лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 10 страница

Шешім ойда жотан зі келді. «Блем тра тр, еркек болса мытылыыды крейін!» — деді ішінен Зейнеп. Ол шапанын жамыла салып тыса шыты. Теріс арап, йытап бара жатан Есіркеген «бл не істеп жр» деп аунап тсіп, кзін ашты да айтадан йытама болды. Сол екі ортада ересек баланы шомылдыратын лкен жез легенді ктерген кді ертіп Зейнеп йге айта кірді. К легенді йді оша тратын орта тсына ойды да, сырта шыып, жез ман мен бір шелек су алып келді. «Не істер екен бл?» — деп жігіт енді тадана бастады. йытаан боп кзіні астымен арап жатыр. Зейнеп кенет иыындаы ара мапал шапанын жерге латырып тастады. Тырдай жалааш екен. Семізіне жаратылан байталдай жп-жмыр аппа денесі, шаыратан тсіп тран ай сулесімен шаылысып, жар ете алды. ою ара шашын толындата жайып, бір тізерлей легенні ішіне барып отырды. Кі жез манмен стінен су я бастады. «Блем алай екен? Енді де ызыпайсы ба», — дегендей Зейнеп, клге шомылан ау аздай, олтыын, екі саныны арасын, мыынын, жпар сабынны иісін брырата баптай жуына бастады. дейі кр дегендей баланы басындай толы, тып-тыыршы сйір шты ос анарын біресе оа, біресе сола арай сипай итеріп, немесе олымен жоары ктеріп-ктеріп ояды. јола шашын біресе алдына, біресе артына тсіреді. «Брібір сен крмейсі, йытап жатырсы ой», — дегендей ернінде кекесін клкі пайда болып, біресе теріс арап жотасы мен бксесін имылдата ойнатып, біресе бері арап, аппа ара санын балтырына дейін а кбікпен сылап, ымсынар емес. Жаланда лі бала таппаан йелді жалааш денесінен слу не бар, Есіркегенге де солай крінді. Зейнепті аппа денесі бір ажайып сурет трізді, балтыры да кеудесі де жп-жмыр.

Енді Есіркегенні кзінен йы біржола ашып, тамаына бір жылы, ттті толын келіп тірелгендей болды. Жас йелді баанаы азабы енді бала жігітке ауандай. Ол зіні алай ыырсыанын білмей алды. Оыны кздеген нысанасына дл тигенін сезген Зейнеп, дереу легеннен шыып, кіне брін алып кет деп ишарат етті. К легенді ктеріп, заматта далаа шыып жо болды.

Зейнеп жез ман мен шелекті табалдырыты ары жаына шыарды да, есікті тиегін салып айта келді. Енді й ортасында трып алып жалааш денесін лкен ткті орамалмен сртуге кірісті. Брын мндай суретті крмеген Есіркеген а-та... «Бл періште ме, лде басын айналдыралы тран періні ызы ма? Пісмілда, пісмілда, деді ол ішінен, адал жолынан адастыра крме, дірет! Кет, шайтан, кет, шайтан!» Есіркегенні жрегінде екі дай сезім тайталаса кетті, бірі Масан асаал баулыан дептілік, а жру сезімі, екіншісі мынау жан дниесін оятан ажайып кріністен туан жасты кш. Бл екі сезімні айсысы жеерін бала жігіт дл азір зі де білмейді, тек аыл мен сезім жанталасып арпалысуда. Есіркеген осылай не істерін білмей жатанында кенет ауыл сыртынан ат дбірі естілді. Кім болса да жедел жріп келе жатыр, ит біткен арсылдай ріп заматта ауыл іші дрліге алды. Зейнеп сып беріп шымылды ішіне кіріп кетті. Сйткенше болан жо, кп салт атты тыныш даланы дрліктіре й сыртына келіп те алды. Дабырласа сйлесе, аттарынан тсіп жатыр. Аа слтан аулына жау болмаса, бйтіп тн ортасында жртты оятып ешкім келмесе керек еді, шошынан Есіркеген рпиіп тсегінен басын ктеріп алды, дл осы стте сарт етіп есікті тиегін жла-мла йге оырлжаны зі кіріп келді.

— Тоал, барсы ба, й? — деді ол ттіге.

Келген байы екенін білген Зейнеп, шымылдытан басын шыарып еркелей:

— Бармын ой, — деді. — Немене соншама тн ортасында жртты ркітіп...

— Ер ліп, Есіл бзылып жатанда, бл ай йы сенікі?

— Байыны ашулы нінен шошып кеткен Зейнеп тсегінен шып трды.

— Не боп алды?

оырлжа жауап берген жо. Иыында подполковник погоны бар сары ала оалы сртігін шешіп жатып, не ыларын білмей тсегіні стінде кйлекше шошайып отыран Есіркегенге кзі тсіп кетті. Дереу абаы тксие
алды.

— Мынау рпек басы кім? — деді. Оны даусында таы бір осымша ашулы дыбыс пайда болды.

