лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 8 страница

Наурызбай йден шыанда е алдымен апасы Бопайды атын стап тран шашаты найзалы, еркекше киінген ызды крді. Абкен еді бл. Ол батыр Бопайды рі асындаы серігі, рі атосшы нкері. Наурызбайды жрегі кенет дрсілдей соа жнелді. Абкенді алашы кездестірген кннен бастап кіші слтан осындай бір ауруа шалдыан-ды. Наурызбай ауруыны рши тсуіне Абкенні зі себеп болан. Патша скері шабуылынан ауылды бір тыныш кні Кшек слтанны Айанша атты тоалы л тауып, жрт лан-асыр тойа жиналан. Жастар жрген жерде ккпар, балуан кресі ежелгі салт. Осы ан базар ырын мерекеде Наурызбай мен Байтабына кресуге тура келген. зінен екі жас лкен Наурызбайды кші басым болды ма, лде ел аузына ілінген жас батырды мысы жеді ме, бие сауымындай мезгіл алысаннан кейін Байтабын жыылан-ды. Наурызбай бас бйгіге тігілген сліктей ара су жораны зі алмай, бтен елді ызы еді, жанындаы жолдасын жыан айыбым деп, Абкенге тартан-ды.

— Батыр, бл айыбы ба, лде рметі бе? — деген Абкен ара жор-
аны шылбырынан стап жатып.

— Айыбым.

— Бсе, — деген Абкен тостаандай кзі жар ете кліп, — ауылыыза келген бауырыыза кш крсететіндей кпеіз жо секілді еді...

Ол кезде зілге зіл айтару жасты салты.

— кпешіл ніізге араанда, мені жыыланымды тілегендейсіз ой, арындас, — деді Наурызбай клімсірей, — ондай тілегііз болса кні брын лаыма неге сыбырлап оймадыыз?..

Абкенні арааттай ара кзі клімдей тскен.

— Сыбырлаанды орындайтын болсаыз, лі де кезі келер.

— Уде,— деген Наурызбай олын беріп.

Абкен екі беті дуылдай ызара, зын а саусатарын ымсына сынан. Неге екені белгісіз Наурызбай оны олын алып жатып, ызды саусатарыны дірілдеп кеткенін сезген.

Шынында Байтабын Наурызбайдан кші жетпей жыылан жо еді. Бие сауымындай алысанда Наурызбайды кшіні о жамбасы мен о олында екенін аарып алан Байтабын, егер шынтуайта келсе онымен пара-пар тсетініне кзі жеткен. Біра жо жерден аяы кде шпті стінен тайып кетіп, ерлік намысын сатай алмай жыылан-ды. Біра мнысына ол плендей орланан жо. «Наурызбайдан мендей кп батырды бірі жыыланына жрт клді де ойды. Менен олбасы Наурызбай жыылса, абыройы айрандай тгілер еді», — деген ол ішінен.

Ал Абкенге Байтабынны жыылуы лкен сер етті. «Ел матаан жігітті ыз жатаан», жиырмадан аспай жатып атаы алты алаша жайылан, рі нші, рі сал, зі тре Наурызбайды Абкен жаын круге штар еді. Оны Байтабынды жыан жеіс стінде крді, жне Наурызбайды зіні шеттен келген жас балуанды жыуын «айып» санаан ке пейіл мінезі, ерлікті, адамгершілікті дстр етіп скен аза ызына лкен ой салды. Махаббат деген кн сулесінен рылан алтын тор секілді емес пе, Абкенні жрегін сол тор кенет шырмай бастады.

