лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 7 страница
— Дрыс, — деп отырандар сл озалып ойды.
— Шабуыла шыпастан брын, бір-екі ауыз сзбенен жалпы жадайымыз-
а іле телік. — Кенесары аспай-саспай мойнын Иосиф Гербурта брды, — Жсіп, мына батырлара жауды биыл жазда бізге андай иянат жасаанын ысаша ана естіртіп т, — деді.
Жсіп орнынан трегеліп олындаы аазын ои бастады.
— Бізді бл ктерілісімізді а патша генералдары бзаылы, ел тонаушылы деп есептейтін крінеді. Омбы болысыны бастыы генерал Талызин зіні берген нсауында шекарада тртын басты бекіністерді бріне де крделі жасатар шыарылсын дейді. Жне бл нсауында: «Сендерді бар міндеттері Кенесары арашыны ртып, кшіп кеткен болыстарды кейін айтару» деп бйырады. Осы нсауды орындау шін бізге арсы бірнеше арнаулы жасатар шыты.
— Оларды істеген басты-басты ылмыстарын айт, — деді Кенесары.
— Атаман Лебедев бастаан бес жз солдатты жаса осы жылы маусым айында Торай зені мен Жнтре-Керубе бойында кшіп жрген арпы, Темеш руыны ауылдары мен Саржан слтанны ауылын шауып, трт жз адамды лтіріп, жз адамды стап кетті. Оны ішінде Баянды би бар.
Кенесарыны кзі срылттанып, абаы тксиіп:
— Таы? — деді.
— Аа слтан оырлжа мен войсковой старшина Карбышев басаран бес жз кісілік жаса шілде айында Айырмда кшіп жрген Кшік слтан мен Сида мырзаны ауылдарын шауып, жиырма бес еркек, сегіз йел, жиырма бір ыз баланы оа шырып, сексенге таяу адамды ттын етіп алып кетті. Оны ішінде...
Кенесары жауар блттай тнеріп кеткен.
— Жетеді, — деді ол ашуын зер басып, — ал біз андай айрат крсеттік? — Сида мырза, соны айтыыз,
Слу мртты, биязы имылды Сида ожа орнынан асыпай трды да:
— Біз де есемізді жіберіп жатан жопыз, — деді олындаы аазына арап трып: — Атау коменданты войсковой старшина Симонов шыаран бірнеше уа отрядтарын ртты, кптеген ару-жараты ола тсірдік! Войсковой старшина Симоновты зі бізбен бір айасанында он тапанша, тоыз мылты, он ш ылыш, жеті, найза, трт жз тосан бес мылты оын, трт жз тосан тапанша оын тастап ашты. азір бізді олымызда осындай рыстан тскен жз елу мылты, тосан тапанша, екі жз он ылыш бар. Кенесары батыр бастаан олды аары сіресе халын сатан слтан, билерді ауылдарына тігілулі. Биылы жылды жеті айыны ішінде орта есеппен мндай жадайда ола бір миллион сомнан астам мал-млік тсті.
— Соны брі тек слтан ауылдарынан ана тоналан ба?
— Жо, бны ішінде сталан керуендерді млкі мен патша ызметіндегі тілмш, пристав, урядник секілді шенеуніктерді жне Атау бекінісіндегі адамдарыны да мал-млкі мол.
— Орыс арашекпендерінен анша аша кірді? — Кенесары тесіле арады.
— Азантай. Бар боланы жз сома жетер-жетпес, онда да араралы маынан..
— Дрыс, — деді Аыбай Кенесарымен рдастыын пайдаланып, еркін сйлеп, — жазыы жо орыс мжытарын шабуды ажеті анша. Бдан бізге зияннан баса тсері жо, бараны боса шіктіріп аламыз.
— Жн, — деп екі-ш батыр басын изеді.
Кенесары ндеген жо.
