лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 6 страница

Болан уаиаа енді ана тсінген оырлжа кзі арауытып лап бара жатып:

— Тра тр, Кенесары, сені Сыздыыны басын дл осылай алдыа тарт-
пасам, атым оырлжа болмасын! — деуге ана тілі келді.

Жо, Шыысты басын кескен Кенесары да емес, оны сарбаздары да емес, Кмісті кесі бдіуаит шал еді. оырлжа жалыз ызын ор еткен тні, бар шопытын ара лашыыны ортасына йіп, астынан от ойды да, та ата Кмісі мен йелі екеуіні олынан стап ауылдан беті ауан жаа ашып шыан. Іс блай бет алар деп ктпеген оырлжа нкерлері содарынан уанша блар амысты кл жаасына жетіп, таптырмай кеткен. бдіуаит йелі мен ызын Кенесары жасаына кшіп бара жатан бір шаын ауыла осып жіберіп, зі кейін айтан. Жрегін удай ашытан ашу, ыза, орлану кзін арауыттырып, денесін оттай ртеген. Аыл-ойын, бар сезімін тек «Кек! «Кек алу!» деген арман ана билеген. Шерменде жан осыдан бтен шешім таба алмады. Ыза стінде оан бдан арты ділетті, дрыс шешім жо трізденді. оырлжаны лтіріп, шін алса арманынан шыатындай болды. Осындай туе-
келге бел буан бдіуаит итіне шейін зіне таныс Зейнеп тоалды аулы сыртын торлай бастады. Біра кзеті мыты тоал йіне таяй алмаан. Бесінші кні, кзет кеткен тні — таы адыан. Ойда жота ауыл сыртында екі салт атты пайда болан. Біреуі Шыыс еді. бдіуаит бірден таныды. Жанындаы серігін Зейнепті отауына жіберіп, Шыыс зі хабар ктіп, сай тбінде жатып алды. Сір, кесі кетісімен тоалды йіне тікелей баруа жрексінген болуы керек... Бны брін бдіуаит кріп отырды. Бес кннен бері олынан дым келмей, ызадан бден кзі арауытан, кесі мен баласыны, баласы мен тоал шешесіні арасындаы кпті білмейтін сорлы, «оырлжаны баласы мені баламнан арты па, ол мені баламды ан ыланда мен оны баласын неге аяймын» деп, кзі ілініп кеткен Шыысты асына сыбдырын шыармай келіп айбалтамен мойын тсынан ос олдап кеп ран.

Сол кні таерте енесінен жетім алып, лынынан зі еміздікпен асыраан ара жораны Есілден су ішуге келген кезінде еппен р-рлап стап алып, Шыысты басы салынан дорбаны мойнына таып оя берген. зі Кенесары еліне арай асыа жнелген.

оырлжа ш кн жер шып жатып, баласыны денесін ел-жрты боп абірлегеннен кейін бір-а трды. йтсе де Шыыстаы шін жауыны алып бергеніне ол іштей риза еді, біра аайын-туана сыр бермей, ара жамылып кайы тартандай жетісін берді де, Кенесары олымен кездесу рекетіне кірісіп кетті.

 

ІІ

 

Кенесары бір иын мселені шешерде алы абаын арс жауып, бір олымен исфаан семсеріні сабынан стап, темір тора амалан жолбарыстай а орданы ішін кезіп, ерсілі-арсы жре, кп ойланатын. Мндай кезінде слтанны сырт бейнесі шынында да жолбарыса сас аарлы болатын, желкесі кдірейіп, ткір кздері деттегісінен грі ызара тсіп, тірі жана тіл атпай, сстана алатын: Осындай ашулы-ойлы шаында оны стіне ешкім батып кіре алмайтын, йткені ол бл кезде жайшылытаыдай емес, адам кіліне арамайтын атал келетін...

Кенесары бгін де осындай жадайда еді. Полковникті погоны таылан оалы кгілдір мауыты шапанын желбегей жамыла салып, екі сааттан бері а орданы ішін адымдай ерсілі-арсылы кезіп жр.

