лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 5 страница

Ал Шыыс болса сусыны ана умашталан тоал шешесіні жайрадаан трін кріп, жанжалды жеіл біткенін тсінді. «Татуласан екенсідер. Бсе, ара ниетті крі орау, жзге істеген иянатыны зіне айтарылан бірін кешірсе керек етті. Енді кеден келер ауіп жо».

кесіні сырын осы кнге дейін аны тсінбеген Шыыс, оны баласына лмей кешпес кек сатап аланын айдан білсін!

оырлжа бошантайынан Талызинны бйрыын айта алып, балаларына оып берді де:

— Сендер а патшаны офицерлерісідер. Бйрыты орындау — борыштары. райсы жз сыпайдан алып, ереуіл ктерген елдерге жрідер. Айтандарыа кнсе кшкен жртты кейін айтарыдар, кнбесе бастарына аыр заман орнатыдар, — деді.

— Егер кшіміз жетпесе айтеміз? — деді кесіні сз тркінін аарып алан Шыыс, — Кенесары слтан осал жау емес.

— А патша офицеріні сзі емес айтып траны, арам. дайменді рпаыны атына кір келтірмедер! — деді аа слтан келте айырып.

Крер кзге лімге айдап саланынан Шыыс атігез кені з кнсін кешпегенін ты. Аа слтана енді сз айтармай екі баласы н-тнсіз йден шыып кетті.

Аздан кейін оларды араткел бекінісіне арай шауып бара жатан дбірі естілді.

оырлжа сл тыдап трды да:

— ашаны тоал шешесіні етегіне жабыса береді, Шыыса да зін крсетер мезгіл жетті, — деді.

Зейнепті жрегі мздай боп кетті. «Брін де біледі екен. Мезгілсіз келгеніні де себебі сол болды. Анау етегіне жабысан ан да соны есебі екен. арамаында кісі жотай, туан балаларын лімге айдап салуы да соны ші. Ккжал болса осындай бол».

Крі тарлан оырлжаа Зейнеп сйсіне арады. Айыпты екені есіне тсіп кетіп, аяына жыылып кешірім сраысы да келді. Біра оны істемеді, йел болса да тбі Бкейханны рпаы екенін мытпады. Сол сазаран алпында:

— Ал Жнділді жазыы не? — деп срады.

— Жазыы баласы мен шешесіні ылмысын біледі. Жне слтан басын арашыны ызына ор етпек болды.

— Бріне де тсіндім. Енді мені тркініме ашан апарып тастайсы?

— Баланы зім таптырдым, зім жазалаймын. Ал атынды ыры тоыз тлеп сатып алам, алы малымны ны айтпай бостан-боса неге апарып саламын? — деді абаын тксите, сйтті де сл жібіп, — ымызы болса келші, шлдеп кеттім, — деп теріс брылды.

«Арам олдан алай адал ымыз ішуге дті барады», — деп Зейнеп сл та алып трды да, зін-зі жбатты. «Жарайды, хан тымында бдан да сораы кнлар болан. зі кешсе, маан не сор?».

Ол енді жоралай басып, босаада тран кміс піспекті ара сабаа арай беттеді.

Осы кезде йге біреу кірді.

— Ассалаумаалейкм.

оырлжа слем берген адамны бетіне брыла арады да, кенет жзі жылып сала берді.

— Ау, Ожар сабазсы ба?

— И, аа, слтан, зімін.

— Жарыным-ау, тірімісі, айдан жрсі? Жоары шы.

— Омбыдан. Жне жалыз емеспін, — деді Ожар трге таман отырып жатып.

— асыда кім бар?

— атыным.

— Кімні ызы?

— Тайжанны.

— ай Тайжан? лгі патшаа арсы шыып атылан... Азнабайды Тайжаны емес пе?

— И, сол кісіні ызы...

— Онда ыз бар ма еді?

— зі сталанда... Алтыншаш деген ызы алан екен. Тайжанны й-ішін Туринге айдаанда Омбыны бір бай саудагері сол Алтыншашты сатып алып, генерал Фондерсона тарту етіпті... Биыл он алтыа шыты.