— Негізгі лес халын сатан аа слтан, ел тонап жрген саудагер, патша ызметкерлерінікі, — деді сзін айта жалап Сида ожа. — Бір ана дайменді балаларыны аулынан жиырма мы жылы уып алды. азір сйглік жйрік мінбеген бірде-бір сарбаз алмады.
Кенесарыны иіні ктеріле тсті.
— оырлжа Омбыа жазан хатында бізден он екі мы жылы алынды депті ой...
Сида ожа мртынан клді.
— Енді не десін? оырлжа азаты ара барасы тгіл, генерал-губернаторларды здерін де алдап жрген саудагер, патша єызметкерлерінікі, — деді сЈзін бес мынан асса аа-слтандара да салы салатын болан со дайменді балалары барымыз он екі мы жылы деп крсеткен. Ал біз тайлы-таяына дейін айдап алды десек, ары тбекте лі де ш мыдай кіле а шаала асаулары алыпты. Аыбай батыр сол жылыны уып келуге Кенекенен ашан рсат болады деп кнде срайды...
Кенесары байсалды жауап берді.
— Ары тбек бізден шалай... зірге оны оя трыдар, азір баса шаруалар да жеткілікті. Тадыр жазса алыса кетпес.
— Япырай, — деді шын таданан жалыз атты Барбай батыр, — адам баласыны да оырлжадай байы болады екен-ау!..
— А патшаа жаынып, жаны шыып жргеніні зі де сол емес пе? — деді Бопай сл абаын шытып, — патша жанаралдары бекініс салып, келімсектеріне аздаан лес бергені болмаса, жерді шрайлысы лі де Смеке, Нралы, Бкей, Ули хандарды рпатарында ой. Мал шін олар азаты жері тгіл, жанын берер. Бірі бкіл Есіл, Нра бойын жайласа, бірі сонау Сырымбет тауыны смрын мен Шбара дейінгі ке алабын алып жатыр. Ал згелері бір Ули ханны ана Айаным аншыы жайлап отыран бктерге ш болысты малы сыяды, — Бопай кенет аасына ашулана арады. — ашаны ол аншыты басымыза шыарып оямыз? оырлжадай оны да шабатын мезгіл жетті, жібермейсі бе бір батырыды.
Кенесары асыр крген бркіттей тйіле алды.
— атын аулын батыр шаппас. айын атам жрты демесе, зі шап!
Табылан сзге йдегілер шу ете алды.
— Жн.
— Тапан аыл.
— атынды атын шаппаса, батыр шапаны ерсі.
— Улиханны аулына жолай соасы, — деді Кенесары аз сйлей, — е алдымен ары беттегі Аманараай приказыны малын бері айдап тесі.
уананнан Бопайды екі кзі жар етті.
— Мен дайын. арамаымдаы алты жз адаммен мен бгін тнде жруге бармын.
— Жн, — деді Кенесары, сйтті де Сида ожаа арады, — солай деп жарлы берілсін. Аманараай приказына жетуге бес кн керек. Бір кн тмендегі тоайда тыныуа мрсат берілсін. Жетінші кні приказ шабылсын. — Слтан бірдеме ойланандай сл бгеліп алды да, жрта брылды. — Аманараай приказы шабыланнан іле-шала біз де Амола бекінісіне ат оямыз.
— Дрыс, — деді кндікке ндемей отыран келбетті, асары жзді Жанайдар батыр, — Аманараайды Кенесары скері шауыпты деген лаапты естісімен Омбыдан Амолаа шыалы жатан скер солай арай брылады. Дл осы кезде, алла жазса, біз оырлжа мен арапшы Иванны да сазайын тартызармыз.
— Мені де ойлааным осы, — деді Кенесары.
Батырлар таы да ошеметтеді.
— Аыл.
— Жн.
— ба-п.
Кенесары енді Ереуіл Кеесіні бгінгі жиналан себебіне тікелей кірісті.