Бл не сезім? — Абкенні зі де бірден пады. Ал Байтабына деген жрегі брыныдай лпілдемей, кннен-кнге баяу соа тскендей. Мны ыз аны тсінеді. Біра бл не? Бір кезде жасы крген Байтабынын мытуа айналаны ма? Бір мінезді, удеден айнымас аза ызына лайыты ылы па бл? рине, лайыты емес, сіресе жас кезінде кілі шын кеткен болса... Біра соны зі рас лай берілу ме еді? лдеалай соан жасты желі емес пе екен? Крі Серазыдан тылуды жолын іздеп арпалысан жас кілді олдан жасап алан махаббаты болып жрмесе нетсін! Шын сйген жрек бтенге брылмаса керек еді, мнысына араанда Байтабына деген сезім махаббатты шын отынан тумаан жай шейін балалы сезім трізді. Абкен шын махаббатты енді ана тсінгендей, сондытан да оны иялы ккке шарытап, жрегі лпілдеп, жиі-жиі соады...

Осыдан бір ай брын Байтабын жорыта жргенінде Наурызбай мен Абкен бір шілдеханада кездесіп алан. Екеуі арама-арсы отырып шаршы топ алдында айтысан... Сол айтысты аяында бсекелесіп тобы алысан. аза дстрінде ыз бен жігітті тобы алысуы р ана ойын емес, мнда екі жас-
ты здері ана тсінетін бір тере сыр да бар...

Осыны брін Байтабын біле ме? Білсе орланбай алай шыдап жр? Бндай іске шыдау шін андай жрек, андай стамдылы керек? рине, Байтабын зіне тнген жамандыты сезбей жрген жо. Біра «ел басына блт тнеріп транда, бір ыз шін лек болуымны реті келмес» деп ртенген жрегін аылмен басуда, Наурызбай мен Абкенні арасында басталан ойынны аяын ктіп, зіне зі сабырлы айтып шыдай беруде еді.

Абкенге ордадан шыан Байтабынны да кзі тскен. Біра кіші слтанны ыза арай беттегенін кріп орнында трып алан.

Ал ызба кілді Наурызбай зін зі стай алмай Абкенні жанына жетіп келді.

— Арсы ба, арындас?

— Барсы ба, батыр?

— Наурызбай алжыдай клді.

— Абкенні бір апы кезіне кездескен-а шыармын, тобыымды бер!

— Сіз секілді арыстандар Абкенні апы кезін немі адиды. Біра А-
бкен оай ола тсе ойса жарар еді. — ыз клді де тіліні астынан тобыты алып берді, — мінекейііз...

— Япырмай, тым берік жерге сатайды екенсіз...

— адірлі адам берген со...

Осы кезде а ордадан Бопай шыты. Ол анандай жерде тран Байтабына бірдеме деді. Екеуі бларды асына келді. Байтабын сыпайы ана амандасты.

— Арсы ба, Абкен?..

— Барсы ба, Байтабын...

Байтабын Бопайды желдей жйрік ататы кербестісіні айылын босатып, ер-тоымын жндеп айтадан ерттеді. Бопай Абкенге кз иыын тез аударды да Наурызбайа арап:

— Байтабын батырды мені жасаыма берсе айтеді, Науанжан? — деді клімсірей.

Наурызбай абаын шыта алды.

— Неге?

— Керегі бар.

— Жасы, — деді Наурызбай апасыны тінішін жерге тастауды ретін таба алмай, — Амола бекінісін аланнан кейін Байтабынды сізді жасаыыз-
а млдем берейін, оан дейін инамаыз. Байтабынны мені жасаымдаы орны блек...

— Болады.

— ашан аттанба ойыыз бар?

— Бопай ері тзелген кер бестісіне еркектерше жеіл мінді.

— Бгін тнде.

— Жолдары болсын.

— Айтаны келсін.

Бопай мен Абкен жнеле берді. Оларды соынан анандай жерде тран трт салт атты арауылы желе аядай ерді.

Наурызбай мен Байтабын:

— ош болыдар, — деді кетіп бара жатан йелдерді соынан дауыстап. Біра ана екеуі жауап айырмады. Шашаты найзаларын желкілдете, ауылдан шыа здеріні жасатарына арай йындата шаба жнелді.