— гіме сенде екен ой!.. И, сен оан алай йленіп жрсі?.. зі айда.. йге неге кір демейсі...

— Крші ауылда... алай йленгенім за жыр...

Ожар ымыз сапырып жатан Зейнеп жаа кз тастады да, сзін тия ойды. Аа слтан бірден тсініп йеліне:

— Тоал-ай, сырта шыып онаа шай ойыз, ой сойдыр... — деді.

Зейнеп: «Менен жасырасыдар ой сырларыды», — дегендей кекете езу тартты да йден шыып кетті.

Ожар Сейтенмен алай серік боланын, оны алай стап бергенін, зіні ттын болып неге бірге жргенін бастан-ая баяндап берді де:

— Омбыа баран со да екі жетідей абатыда жатуа тура келді. — Сейтенді блек, мені блек «соттама» болды, — деп клді. — Бір кні Фондерсонны зі келді. Генерал дегенді жаын жерден брын кім крген, сары ала тймелі, айиан жирен мртты, тсі суы кісі екен. Сейтен мен Тайжанды стап бергеніме рамет айтып, не тілегі бар, сра деді... Омбыа былтыр бір жрмекеге келгенімде Алтыншашты кргенім бар... Сонда аузымнан сілекейім аып мар боп кеткем. Туекел деп генерала: «Маан атындыа есігіде жрген ырыз ызын берсе болады», — дедім.

— Жиырма бесінші жылы за бойынша ызды кімге тием десе де з еркі. Бізді зорлауа хаымыз жо, — деді генерал. — ыз кнсе...

«Байаймын генералды Алтыншашты маан берер трі крінбейді. Зады здері олдан жасап алып жрген жо па... Темір торлы абатысы бар ала тгіл, жалпа жатан аза жеріні зінде де ызды еркін кім сраан. йтсе де мен:

— ызды кндіруді міндетін зім алайын, — дедім.

Генералды кзі шарадай болып кетті.

— кесін стап берген адама ол алай кнеді? — деді.

— О жаын зіме жіберііз, — дедім.

Генерал айтан сзін айтып ала алмады. «Жарайды» деді.

Брын бізде кзетте жрген бір шоынды татар уряднигінен естігем: «Фондерсон йіндегі малай ыз сізді екі-ш рет срады. Егер тама берсем тапсырасы ба?» — дейді деген.

рине, кесіні аасымен бірге абатыа тскен со, мені соларды адамы екен деп ойлап жргенін бірден тым. Жемін сезсе жиырылан кірпі бауырын жазады, азыра аша беріп, лгі урядниктен мені ызбен бір жолытыруын срадым. з дінін сатан урядник, патша ызметін де сатты, бір кезекте тран кні Алтыншашты маан кеп жолытырды. ыз кісендеулі Сейтен екеумізді генерал йіні жанынан абатыа айдап апара жатанда крген екен. Жаны ашып тнімен жылап шыыпты. Байаймын, шет жата скенмен, з тумаластары десе зіп жанын беретін трі бар. Оны стіне мен оан еліні азаттыы шін кресіп жрген бір батыр жігіт боп крінген тріздімін. ысасы, біз шу дегеннен тіл тапты. Сйтіп, бір-екі кездескеннен кейін, екеуміз ол стасып елге ашпа болды.

«Бізді осылай уделескенімізді Фондерсона айтып едім, ол шу дегенде жаман ашуланды. Блтірікті анша асыраса да тоайын асайды» деген осы деп бір стте Алтыншашты жазалама та болды. Дегенмен аылды адам ой, аздан кейін сабасына тсіп «Сені мны дрыс екен. Алтыншашты алып еліе жет... Халыны азаттыы шін крескен кісіні ызын алып ашып келсе, саан жрты сзсіз сенім крсетеді. Ал бізге аза арасында, сіресе Кенесары жігіттеріні арасында сендей жансыз кз-лаымыз боланы те ажет», — деді. Сйтіп мен азір Алтыншашты атын етіп алып, Кенесарыны аулына бара жатырмын, — деді сзін аятап Ожар.