— Ал Амола бекінісін алу оайа тсе ме? — деді ол отырандарды райсысыны бетіне сл тотай арап, — ораныны биіктігі жептуір, жне оны жз адамдай жерден оршай азылан орды кедігі он лаш, тередігі бес лаш. Тек орана кірер екі апаны алдында ана трт салт атты атар те алар жіішке жал бар...
— Сол жал жетпей ме бізге? — деді Наурызбай, — жау тер жерден біз де терміз.
— оырлжа мен арапшыты арамаындаы бес жз карабін мылтыты солдат пен трт зебірек бізге р арап трады дейсі бе, Науанжан? Оларды да адыаны осы екі жіішке жал менен орды жаасы болар. Ордан ткенменен ораннан те алмайсы. Кптігімізге сеніп топырлап шапса р ырын боламыз. Сонда Амола бекінісін алай аламыз? Кімні андай аылы бар? Бірден он адамны аылы арты, кееселік.
Жиазды, дниелі абоз йді ішінде лік жатандай, жртта н жо. Бас-
тарын салбыратып, тмен арап, кбі жер шылай береді. ркімні ойы р тарапта. «ол болып жиналуына жиналды ой, ал енді жауды алай жееміз? Бсе, алай жееміз? Амола бекінісі — алашы амал. Ал бізге деген мндай ондаан амал бар... Трт зебіректі, бес жз карабінді бекіністен осыншама абыржыанда, бдан рі кйіміз не болма? Ал а патшада мыдаан зебірек, жз мыдаан карабін бар... Осы біз кл стіндегі аз-йректей бір мылтыты даусынан зремізді кетерін білмей тым боса еркінсініп жрген жопыз ба?»
Жртты есесі тсіп кеткенін Кенесары кріп отыр. «амала шабуыл жасамай жатып ас батырларды трі мынау, ал амалды ала алмаса кйіміз не болма?»
Кенесары тнжырай тсті.
— лде «жеткен жеріміз осы болды» деп араткелден бас тартамыз ба? — деді ол сл абаын шытып. — Сондай да кйлері бар ма, алай?
— Жо, тре, — деді басын ктеріп алып Аыбай, — бйірден адалан тікендей болып отыран Амола бекінісін алай да алуымыз керек.
— алай «алу керек?»
— Ел бастаан дана емеспін, ол бастаан батырмын. Демек, ыран жете алмас ия жо, жаужрек те алмас мия жо, маан салсадар Амола бекінісін оршап алып сырта, жан шыармай аду керек. оран стінде крінгеніне сада оы жалынсын...
— Таы андай ой бар? — Кенесары олын сл ктерді, — ксе аылы жасы аыл, біра онымен арапшы пен оырлжаны жее алмайсы... Біз оршаанмен, сырттан келер кмек бар, тза рып за ктер жай жо. Бекіністі алар болса, шапша, тез алуымыз керек. Амола маында бір кннен арты аялдау кн. зге бекіністерден жрдем келулері сзсіз.
— Бекініске тнде шапан жн бе деймін, — деді Барбай батыр, — Тентек тре Сайрам мен Созаты аланда алы олмен тнде кірген екен.
— Тн сзсіз жау, екі жаа бірдей, — деді Кенесары, — Соза пен Сайрамда Тентек трені бекініс апасын ашан адамдары болды. Ал бізді кіміміз бар? арапша пен оырлжа тек здеріні сенімді нкерлері мен сыпайларын ана алдырып отыр. арасу бойындаы балышы мжытара бізді тимейтінімізді біліп, бекініс ішіндегі аздаан келімсек атын-балаларды сонда жіберіпті деген сыбыс бар.
— Тре, — деді есік жата отыран згелерден анарлым шотыы биік, егезердей Басыара батыр, — алдымен дай, содан кейін зі деп соынан еріп едік, аылын зі тап. Салан жерінен алып тспесек айып бізде, сала алмаса кін сенде! Сыбырлаанды дай естімей ме дегендей, Амола алынбайтын кйде болса, оны ашып айт!