Кеше Сыр бойынан хабаршы келген. Ол «Мделіхан зі гей шешесі Ханпадшайыммен кілдес екен, осыдан бір бле тумаса нетсін» деген. Жне Бегдербекті улиеатаа ауысып, уаытша Ташкент шбегі боп Лшкрді зі таайындаланнан бері, о жатаы азатарды кйіні брыныдан да нашарланып кеткенін айтан. Кенесарыны толытан осы хабарлар ма? Жо, олар емес. Бл хабарлар слтанды анша еледеткенмен, зірге тек шыып келе жатан шиан трізді. Жарылатын кезін шыдай ктуге бар. Оны бар ойы осы арада, зіні бгін шешетін мселесінде. Егер оны дрыс шешсе, баыны жананы, абыройы ктерілгені. азір соынан ерген елу мы шаыраты стіне, ерте таы елу мы тіпті жз, жз елу мы шаыраты осылуы кміл... Ал дрыс шеше алмаса былтырдан бері жанын салып жинаан жртыны кз алдында мітін атамааны... Онда ертенен бастап, соынан ерген елді тарай бастамасына кім кепіл? аза топырлап шауып келе жатан жылы трізді, егер жау алдынан шыып ркіте алса кейін арай лап беруден тайынбайды. Онда оны аыл да, сойыл да тотата алмайды...

Сондытан соынан ерген жртты ондай кйге шыратпау керек, айай сап делебесін оздырып, шапан стіне шапызып, кездескен ор, ойпаттан секіртіп ткізіп, арсы келген жауды жапыртып кеткізу керек.

Кенесары жігіттері осы уаыта дейін, Ташкент пен араткел, ызылжар арасындаы керуендерді талап, ырына кнбеген кейбір слтандарды аулын шауып, Чириков пен Карповты жасатары секілді патша скерлеріні шаын топтарымен ана аысып келді. Ал ертенен бастап лкен айаса шыпа, патша скерлері мен Россияа берілген аза слтандарына арсы майдан ашпа. Ол сйтуге міндетті, йткені соынан ерген жртты ккейкесті арманын, мддесін еске алатын мезгіл жетті, йтпесе жер-суымызды, еркіндігімізді ор-
аймыз деп маына топталан бара елді кілі суйи бастауы ммкін. ара азаты бдан кткені ел шабу, керуен тонау емес, лкен іс, халыты іс.

Кенесары бл майданды ашпастан брын, патша скерімен таласты соыссыз шешпек боп олдан келген амалын аяан жо. Маайына а патшадан збірлік жеген жртты жинаумен атар, ммкін, кннен-кнге кбейіп жатанымызды кріп бізбен санасар деген мітте де болды, Омбы бастытарына хат стіне хат жолдады.

Е аыры хатын ол Шу мен Сарысуды ыстап шыып, Сарыараны бел ортасы араойын ашырлыа кшіп келген со, Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков князьа 1838, яни азаша Ит жылы, мамыр айыны басында жазан. Оны Тотыны Табылдысы мен азанапты Кшінбайы деген зіні екі сенімді адамы арылы жолдаан. Хатты мазмны мынадай еді:

«Мртебелі лу господин жанарал-губернатор хазратлріна [6]

Абылай ханны рпаы Кенесары асым ылынан арызнама.

Сізді азам хазртларыыза малм ыламыз, шунки мені тілегім екі патшалыты халы да тыныштыта мір сру еді, біра та сізді адамдарыызды з жаыма шыарып алды деп сіз маан кмнданатын крінесіз. Мені айтып отыраным мынау: бізді бабамыз хан Абылайа тиісті жерлерде сіз дуан салдырдыыз жне аза халынан алым-салы аласыз, сйтіп бізді ыспаа салып отырсыз. Біз бан риза емеспіз жне алым-салы тлеп сізді арауыызда тра алмаймыз. Бізді басымыза туан кн Ресейді басына туса сендер андай кйде болар едідер? Сондытан бізді жай-кйімізбен санасулары керек.