оырлжа риза болып ар-ар клді.

— Жігіт болса міне осындай бол! ой да аман, асыр да то, атын да бар.

Ожар тмен арап клімсірегендей езу тартты.

— Заманы тлкі болса, тазы боп шал деген ой біздікі.

— Дегенмен екі кемені йрыын стаан суа кетеді, са бол. сіресе Кенесары аулында... Слтанны кзі ыраы, ате басса бірден сезеді. Жне ол ауылда жалыз ана Кенесары емес ой.

— асымны рпаынан баса асында таы кімдер бар екен, хабардарсыз ба?..

— азір кп жрт солай арай бет бруда ой. Жаында сол жатан бері ткен бір мліш судегерінен естідім, ататы батырлардан бгін тада Шбырт-
палы Аыбай, Алтай Тлебай, Бестабалы Барбай, Бааналы дайменді, ыпша Иман бар крінеді, ал Табын руыны батыры Тіленшіні Жоламаны біз де сендермен біргеміз деп жаында Байтабын деген жас батыры мен Сер-
азы хан тоалдыа алайын деп жрген Абкен атты батыр ызды жіберіпті...

— атын тыран заман болды ой осы кез... Сырымбет ырасынан байын, малын тастап алты баласымен Кенесарыны арындасы Бопай да барып осылды деген де рас па?

— Рас. асымны лдары арлан асыр болса, ыздары аншы брі емес пе. Бопай азір олына найза алып бір топ жігіттерді басарады деседі. Кйеу жрты, Ули ханны ауылын шабамын деп тісін айрап жрген крінеді.

— Бопай келіп аасыны тобына осылса Жанайдар батыр да со жерде десеізші...

— Неге?

— Жанайдар мен Бопай жас кездерінде озы Крпеш пен Баян слудай болан жо па еді? Тек асым тре Жанайдарды ара аза деп Бопайды оан бермеген. Алты бала тапса да Бопай Жанайдар десе ішкен асын жерге ояды деген сек бар. Екеуіні басы Кенесары ордасында осылан болар.

зін ана жылы Байгбекті асында кргенім бар, аасы трізді кзінен аар шашан а сары атын екен. Астына боз жора мініп алып сайыса тсті. Бірде-бір еркек шыдатпап еді... — Ожар бірдеме ойына тскендей оырлжаа брыла арады, — жааы айтан батырларыызды брі, Жоламан слтаннан згесі кіле ашы кеуде, жала тс кедей сарбаздар екен... Ел билеген бай, манаптан ешкімні аты естілмей ме?

— Малымды шауып алар деп орыан жз-жз елу шаыраты Шорманны Мсасы, Жаыпты Елемесі, Асылазыны Бабатайы секілді мыды айдаан азантай байлар болмаса, ел аалары «тбі алай болады» деп артын ктіп отыран трізді ой. зірге осыландар араралы кірігінен азыны даймендісі мен Баянауыл кірігінен Бектасты Таймасы. азыны даймендісі патша кіметіне брыннан наразы. Ана жылы оны болыстытан тсірген. Ал Бектасты Таймасы...

— Бектасты Таймасы дейсіз бе? — деді Ожар сл обалжи. — Япырмай...

— Неге шошыды? астасан жері бар ма еді?

— Жо... Дегенмен... — Ожар сырын айтар-айтпасын білмей сл отырды да, сзін айтадан бастады. — Таймасты Кенесары асында болуы... Маан ауіп туызып отыр, — деді ол кбірлей, — былтыр Сейтен екеумізді стап Омбыа апара жатанда бізді тотаан аулымыз тек осы Таймас аулы ана болды. Бірдемемді сезіп алды ма деп кдіктенетін едім...