Кенесары сл кідіріп отырды да, алдына а дастаран жайызып, стіне уыстап тспіні ара, а бршатарын тгіп салып, Амола бекінісін алай алу керек екенін тптіштеп айта бастады. Кенесарыны айтып отыран дісі отырандара бірден нады. Бекіністі алатындарына енді алдын ала кздері жеткендей, иытары ктеріліп, жздеріне жігер енді.
— Мал деседер осы тсілдерге тотайы, — деді Кенесары жайбараат пішінмен сзін аятап.
— Тотады, — деді йде отырандар бір дауыспен, — еншалла, жолымыз болар.
— Іске ст!
— Олай болса... — Кенесары сл кідірді де таы да Сида ожаа арады. — Жаз. Бл бізді екінші жарлыымыз болсын. Ертенен бастап мы басылар, жз басылар лгі айтандарды блжытпай орындау шін скер ойынына кіріссін. Бір жетіден кейін аттанамыз.
— Мал.
«Дана шешім, деді Амола бекінісін алай алма боланын айтан Кенесарыны ойларына та алан Жсіп, ліпті тая деп білмейтін аза... андай аылды айла тауып отыр. Заты слтан болса да, халы зіні ксемін дрыс тапан екен».
йдегілер енді тарай бастаан кезде, кенет сырттан шу естілді. Батырмрат пен Николай беліндегі тапаншаларын суырып алып йден ата жнелді. Аздан кейін Батырмрат айта кірді.
— Арыстан аын сталан екен. аралек пен жаа келген ашын жігіт кеп тр. атын-алаш шімізді зіміз аламыз деп тап-тап береді. Шу соныкі екен.
— Алып келідер! — деді Кенесары ыса бйырып.
Арыстан деген Атыай руынан шыан кедей аын. Бір кезде Саржанны жасаына да ерген. Тілге шешен, сзге бай, сіресе азаты исса, дастандарын жасы білетін, тні бойы жыр айтуа болдырмайтын арадан шыан дарын. Кенесарыа жо жерден кпелеп, аа слтан оырлжа жаына шыып кеткен. Соы кездері аза ауылын шабатын патша жасатары мен аза жерін картаа тсіретін орыс саяхатшыларына жол крсетіп бден байып алан. з арасынан шыан опасызды те жек кретін жрт, Арыстана бден тісін айрауда еді. Шабылан ауылдарды обалы да, жылаан кемпір-шалды, атын-баланы кз жасы да осыны мойнында деп ойлайтын. Адамы оа шан кейбір ер жректі жігіттер Арыстаннан кек алатын кн болар ма екен деп кіжінетін. Біра немі патша жасаымен бірге жретін Арыстан оларды олына тсе оймайтын. Ал расында Арыстанда жер крсетуден баса еш жазы жо еді. Ол бірде-бір адамны анына орта емес-ті. Сондытан зін блендей айыпты санамайтын. «Біреу малымен, біреу жеріменен кн креді. Ал мені кн крер нем бар? Жалыз атты кедеймін. Мейлі, жрт алай ойласа олай ойласын, есек йрыын жуса да мал тап дегендей, земтемірлерге жол крсетіп кнімді крсем оны несі айып. Мен істемесем мны баса біреу істейді» деп ойлайтын ол. Арыстанны мндай жола тсуіне зі кінлі болса да, Кенесары оны сатылан санап, егер олыма тссе басын алармын, згелерге лгі болсын деп лдеашан шешкен.