— Батыр, Атастаы ола барса айтеді? — деді кетіп бара жатан йелдерді соынан лі арап тран Наурызбайа Байтабын.

Наурызбай тез брылды.

— Неге?

— Алтайды бір жас мергені келді. Екі жз адам жерден латыран тыматы садаымен аып тсіреді. Соны крсетейін деп едім.

— Жо, Байтабын, — деді Наурызбай, — мерген мен жйрік ат, ыран бркітті тамашалап серуен ратын уаыт енді бізде жо. Бір жетіден кейін араткелді алуа аттанатынымызды зі естіді. арамаымыздаы мыды соан дайындауымыз ажет. Кні ертенен бастап амал алу тсілін йренуге кірісеміз.

— тым.

— Ал бгін Миколай екеуі бар скерді сасырлы ойпата кшірідер. Та-
ерте ару-жаратарымен дайын трсын.

— Миколайды зі айда?

— не келе жатыр.

Наурызбай мен Байтабын Николайа арсы жрді. Біра жетер-жетпестен бір араша йді есігіні алдында тран Алтыншашты кріп екеуі бірдей кілт тотай алды. «Адам баласыны да мндай демісі болады екен!» деді ішінен таданан Байтабын. Ойламаан жерден жрегіне о тигендей аяын баса алсайшы енді ол. Жуан ос брымы жерге шбатылан, аппа бетіні шы сл ызара лбіреген, танадай кзі арасудай ап-ара боп тна млдіреген Алтыншаш есік алдында сл трды да блт астына айта кірген кміс айдай жо болып кетті. Ар жатарынан Николай келіп жетті де шеуі аттарына арай аядады.

Байтабынны кенет згере алан алпын сезген Наурызбай езу тартып кл-
ді де:

— Алтыншаш десе Алтыншаш екен лгі келіншек! — деді Байтабына арап.

Байтабынны абаы кенет салбырап кетті. Ол Алтыншашты басы бос ыз ой деп ойлап алан еді.

ш жігіт енді зара сйлесе ауылды шетіне шыа берді.

... Бір жеті тісімен алты жз жаса ерткен Бопай алдымен Аманараай приказын, содан кейін Сырымбет тауындаы Улиханны бйбішесі Айанымны ауылын шапты. Кенесары олы Ккшетау жаты шауыпты деген хабар келесі кні-а бкіл Сарыараа жамырай тарады. Бл хабармен бірге войсковой старшина Симонов басаран Атау бекінісінен шыан екі жз солдат Бопай алып келе жатан малды алып алма боп алдынан кетіпті жне Омбыдан Амола гарнизонына кмекке аттанан жз солдат та Ккшетауа арай брылыпты деген хабар зын латан дереу бар елге тарады. Кенесарыны кткеніні зі де осы еді. Аыры екі-ш кнні ішінде ол суыт жріп, скеріні те жартысын оралжын кліні тменгі саласына кеп остатан. Ал алан жартысын Атбасар жатан ораытып, Есілді жаалата араткелге иектете орналастыран. Кніне жз жиырма-жз отыз шаырым жерді жай алатын азаы жылыа енді Амола блендей алыс емес-ті. Кенесары осы ат тынытырып жатан жерінен тамыз айыны алтысы кні сскеде ктерілді де, ымырт йіріле Амоланы маына шоырланды. оырлжа мен арапшы ертеіне таерте тсектерінен трандарында кеше ана тып-тыныш жатан ке даланы, бгін жынаан ол екенін крді.