рине, мен Баянауыл, араралы м Амола азатарын зіме осып алдым, лі де болса халымды з жаыма оса берем деген ниетім бар; алайда аза халы брыныша з алдына ел болып мір срсе тіпті жасы болар еді, сонда ана сіз де, біз де тыныш мір сре алар едік.

Мені естуімше, сіздер бізді оан м Бар хандыынан айыруды кздейтін крінесіздер. Біра олар мсылман заы бойынша бізді орауа міндетті.

Екі ел тыныш, бейбіт мір срсе брінен де сол жасы болар еді. Біра дуанбасылары ел аралаан кезінде сияза деп сылтауратып азаты жасы ат, жасы киім-кешектерін алатын крінеді. Бізді млкімізді талан-таража салуа тыйым болсын деген патша азамны заы бола трса да, дуанбасылары азатарды айтан арызын лаына да ілмейді. Жуырда ана Тртуыл болысыны азаы Азнабай мырзаны йелін, екі келінін, ызын м бір жесір йелді жаулап алып кетті. Бларды айда екені лі белгісіз.

Сізбен рашанда досты атынаста труды кздеп мен мына тмендегілерді талап етемін:

1) Атау оранысы жойылсын;

2) Амола дуаны жойылсын;

3) Бізді жерімізге салынан сондай мекеме орындары тегіс жойылсын;

4) амауа алынан бізді адамдар м оырлжа слтана жіберілген екі адам босатылсын.

ёшпуны иландырмає Їшін мен сµлтан
Кенесары јасым µлы мЈрімді бастым».

Бл хатта Кенесары оан, Бхар хандыымен еш уаытта да бірікпейтінін біле трса да, генерал-губернатора сс крсету шін олар жрдем береді деген сзді дейі крсеткен.

Бл хатына да Кенесары ш ай бойы еш жауап ала алмады. Хатты апара жатан Табылды мен Кшінбайды оырлжа жаындаы Кшенні балалары стап алып, Омбыа жаяу айдап жеткізеді. Кп кешікпей оларды соттап Сібірге жргізеді-міс деген хабар Кенесарыа да келеді.

зіні бірнеше хатына жауап ала алмаан Кенесары енді бден ызаланады. Дшпандарыны арулы айассыз тедік бермейтініне кзі жетеді. «Енді маан алан жол — не патша кіметіне, оырлжа, Ули балаларына бас иіп баынып, алы олды тарату. Не майдан ашып айасып, кшпен з айтаныма кндіру», — деп ойлайды ол. Осыны екіншісін алаан Кенесары бл айасты аза даласын зіне баындыруда Солтстік пен Шыыстаы Россия империясыны е мыты кіндігі болан Амола бекінісін алудан, онымен атар ата жауы Улиханны атыны Айанымны Сырымбет саласындаы ордасын шабудан бастама болды. Кей батырларыны «шабуылды Ккшетаудан бастаса» дегеніне слтан кнбеді. йткені Ккше жері ат баурын жазып шаба алатын жазы емес жне ар жаында Омбы жаын, патша скері тез жетуі ммкін. Оны стіне кесі асым Ккшені киесі а бураны атан деген лаап бар, Кенесары ел арысынан да сескенеді.

Ал Амола бекінісін алып зіні мытылыын крсетсе, абыройыны ршігені. Біреуді матаса айын аспана шыарып, жер-ккке сыйызбай ктермелейтін аза Кенесарыны даын алты алаша таратады. Серкеге ерген ойдай соынан ереді. Осылай болатынына слтан кміл сенеді. Оан таы бір себебі бар. Кеше ана хабар алан. Осы бгін-ертедер ара кіріктеріні азатарынан жаа устав бойынша биылдан бастап салы жиналсын деген патша жарлыы шыпа. Бл жарлы бойынша жз арадан бір ара салы алынып егер ол ашадай тленетін болса, жылы басы 35 сома, гіз жиырма сома, ой екі сома баалансын делінбек. Бл жарлы шыса, дтке уат, онсыз да патша кіметінен ыспа кріп жрген аза, Кенесары жаына ойдай тоытылады...