сті-басы ан-ан болан шоша саалды трымтайдай кішкентай ара кісіні екі адам екі жаынан олтытап йге алып кірді. О жаында аралек — Кенесарыны бас жендеті. Бл р саусаы жаа туан баланы білегіндей, сала лаш кеудесіні жні кдедей, салпы ерін, кірпік апайтын мысы кз, аяушылы дегенді білмейтін атыгез, алпамсадай ара кісі. рлы істеп ола тсіп, Созаты бір байы дара аспа болып жатан жерінен Кенесары сатып алан. нына бір арашыдан тартып алан жетектеп келе жатан ара легін берген. Мылау ры аты-жнін айта алмаан со, жрт оны зіні нына берілген тйені атымен байланыстырып аралек деп атап кеткен. лек десе лектей. Шуда ккіректі, тйе тірсек бір алып. Атына денесі сай. Оны стіне зін ажалдан аман алып алан Кенесарыа жан-тнімен берілген. Иесі шаш ал десе, бас алады. Айтанын екі етпейді жне слтанны мірі дрыс па, брыс па ол жаында шаруасы жо, «ожам айтты мен дайын» бір ноай. Кенесарыны ымынан ойын тсінеді.
Таятан аяын зер сйреткен Арыстанны сол жаынан олтытаан Ожар. Бл келгелі де айа таяп алан, Сейтенні зегілес серігі, Тайжанны жалыз ызына йленіп, абатыдан ашып шыан Ожарды Кенесары шаын жая арсы алан. Отау тігіп, алдына мал салып берген. Бл жасылыты есесіне ол келгеннен со кн тпей жатып... жылпы сары Смен арылы оырлжаа Кенесарыны арамаында анша сарбаз барын хабарландыран. Бгін та-
ертенен бері де Кенесары ордасында болып жатан мжілісті жайын біле алмай бден мазасы кеткен. Мы басы, жз басы батырларды тегіс келгенінен, бл мжілісті тегін мжіліс емес екенін іштей сезген. анша білгісі келгенмен, алыстан торлааны болмаса, жаын баруа біреу-міреу кім екенімді сезіп алар деп кілі дауаламаан. Осындай кйде жргенінде сойыла жыылып ола тскен Арыстанды ауыл адамдары бір араша йге амап ойанын естіді. Ол енді шіктіре сз тастап, жрта Арыстанды Кенесары ордасына апаруды керек екенін айтады. Ондаы ойы Кенені кзіне тсумен атар, ыайы келсе, мжіліс жайын адау. «Кім біледі, біреу болмаса біреу абайламай бір сз айтып алар. Зирек жана о да жеткілікті». Арыстан Кенесарыны крісімен, е соы кшін жинап, еірей аяына жыылды.
— Жаздым, жаылдым, Кенесары. Кнім шін жер зерттеуші земтемір орыс-
тара жн крсеткенім рас. Бір жола кешір. мір баи лы болып тейін.
Кенесары сазаран алпынан згерген жо. анын ішіне тартып, тіпті срланып алды. Ол аяына жыылып жатан Арыстана арамастан:
— Елін сатан адам, жылы ішіндегі маамен те. зге жылыны сау алып алу шін оан аяу болмаса тиісті. кім біреу-а — лім!
«Халыны амын ойлар болса, е алдыменен оны бірлігін ойла» деп ішінен Жсіп, «опасыза Кенесары дрыс кім айтты».
«атал, йтсе де ділетті».
Біра бл не? зге батырлар деттегідей Кенесарыны шашбауын ктеріп неге «дрыс» деп бастарын шлымайды? Брі бірдей неге тмен арап ал-
ан? Аасыны айтанын тмар ттатын Наурызбайды зі де неліктен тнжырап кетті?
Жсіп таданандай йдегі адамдарды бетіне таы бір кз тастады. Ешкім басын ктерер емес. здері лім жазасына бйырыландай абатары тсіп кеткен.
«ажап халы, деді ішінен таы да Жсіп, майданда кездессе жаудан ору, немесе оны аяу дегенді білмейді. Ал айыбын мойнына алып аяына жыылса, анды кекті асы болса да кешіргісі келіп трады. андай лкен, абзал жректі жрт. Брын атуа оы жо боп жрген Арыстан олдарына тсіп еді, оны саалды басымен жасын соралатып кешірім сраан трін, кенет аяп, ажала иылары келмей тр. кімін зге жртты остамаанын Кенесары да сезген трізді. Енді не істер екен?»
