Зейнеп сол сскеден кн ктеріліп, тске таяана дейін лі озалмай отыр. зын жібек кірпіктерін анда-санда бір ктеріп, ара кздерін оырлжаны кіндік тсынан тмен бір адап ояды да, абаын сл шыта кйлегіні етегіне аударады. Аырын ана крсінгендей боп демін алады да байыны жнді жуан балтырын айтадан уалай тседі.

оырлжа тыныып алан екен. лі де болса бірдемені дметіп млиіп отыран тоалды кенет аяп кетті.

— амзолыды шешіп, ана есікті тиегін салып кел, — деді оырлжа зі ыайлана беріп. уанып кеткен жас тоал орнынан асыа трып ырала басып барып есікті тиегін салды. Дл осы кезде сырт жатан біреу есікті тарт-
ты. Зейнеп босаадан сыалап жіберді де:

— Слтаным, Шыыс пен Жнділ, — деді, — ашайын ба?

— Жандары шыып кетпес, кте трар, зі бері кел...

Тоалды пайы тгенделіп боланнан кейін, лден уаытта барып, есік ашылып, йге Шыыс пен Жнділ кірді. Тстері солын. сіресе Жнділ. Екі рты суалып, кзі кіртиіп, бір тнні ішінде сзектен трандай ілмиіп алан. Кнні кесі емес, зі істегендей, оырлжаны бетіне арай алмады, басы тмен салбырап кеткен. «Бсе, наашыа тартан бз кпе боларсы деуші едім, дауыс ктеруге жарар трі жо ой. Кмісті де енді маайынан жрмессі», — деді ішінен аа слтан. Жнділ расында да кесіні айтанындай боз кпе, боса бел, жігерсіз жігіт еді. Бар махаббатын тнде жылап тауысандай Кмістен де кдер зген, кеге де арсы сз айтар дрмені жо, азіргі трысы ажырсыз, салы суа кеткен адамны кейпі еді.