Патшаны Ккшетау мен араралы кірігіні азатары жайындаы бл Указы Кенесары ктерілісіні ызу шаында арашаны жиырма сегізі кні сол Ит жылы шыты. Біра зынла бны аза аулына екі ай брын жеткізді, Кенесарыны да дтке уат кріп отыраны осы Указ...

«Ал Амола бекінісін ала алмаса? Соындаы бес мы атты скерін ыр-
ына шыратса? Онда Кенесарыны артынан кім ереді? Бірден тауы шаылан жрт, баса ран мал секілді шегіншектей бермек. Жауын жее алмайтын батыр — р батыр, ел ораны емес.

Сондытан осы е алашы лкен айаста Кенесары зіні амал бзар ер, ел бастай алатын кемегер екенін жрт кзіне крсетуі керек. йтпесе ол жртты соынан ерте алмайды, ойлаан масаты — хан таына да жете алмайды. Ал мны істей алмаса?».

«Жо, жо, айткен кнде де Амола бекінісін алу абзал. Біра бес жзге таяу жасаы, зебірек, карабин, іштесер аруы бар, биіктігі бес сажын оранды, жан-жаын оршай азан тере орлы бекіністі оырлжа мен арапшы Иван оп-оай бере сала ма? Айла жетсе, бермеймін дегеніне оясы ба, аласы!.. Башрт шірап айтан бекіністі алу айласы Кенесарыны брыны ойына ой осты емес пе? И, сйтті. тте, дние-ай, шірап екі кн тпей жо жерден мерт болды. Біра айтан аылы ккірегімде сайрап тран жо па? Ай, аралек-ай, олы грзіден де ауыр-ау, сорлы башртты мойын омыртасын бірден зіп жіберіпсі. Сл жеіл имылдаса нетті, жазыы амал алуды йреткені ме? Нойыс неме, мені ойымды дрыс тсінбегенсі ой. Саан шірапты ертіп жібергендегі ойым арамайды дрыс айнатуды йретсін дегенім еді ой. Ал сен мені брыны тсілімнен шыа алмапсы... лтіріп жіберіпсі. лу — мір заы. Енді оасы жо. лтіргені дрыс та. арашыны аылымен амал аланымды жрт білсе, менде андай абырой алады? Енді ол дісті... Жо, жо, е алдымен бар батырымнан бекіністі алай алу керек екенін сраймын, рине райсысы рилы жола сілтейді... Е соында барып, з ойымдай айтамын. Ел бастайтын аарманны аузынан шыатын сзді айтуым керек. Бны зі маан ерген жртты бірден кілін ктеруі сзсіз. Содан кейін мен айтан діспен Амола бекінісін алса, одан арты абырой болар ма?! Соымнан ерген жрт рмет ттса, хан таыны да жаындай тскені.

Осыдан ш кн брын Амола бекінісін алай алуды ойлап, ордада жалыз отыранында Кенесарыны стіне Жоламан батырды жасаынан Байтабынмен бірге келген шірап деген башрт жігіті кірген. Дулетші екеуі зебірек я біледі дегеннен кейін, Кенесары осы башрт жігіттерімен жиі кездесіп тратын. зіні ордасына да лсін-лсін шаырып, зебірек ю жайын гімелесетін. Сйлесе келгенде зебірек юды білетін Дулетші, ал шірап — Салауат Юлаевты ктерілісіне атынасан, белгілі жауынгерлерді біріні баласы боп шыан, кесіні айтуы бойынша бекіністерді алуды дісінен хабардар екенін аартан. Кенесары зебірек йызамын деп бірнеше ауылды азан-ошаын жинатып, Дулетшіні асына азаты асан шебер бес стасын осып, орасынды дейтін жерден крік ашан. Ал шірапты жанына алып алан Кенесары оан Амола бекінісіні андай бекініс екенін айта келіп, осындай амалдарды Салауат Юлай алай алды екен деп сз тастаан.