— Басадан кдігі болмаса Таймастан зірге орыпай-а ой... Ол осыдан бір апта брын Жоламан мен Иман ауылдарына жріп кетіпті. Жрт ыайына арай Ырыз бен Торайдан да рі барады деседі. Шамасы Кенесары ереуіліне А Жайы, Ор бойыны ауылдарын да оспа ниеттері бар трізді. Таймас о жатан кзсіз айта алмайды. Балта ктерілгенше, ааш жал табады дегендей, сен де тірі жансы ой, оан дейін сенімге кірерсі. — оырлжа ырылдай клді. — Таа болмай бара жатса «адасанны айыбы жо, айтып йірін тапан со» деп атыныды алдыа тартып, мойныды сына берерсі. зі сынан мойынды ылыш кеспейді.

— Таймас алыста болса... жн екен. Бтен блендей ауіптенерім жо. Омбыа жеткеннен кейін, Сейтенді атана шейін тірі жана жолытыран жо. Екеумізді арамыздаы сырды ол зімен о дниеге бірге алып кетті. Оан мені кзім кміл жетеді. — Ожарды айтадан есесі ктерілді, — зірге Кенесарыны асына тек а патша жерін тартып алан рулар ана шоырланып жатандай ой. Мндай жадайда астындаы оты кшті болса, азан тез айнаанмен тез суалатын еді...

— й, білмеймін, — деді оырлжа, — бл жолы ктеріліс зге уаыттаыдай лап етіп жанып, сне алатын жалына самайды. Кенесарыны осыншама ол жинап ндемеуінен сескенем. Жне асында жалыз аза емес, баса лттан шыан аылшылары да бар дейді жрт. Б да еске алатын жйт.

— ойыызшы?

— И, жиырма шаты орыс пен башрт жігіттері бір топ деседі. Іштерінде зебірек ата білетіндері, о-дрі жасай алатындары да бар крінеді... Бас аылшыларыны бірі деп Бараа сыймаан Сида ожа мен з елінде ереуіл істеп айдалып келген болыскей офицер Жсіп деген біреуді айтады тышылар. Кіле арашы бас осан трізді.

— Япырмай ... Жасы, — деді кенет Ожар бір шешімге келгенін білдіріп, — не болса да баран со крермін. Ал енді жмыс тртібін сйлесейік. Омбы сізге Кенесары ордасында не болып жатанын хабарлап труды тапсырды.

— Хабарды алай бермексі?

— Сейтенді стасан Смен, Жаып, Саып деген сенімді екі-ш жігітім бар. Олар азір Кенесары жасаында. Хабар солар арылы болады.

— Келген жігіттерді сенікі екенін айдан білем? — оырлжа таы ырылдай клді, — кп ойды ішіндегі тартылан ошар секілді кзге тсетін бір белгісі бола ма?

— Белгі біреу-а, сізге келгенде мына белбеуді о жаында тратын ты, ошантай, ыны сол жаында трады.

— Кісесі ше?

— Белбеулерінде кісе болмайды. Жас жігіттерге келіспейді. Біреу болмаса біреу сезіп алуы ммкін.

— Ойпырмай, зі мндай іске бден жора болып алан екенсі. Жааылары адамны ойына келмейтін белгілер ой. мытып алып жрмесем нетсін...

— Кенеке тірі трса, мыттыра оймас, — Ожар клімсіреді де слден со орнынан трегелді. — Ал кріскенше бар болыыз.

— Ас ішіп кетпейсі бе?

— Жрт кзіне кп тсуге болмайды. атыныма осы ауылдаы бір арашыа жолыатын шаруам бар деп кетіп едім, енді ораланым жн болар...

— Онда жолы болсын.

оырлжа трт кн емін-еркін жас тоалын жайлап, бойы сергіп Амола бекінісіндегі бйбішелеріні йіне айтты. Бл келгенде оран апасыны алаында жасатарымен жаа ана оралан Шыыс пен Жнділ отыр екен. Талызинны жарлыын орындаймыз деп блар ереуілге ктерілген Тыналы, арпы, Темеш болыстарына дейін барыпты, бнда ат йрыын шарт тйіп, олына ткіріп отыран алы жртты кріп, рі арай жруге ауіптеніп кейін айтыпты.