Кенесары Амола бекінісіне шабуылды осы тамызды жетісі кні тасріден бастады. Е алдымен бекініс отстіктен солтстікке дейін иілген таадай ш шаырымдай жерден оршалды. Бекіністі кншыыс жаы бос — жарты шаырымдай жерде Есіл зені. Содан кейін барып олды сегіз тсында сегіз батыр трып алан. О жаында Кенесарыны зі, одан кейін Аыбай, Аыбаймен зегілес Барбай. олды шаай ортасында Басыара. Басыарамен атарлас Тлебай. Тлебаймен зегілес дайменді. даймендіден солыра Жанайдар. Сол анатта Наурызбай. Та ланиектеніп келе жатанда бес мы атты скер «Абылайлап» бекініске лап берді. Бір ажабы алы ол зегілесе ат оймай, дорбадан шашып жіберген брша секілді, р салт аттыны аралары он-он бес лаштай тым-тыраай шауып келеді. Екінші ажабы, шапыншыларды алдыы атары зебіректер нысаналанан ора жаындамай, сада оы жетер жерден отарын ата сала кейін арай брылып шаба жнеледі. Бекініске тіпті мтылмайды. Ккпар, сайыса йренген аза бірі кейін шапса, бірі ала мтылып, оты ардай боратты. Алдыы атары ора жетпей кейін шегінгенде, кк жиектен лыылдап крінген арты жаындаы бытырай шауып келе жатан алы ол шы-иыры жо мырсаны илеуі трізді. Мны таы бір кереметі, амалдаылар ол бастаан батырларды жекелеп нысанаа алайын десе, тгілген тарыдай жер айысан жанны айсысыны басшы, айсысыны осшы екенін ажырату иын. Брі бірдей киінген. р топ з батырларын тек здері ана біледі. оран басында тран оырлжа мен арапшыа Амоланы оршаан мынау ара нпір ол — бес мы емес (солай деп Ожар кні брын хабар берген), бес жз мы адамдай боп крінді.

— Япырмай, — деді таданан оырлжа, — мына асымны ккжалы ш жзді бас ктерер жігітін тегіс жиан ба?

арапшы аа слтаннан да бетер сасуда еді. Оны ойынша Кенесары сарбаздары лыылдап келіп алдыы атары ора тірелгенде, арты атары оларды ора лата-млата здері амалсыз топырлап тотауа тиісті еді. Сол стте трт зебірек бірдей о жаудыруы керек. арапшы кні брын зебіректерді де дейі осы орды ары абаына кздетіп ойан.

Ал Кенесары сарбаздары оны бл ойынан шыпады. Ора келіп тірелмек тгіл, тіпті оан жуымай, анандайдан садатарынан жебе арша боратан алыптары жалт береді. Бір ызыы, сарбаздар оты анша атса да, бірлі-жарым солдата ана тигені болмаса брі бірде асып кетіп, бекіністі ішіне тсіп жатыр. Егер олдарынан келері осы болса, мейлі, отарын жаудыра берсін! йтсе де арапшы те сасуда еді. Бл оны крмеген соысы. Ол азаты зебіректі аузына байлап атып йренген. Ал мына у Кенесары оны істетер емес. Зебіректі сонау тым-тыраай ерсілі-арсылы шауып жатан сарбаздара атаныменен аншасын ирата алады? р салт аттыны арасы он-он бес лаш, кп болса екі-ш адамды оа шырады. Ал зебіректі отап, білтесіне от беріп атуды зі аншама уаыт алар бір ияпат іс!

арапшы Кенесарыны сарбаздары осылай р текке шауып жрген жо-ау деген ойдан да кдікті еді. Кп кешікпей бл кдігі де аныталды. Кенет оырлжаны:

— Ойбай, йлер жанып жатыр! — деген рейлі даусы шыты. Осы стте арапшыты дл асына кеп оран ернеуіне бір сада оы шаншыла тсті. арапшы олын созып суырып алды. ауырсынына ара майлы білте шберек байланан. Заматта білте шберектегі кіп-кішкентай ызыл шо пысылдай жана бастады. арапшы енді тсінді! Жрегі бір смдыты текке сезбеген екен! Кенесары сарбаздары баанадан бері садаты боса беземепті.