— здеріізді андай ойларыыз бар? — деген шірап.

Кенесары жасырмаан.

— алы скер жздік, мыды саппенен кдімгі жарды руа келе жатан толындай лек-лек боп, барынша айайлап ран сап, біріні соынан бірі амал-а шабады, — деген ол. — Мндай жадайда гуілдеген, шуылдаан, атой ойан алы топты кріп, амал ораншылары шыдай алмайды, арадай зре-ты ашып, амалды орама тгіл, бекініс стінде де отыра алмай, кбіне-а аша жнеледі. Бл дісті ата-бабаларым ежелден олданып келеді.

— Мндай ескі діспен зебірегі бар, жасы аруланан скерге толы Амола секілді азіргі заман бекінісі алынбайды, — деген шірап.

— Неге? — деп Кенесары оан тесіле араан.

шірап тсіндіре жауап берген.

— Жаа зііз айттыыз ой, Амола бекінісін оршап азылан ор бар деп. Лаылдап келе жатан сарбаздарыыз сол ора келгенде амалсыз тотайды. Алдыы атарын артындаы шауып келе жатандары итеріп, кейбіреулері ора лап, алы ол іркіліп алады. Дл осы кезде оран стіндегі жауларыыз трт зебіректі бірдей атып, мылты біткеннен жаппай о жаудырып, бар скеріізді жусатады да салады. Сондытан бл діс азіргі жадайда бекініс алуа келмейді. Баса жол табу керек...

— андай жол?

— Бекіністі ішінде ааш йлер кп... дедііз ой. Салауат Юлай лы бір амалды осы жаынан ойлаан болар еді..

шірап мндайда Салауат Юлай лы мені кемні айтуы бойынша былай істер еді деп зіні ойын айтып берген. Оны айтаны Салауат Юлай лы ана емес, кне сатарды, беріректегі ыпшатар мен монолдарды амал алу ді-
сі еді.

Башрт жауынгеріні аылы Кенесарыа те наан. Шындап имылдаса Амола бекінісіні алынатынына кзі аны жеткен. Есесі ктеріле бастаан. Біра кілінде жанын жегідей жеген бір кдік туан. «Сонда алай болады, деген ол ішінен, Амоланы алуда... мен арашыны аылынан аса алмааным ба?»

ш кннен кейін длей, мылау, алпамсадай зор денесіне арап жрт ара-
лек деп атап кеткен Кенесарыны бас жендетімен бірге тоай ішінде арамай айнатып жатан шірап «ааш лап» ажал тапан. Ел болып аа орап шірапты рметтеп жерлеген. Зират басында слтанны зі де болан. Кйзеле «топыраы тора болсын» деп е бірінші боп ашын жігітті жас абіріне бір уыс топыра тастаан. «Кешір, азаматым, аралекке ойымды аны тсіндірмегендіктен сені ажалыа мен айыптымын», — деген ол ішінен. шірап ажалы жайында Кенесары одан рі ынжылмаан. алай ынжылсын, «анішер Абылай» атанан анды кйлек ары атасы кісі ажалы мен ой бауыздаанды те крген. Бергі атасы хан Абылай лды кезімні кусі болып, бетіме шіркеу келтіреді деп, ажалдан аман алып шыып, ерлік жола айраан Ораз лды з олымен бауыздаан. з кесі асым тре анасынан олына ан шегелдеп туан. Осы шеуіні рпаы Кенесары кімді аяйды? Ел билеймін деген адама кейде жазысыз ажал жазыты ажалдан нды. «Адамды аяу — лсіздікті белгісі» деп ады ол.

азір Кенесары шірап туралы ойлап тран жо. Сол шірапты айтанын алай пайдалануды аыла салуда, оны толытыра тсуде...