оырлжа балаларын кргенде, мыстан кемпірді алдындаы алтын саасын отыр тайымен алып келген тазша бала гей шешесінен кем ренжіген жо. сіресе Кенесарыа араан елден Шыысыны сау айтанын кешер емес. Екі беті дорбалана креітіп, амшысымен жылтыр етігіні онышын сабалай, н-тнсіз отыран екі баласыны алдында ерсілі-арсылы жре бастады. Бларды таы андай «Барса келмеске» жіберуді ойлап іштей лем-тапыры.

Дл осы кезде бекіністі кзет мнарасында тран солдат:

— Бір салт атты крінеді. Жрісі тым асыыс, апаны ашайын ба? — деп дауыстады.

оырлжа брылмастан жауап берді.

— Аш!

Ашылан ападан, ара терге малынан кер тбел азаы аттан, кйлегіні о иыы жауырынына дейін ан боп атан, зын сары солдат «Беда! Беда!» деп лай-млай жерге тсті. Жаын тран казарманы есігінен ылышын сйрете, аза атаулысы «арапшы Иван» деп атайтын, келте мрын, дебелтек ара, кк кз, осы араткел бекінісіні коменданты войсковой старшина Иван Карбышев жгіре шыты.

— Не болып алды? — деді ол солдата тйіле.

— Беда, войсковой старшина, — деп солдат ауыран иыын бір олымен баса, ыылдай сйледі, — біз хорунжий Котовты басаруымен елу солдат, он урядник Петропавлдан Ташкентке бара жатан Строганов купецті керуенін шекараа дейін апарып салма боп шыып едік. Салынып жатан Атау бекінісінен те бергенімізде кіле сойыл, найза стаан Кенесары жігіттеріне кездестік. Солдаттарды байланыспайы дегеніне арамай, хорунжий Котовты бйрыы бойынша екі-ш есерсо мылты атып, бір-екі адамын оа шырып еді, ыли жйрік мінген жігіттер лап ойып отрядты быт-шытын шыарып, тегіс сойыла жыты. Астымдаы жйрік атым уандара жеткізбей тек мен ана тылдым...

Бл кезде солдаттар да жиналып алан-ды, бріні де жзінде обалжу, ору...

— здері анша?

— Бес жз адамдай.

— Кенесарыны зі ме басарып жрген?

— Жо, інісі Наурызбай. Мен оны брын Ккшетауда кргем.

— Солдаттарды аншасы тірі алды?

— Білмеймін... ола тскен солдаттарды жне керуенді бар млкімен здерімен бірге алып кетті. айта оралып кеп, сайдан крдім...

— Беттері алай? Бізге брылан жо па?

— Жо. рі арай кнбатыса кетті.

Солдатты жарасын арап болан жас фельдшер оан;

— Аай, лазаретке жрііз, — деді зі жаралы боландай аяншатап.

Жаралыны оршаан солдаттар енді гуілдей сйлеп кетті.

— Осылай айдалада жріп ырыламыз да бір кні!

— Айдала не? Б да Россия жері ой...

— И, саан осы далиан «Россия даласынан» лгеніде ана екі метр жер бйырар:

— Онда да тередігі бір лаш...

— Бізді осы жаа андай сор айдап келді.

— зі келгендей сйлеуін арашы! Мені еркіме салса, бл желі азынаан у даланы о дниеде де крмес едім.

— ысартыдар сзді! — деді кенет аырып жіберіп арбышев, — Кенесары арашылары бізге сопай кетпейді. Ертенен бастап, бекіністі бар солдаты, жмыса жарайтын еркек-йелдері ор азуа шыады! Та сріден!

Расында Кенесары ереуілшілері араткел бекінісіне сопай кетуі ммкін емес еді, йткені аза даласына Россия патшасыны отаршылы саясатын жргізуінде Амола бекініс аласы ерекше ызмет атаран.