Кенесары тнжырай алан батырларыны бетіне кзін бір салып тті де, абаы брынысынан да тксие тсіп, олымен Арыстанды мезеп:
— азір, осы арада ал мынаны басын, аралек! — деді зілді нмен.
Жрт брынысынан бетер тнжырай алды. Біра Кенесарыа кімі дрыс емес деуге ешкімні де батылы бармады. остамаандытарын сазаран трлерінен ана аартып отыр. Ал слтан серіктеріні ойына тсінсе де, бір айтып аланнан кейін, зіні абыройын сатап, кесімінен айтар емес.
«Дрыс, — дрыс, — дейді ішінен Жсіп, осылай атал болса арамаыдаылары да тртіпке, депке йренеді. Айтанынан айтпайтын олбасшы ашанда жауынгерлері алдында абыройлы».
Кенесарыдан міт зген Арыстан аын енді басын ктеріп, тізесінен отырды. «лсем де адамдыымды жоалтпай лейін» дегендей бойын жинап, стіндегі киімін жндеп Кенесарыа арады. лкен бйда пышаын жалататып, тамаынан орып жіберейін деп, жанына келіп, саалынан стай берген аралекті олын аып жіберіп:
— Мені аныма жерік болса ішерсі лі-а, сл шыдай тр, — деді. Сйтті де Кенесарыа таы да арады. — Дат, тасыр! Бас кеспек боланмен, тіл кеспек жо деген. Тре, бір ауыз сзге мрша бер.
— Айт датыды.
аралек те тсініп кейін шегінді. Арыстан анатын сілкіп омданан шар стай, сл бой тзеп алды да, екі кзі жаудырап Кенесарыа арап н шырап оя берді.
Кенеке, жасы крсе арашымын,
Жек крсе де зіні алашымын.
Атаа алты атын алып берген
Атыай арауылды баласымын.
Кенесары «болды» дегендей олын ктерді.
— Аталы сзге арсыз тотамас. Абылай атама бабаларыны істеген жасылыын алдыма тартты ой, оя берідер, — деді.
Баанадан бері ндемей тран батырлар кенет жадырап, бір дауыстан:
— Уа, пле, міне аталы сз! — десіп шулап оя берді.
«андай аылгй жан еді, деді ішінен таы Жсіп, ел билейтін серіктеріні де кілін таба білген жн. Аылшындар «патшаны патша істейтін патша емес, жанындаылар» деп тегін айтпаан ой».
Біра Жсіп Кенесарыны мейлінше раымсыз жан екенін білмейтін. азір босатылып тран Арыстан аын, слтанны бйрыы бойынша, ш кннен кейін «ат теуіп лтіріпті» деген лааппен аралекті олынан аза табатыны дл осы стте оны ойына млде алмаан іс еді. Сондай-а Кенесарыны ола тскен солдаттара да бірден атты келмейтіні з жаына шыару саясаты екенін Жсіп кп ай ткен со барып бір-а тсінді. Ал алашы кезде мны слтанны кепейіл, а кілдігінен деп ан-ды.
Тре шешіміне риза болан батырлар сырта шыты. райсысы зіні атосшысы стап тран атына арай беттеді.
Байтабын мен Абкен сонау Елек пен Ырыз зеніні бойынан араойын ашырлыдаы Кенесары скеріне келіп осылалы, Байтабын Наурызбай жасаына, батыр ыз Абкен Бопай тобына берілген. Байтабын мен Абкен осылады екен деген сыбыс болатын, біра неге екені белгісіз, бл сыбыс сол сыбыс алпында ала беретін. «Біз осыламыз», — деген сз ызды, немесе жігітті аузынан шыан емес, екеуі аалы-арындастай сыпайы сйлесіп ана тілдеседі. Мндай мінездеріне арап кейбір жрт «блары несі?» деп таданса да, аыла салан бада біреулері «Бтен елде жрген со ымсынатын шыар, з елдеріне баран со да уаыт жетер», — дейтін де оятын.