Кенет сыырлап есік ашыландай болды. Кенесары жалт брылды. «Ойымды бзан андай жрек жтан жан?!» Бйбішесі Кнімжан екен. «Бсе, бтен адам батып кіре алмаса керек еді». Ой стінде отыранда зі шаырмаса тірі пендені Кенесары ордасына кіруге аы жо. Бл — лі хан болмаан слтанны осы бастан зін згеден ерекше стай бастаан дстрі. Бл салтты Кнімжан ана бза алады.

Еріні тнерген абаынан оны ашулы екенін ааран Кнімжан, еркелей кліп:

— Трем-ау, лгі... алай деп атап е... — деді. — Кеес деп пе е батырлар бас осатын жиынды... Сол Кееске келген батырларыны зіді ктіп отыранына бие сауымдай мезгіл болды... Бармайсы ба?

Кенесары ойын блместен басын изеді.

— Барайы...

Кенесары мен Кнімжан тіркестіре тігілген «Ереуіл кеес йі» деп аталатын ос а боз йге кіргенде, слтанны батырлары мен аылгй серіктері тегіс жиналан екен. Мнда Наурызбай, Аыбай, дайменді, Кіші жзді Сыр бойындаы Табын тарауынан келіп осылан бойсапат тобылы кре зын мртты Барбай, Атыай руынан шыан алша кеуделі балуан Басыара, Алтай руыны ататы батырлары Жанайдар мен Тлебай, Кіші жзді Есентемір руынан шыан жас Байтабын батырлар бар. Олардан баса арындасы Бопай, Кенесарыны зімен тетелес інісі білазы слтан, Нысанбай аынмен дізелес есікке таман ойылан азаы дгелек столды жанында олына ауырсын алам стап барлы ожа, зын бойлы, ары, ошар мрын Сида Оспанлы, Польшада ереуілге атысып жер аударылып келген, азатар Жсіп деп атап кеткен асары, кгілдір кзді Иосиф Гербурт деген аын жігіт отыр. Соы екеуі Кенесарыны хатшысы болып ызмет істейтін. Блардан жоарыра тран ке мадайлы, а ба келген ойлы кзді мыбасы татар жігіті Ягуда лы лім. Босаада, трені ыры адамнан ралан арауыл жасаын басаратын, ауыл Батырмрат деп ат ойан, азатан йел алып аза болып кеткен башрт Млкет баласы Кішік пен Наурызбайды шабарманы ашын орыс солдаты Николай Губин тр. йдегі адамдарды ішінен Ереуіл Кеесіні мшесі емес тек Жсіп, Бопай, Батырмрат, Николай. Біра бл тртеуі де ереуілге шын берілген адам боландытан Кенесары оларды мндай лкен мжілісті біреуінен де алдырмайды.

Кенесары кіріп келген кезде йде отырандарды брі ол усырып орындарынан трегелді. Слтан тжім етіп амандасты да зіні жасыл туыны астында тран, стіне жібек ткті снді бар кілемі жабылан трдегі лкен сандыа барып отырды. згелер де малдас рып жастарына арай ала-отан жайаса бастады.

— ш жзді ардагер батырлары, — деді — Кенесары жртты сынай кз тастап, — олымыза найза стап, ата онаннан бері бір кн тынышты крген жопыз. Соынан ерген жрт та сондай. Ал елім, жерім деп ктерілген біраз аза баласы азір жазытрымы тасуа дайын дариядай кемеріне жетіп, дш-
пана арсы шабуа тр. Бл — жаудан ш алуа е олайлы ша. Енді соымыздан ерген жртты уа-тйек айаспен уре-сарсаа сала берсек, абыройсыз алатын тріміз бар. «Жау айда?» деп олына ткірініп отыран ерлерді кілін суытуымыз кмнсіз. Сондытан халы мддесінен шыу шін біз Амола бекінісіне арсы аттануды шештік.