Бл тні оырлжа йытамай шыты. Кенесары скері бекіністі алса, е алдымен ат йрыына аа слтанды байлайды. Ежелден ала алмай жрген кегі бар. «Ал Кенесарыны араткелге келуі сзсіз. Мынау Атау тірегін шарлауы — араткел бекінісі есігіні алай жабулы екенін білгісі келіп тартып круі... лде Кенесарыа кісі салсам айтер еді? Бріміз де Шыысты лкен лы Жошыдан тарады ой, ммкін райынан айтар?.. Жо, жо, йтуге болмайды. Ол згені кешкенмен мені кешпейді, асым балаларыны атадан балаа мирас болып келе жатан кегі бар. Не болса да табан тіреп рысып кру керек. Ендігі мені сиынар дайым да, табынар аруаым да Омбы... Содан жрдем срайын, ора дейін. Ал мына ара пшы Иваннан не айыр, не міт, зі маан ала кздеу, мені жау олына беріп, бекіністі тастай ашудан да тайынбас.

оырлжа та сріден трегеліп Талызинге хат жазды. Хатын: «асым лы Кенесары Россия империясына берілгенімді кек санап мені аяйтын трі жо. Алдымен мені басымды алып, бкіл бала-шаамды, туан-туысанымды ртпа, Кенесарыны бл ойын маан ас зге рулар да олдауда. Сондытан осындай тар кезеде ол шын жалап, тезірек Амола бекінісіне ереуілшілерге ттеп бере алатын скер жіберуіізді тінем», — деп бітірді.

Хатты жазып болып, тез Омбыа жеткізуін Карбышева тапсырды да, зіні баса шаруасына кірісті. Е алдымен бекініс сыртына ккорайлы Есіл жаасында отыран екі йеліні ауылын кшіріп алмашы болды. Бл істі орындау-
ды Жнділ мен Шыыса тапсырайын деп шаыртса, таы да екеуі бірдей бекіністе болмай шыты. Терісіне сыймай ашуланан оырлжаа бйбішесіні «жазы демалыстары бітуге айналды. Омбыа айтар алдында ел ыдырып, бой ктерейін дегендері шыар, несіне ренжисі», — деген сзі ауру жарасыны аузын тырнап аландай сер етті. «андай бой ктеру екенін білмеймін бе? Тні бойы кзімді іліндіре алмай шыанымда, обаан ит Шыыс жатан ой Зейнепті торсытай ос анарын шып!»

бден ашуына мінген оырлжа тоалыны аулына нкерлерімен зі барма болып, шарт киініп алды. олына тобылы сапты амшысын стай далаа шыты. Дл осы стте оны кзі бекініс апасына ойнатай кірген ара жор-
асына тсті. Мойнында дорба секілді салатаан бірдемесі бар. ара жора жемге йренген мал. Бекініс ішіндегі дытардан су ішпейді. Кк Есілді кк толынын жзіп жріп сусындауды дет еткен. оран сыртындаы зенге зі барып, зі келеді. оырлжадан бтен жана статпайды. Ол бекініс апасына оырана кіріп, дадылы жем жейтін астауына арай трт аяын шалыс тастап, ырала аып келе жатыр. Міне аа слтан есігіні алдындаы жем астауа келіп тра алды. «Мойындаысы не смды» деп оырлжа ауыр денесін іркілдете озап, ара жораны жанына жетіп барды. Кенет н бойы дірілдеп кетті. Атыны мойнындаы лкен кенеп дорбаны ішінде арбыз секілді домаланан бірдеме бар, аны сыртынан соралап жерге тамып тр...

оырлжа беліндегі лкет пышаын суырып алып, дорбаны жібін кесіп жіберді. Дорба жерге грс етті. Денесі дірілдеп кеткен оырлжа дорбаны бір брышынан стап сілкіп жіберді. Топ етіп одан адамны басы тсті. Кзі шарасынан шыа аларып, тістері асия алан. Бір ртынан ап-ара болып кеткен тіліні шы крінеді. Сір балтамен шапан болу керек, мойын омыртасы шорт зілген. ызыл ан р жерде бетін алып, жаа туан озыны елтірісіндей ара ошыл бп-бйра шашына йыса жабысан... оырлжа а-та боп тесіле арап еді, тани кетті, баласы Шыысты басы екен.