Оларды атандары мынау о трізді, дейі бекініс ішіндегі ааш йлерге рт салуа арналан о боп шыты. арапшы бекініс ішіне арап еді, р жерден ккке лаулай ктерілген ртті крді. Халдеріні иына айнала бастаанын енді тсінді. рт молайса о-дрі, азы-тлік оймасын да алады, онда бларды шаруасы біткені! «Злым Кенесары улыын асырды! Біра тра тр лі, кресіді крсетермін!».

арапшы баанадан бері Кенесары сарбаздарына о жаудырып жатан солдаттарыны ырыа таяуын амалсыздан рт сндіруге жіберді. аландарына жолдастарын жотатпауды бйырып, зебірекшілерге:

— Зебіректеріді орды ернеуінен алып, анау алы олды дл ортасына мезедер, — деп аырды.

Бес минут тпей зебірекшілерді:

— Дайынбыз! — деген дауыстары естілді.

— От! — деді ызаланан арапшы олын тмен сілтеп.

Аралары елу метрден ойылан трт зебірек, бірден кндей кркіреп грс-грс етті.

— Солай ма екен! — деді уанып кеткен арапшы.

Тс кезі болып алан-ды. Ортадаы зебіректі оы дл тиген бір атты сарбаз ат-матымен ккке шанын арапшы аны крді. Екі-ш жігіт шет жатан лап тсті. з тсынан да екі жігіт ат-матымен омаата оа шып аза болды. арапшы зебіректерді таы да аттырды. Біра б жолы оны оы далаа кетті. зі де тсінбей алды, б не ажап! Зебірек даусы шыаннан кейін, сарбаздар орып кейін ашуды орнына, кенет бес атар боп біріні соынан бірі тізбектеліп, араларын таы да он-он бес лаштан салып, бекініске лап ойды. Б жолы олар наыз бір шыр кбелек айналан йын трізді кпшілігі орды ары абаын оршай шауып, ауырсын жебелерді таы да ардай боратты. Жаын жерден кзделген мерген отары оран стіндегілерді басын ктертер емес.

Ал Басыара, Тлебай басаран скерді бір тобы, зебіректерді солдаттар айтадан орды абаына мезегенше, отстік пен солтстіктегі апа алдындаы жіішке жолдардан бері тіп, оранны іргесін айнала шауып, бекіністі стінде тран солдаттара ыл аран-бау латырды. оранны р жерінен басын ылты еткізіп ктерген бес-алты солдатты латыран бау іліп те кетті. Екі жатан бірдей атылан мылты, тартылан сада, лем-тапыры бір ияпат. Дл осы кезде айай-шу, жан таласан айасты пайдаланып, бекіністі солтстік жатаы шойын топсалы, шананы табан темірімен шандылан, шынжыр лыпты араай апаны сыртынан бір топ сарбаз шелектеп ара май жаып, тбіне ара маймен ысталан ызыл тобылыны йіп, рт ойып жатты. Быси жан-
ан тобылыны стіне бірнеше шелек ара май таы йылды. Жалын алаш-
ы рет лап етіп ккке ктерілген кезінде, ор абаына айтадан мезелген зебіректерді де жер жаран грсілі естілді. Б жолы да жиырма шаты жауынгерді оа алдыртып жарлы бойынша Кенесары сарбаздары кейін шапты. Біра бл кезде бекіністі іші алы ртке айналан еді. оырлжа мен арапшыа енді бар скерін екіге блуге тура келді. рт сндіруге жіберген жауынгерлерді оспаанда, бекіністі орауа жарайтын не бары екі жздей ана солдат алды. Оны стіне екі зебірекшіні Кенесары сарбаздары аранмен тартып кетіп, бларды кші тіпті азая тсті. оырлжа мен арапшы халдарыны мшкіл бола бастаанын сезіп не істерге білмей бден сасып тран кездерінде солтстік апаны лапылдап жанып жатанын крді.

Бесіннен те ртене бастаан апа аашы екіндіге жетпей жанып болды. Енді темір оршаулар саудырап жерге тсіп, оранны солтстік жаыны жиырма лаштай жері ірейе алды. ауіп ай жата екенін кздері крген оырлжа мен арапшы осы апаны арсысына дереу м салан аптардан кедергі істетіп, отыз карабін мылтыты солдатты сол аптарды тасасына отырыздырды.

Баанадан бері р сада тартып, мылты атып, алыстан тиіп-ашып жрген Кенесары сарбаздары да, енді амала кіруді ммкіншілігі барын крді. Брі бірдей лап оюа апаны алдындаы жол жіішке, жау бар зебіректерін, аруын осы араа мезер болса, топырлап шапан жрт боса ырылады. Осыны ойлаан Кенесары, рысты тйіні шешілетін жерге зі келіп:

— айсы барсы жз адамменен бекініске кіретін? — деп айай салды.

Атын ойнатып Басыара батыр шыа келді.

— Жолы болсын! — деді Кенесары. зге батырлара да: жау кілін бру шін, сендер де бекіністі жан-жаынан о жаудырыдар деп бйырды.

Басыара батыр Кенесарыны ризалыын алысымен зіні мы скерінен тадап жз сарбазды бліп алып, жау амалына арай лап ойды. зі ат жалын шып, ер стіне екейе жатып алды. Астындаы кер тбелі алы шпті бауырлай шан с трізді. Соынан йындата шбыран жз сарбазы. Басыараны мндай шапша имылдайды деп солдаттар да ойламаан болуы керек, мылтытарын отап кезенгенше, Басыара сарбаздарын соынан шбырта, бекіністі ішіне кіріп те лгірді. апаны дл арсы алдындаы йілген апшытан кер тбелін секірте тіп, арама-арсы келіп алан бір-екі солдатты кеспелтек сойылмен доптай аып айта ораланында, зын бойлы ара бжыр солдат орнынан шып трды да, мылтыын шапша кезеп Басыараны дл ккірек тсынан длдеп атты. Аал батыр сауытсыз еді, «ош бол елім» деп ат стінен сйретіле біраз жер барды да, сыл етіп лап тсті.

ол бастаан батырларыны оа шанын крген жз жігіт кейін арай шаба жнелді.

ашан жауа атын да ер, содарынан атылан о бларды да он шатысын алып алды.

Шегінген тобырды соынан иесіз ойнатап шыан Басыараны кер тбелін кргенде Кенесары шыдай алмай:

— Тастамадар Басыара батырды жау олына! — деп тласы блек кк буырыл бестісін ойната мір беріп, ешкім шыпаса зім шабайын деп ыай-
лананша, амыс ла, бкен сан, бкіл Араа йгілі «ортеке» аталан сйглігімен Тлебай батыр, жрттан сытылып шыып жеке сала берді. Бл кезде Кенесарыны асында зге батырларды ешайсысы да жо еді. Наурызбай да, Аыбай да, Барбай да бтен шепте болатын. Екі жз адамдай жерде жеке кетіп бара жатан Тлебайды кргенде Кенесарыны зі де шыдай алмады. Ккбурылды стіне тік трегеліп тра алып «Абылайлап» амала арай йындата жнелді. Ккбурылды стінде ажалдан орыпай трегеліп шауып бара жатан Кенесарыны кргенде згелері де орындарында тра алмады. «Абылай!», «Аыбай!», «Атыай!», «абанбай» деп рандап бекініске лап ойды. Айай-шудан жер сілкінеді. Кн батып ара клекеленіп бара жатан кез еді. Та сріден нр татпай кні бойы Кенесары сарбаздарымен екі жатан алысан ер жрек солдаттар да, енді шыдай алмады, біртіндеп шегініп й-йді тасалап атысуа мжбр болды. йтсе де белдесіп келгенде аптаан сойыл, сысыан найза оя ма, тн ортасы аумай Амола бекінісіні скері жеілді. Тек ара тнді пайдаланып азантай скерімен оырлжа арапшы бекінісіні Есіл жатаы апасынан ашып шыты.