— Масан би аулындаы жиен ой...

— й, осы сені жиен, наашы-а, бітпейді екен... — деп тоалыны сыры зіне млімдігін бетіне басалы келе жатты да кілт тотады, — лгі Жамантайды арындасыны оудаы баласы емес пе?..

— И, сол Есіркеген ой.

— ... онда жата бер. Та атасын сйлесерміз. — Аа слтан тсегіні шетіне отырды да, аяындаы шпор таылан ара хром етігін созды, — тоал, мынаны тартып жібер...

Зейнеп байыны етігін аяынан суырып алды да, анандай жерге ойды. Содан кейін ана ананы ап-ара боп ттігіп кеткен тріне арап:

— зіде жо ой. Не болды, айтсашы? — деді жаны ашыандай пішін крсетіп:

оырлжа абатын тбеттей арс ете алды.

— й, не боланын айтесі? зіе керегіні аман келгеніне уан! Саан со да жетпей ме! Одан да ымызы болса бер...

Зейнеп лкен сырлы аяпен млтілдете тоазыан сары ымызды тсегіні стінде кйлекше отыран байына кеп берді.

оырлжа сырлы аяты ала беріп:

— Сырта шыып келші, — деді тоалына, — жігіттер жайасты ма екен?

— оырлжа ымызын ішіп бола берген кезде Зейнеп йге айта кірді.

— Ауыл сыртындаы кзетшілерден бтен ешкім крінбейді.

— Жртты дрліктірмей тез жайасандары дрыс болан екен. Ж, біз де жаталы.

оырлжа исая беріп шымылдыты тсіріп, асына таяан тоалын білегінен стай алып, бір жері ауырып алар-ау деп аямастан, жанына лата тартты. йде жатан жиен-миенге мн бермей, кжекті бас салан арлан тбеттей, жмыртадай жп-жмыр жас тоалын алпамсадай бауырына ысып умаштай жнелді.

Аа слтанны кні бойы анды рыста боп, ажалдан тек араы тсе ана аман тыланын тоалы білмейді, тек ананы жайшылытаысынан грі ашулы, екпінді имылына риза болып «бейшара-ай, бден шлдеп алыпсы ой» деуге ана мршасы келді, р жаында ніне н осып, байыны бабын тауып аймалаумен болды.

Жрт таерте транында Амола бекінісін Кенесары скері аланын біле трды. апаланан да, айыран да бар. уанандары да жо емес. Бл ауылды жігіттерін оырлжа бекіністі орауа алмаан, тоал тыныштыын кзетуге алдыран. азаны блекті — айысы блек. з жігіттері сау аландытан, нелер жасы менен жайса аза тапан кешегі анды рыс, сырт араан адама, бл ауыла сопай ткен срапыл дауыл секілді крінді. айысы, уанышы болса да жрт сырта лаылдатып шыармай, іштен тынды.

оырлжа таертегі шай стінде тоалына арап:

— Амола лады деп ан жылар жайым жо, — деді. — Бекініс керек болса, ана арапшы кетті ой алан солдаттарымен Омбыа, Талызин зі айта салар, мені з шаруам да жетеді. — Сйтті де Есіркегенге брылды. — Сен орысша ои білесі бе?

— Білем.

— Мені атшым кеше Амолада оа шты. Патша адамдары Омбыа кетті. Кісі тауып аланымша сен осында бол.

Зейнеп жорта сз тастады.

— Оуынан алып оймай ма? Одан да лкен баланы шаыртсайшы.

Зейнепті «лкен бала» деп отыраны Жнділ еді.

— Кіші балады ртып еді, енді лкен балаа ауыз салайын деді бе? Ж, сзді блмей, артыды ысып жайыа отыр. атыныны аылымен осы онса, крші жау шыады. Жнділ де алыса кетпес, оан да шаруа табылар. — оырлжа айтадан Есіркегенге брылды, — аласы ба?

— алайын...

— Онда мына аазды оып, не дейді екен аударып берші. Омбыдан алдыы кні келіп еді, лгі анішер Кенесарыны уресіменен ашуа да олым тимеді... зім оуа тндегі рыстан кейін кзім ауырып отыр...

Бар жылысын Кенесары айдап кеткеннен кейін оырлжа жрдем срап Омбы облысыны бастыы Талызинге хат жазан.

Бл сол хата жауап екен. Бл кндері зіні Кенесары ктерілісін басу жайында лкен жоспар стінде отыранын айта келіп, ол хатыны аяында: «азір тартып алан малыды айтартып беретін еш кш жо, болан шыынды арамаыдаы азатардан ндіріп алуа рсат етемін», — депті.

Талызинны мнысы ара азаа осымша салы салып, Кенесарыа кеткен малыды солардан ндіріп ал деген сз еді. Есіркеген хат сзін аударып берді. оырлжа тнжырай алды. «Бір Кенесарыа кші жетпесе, Омбыда кіле сары ала тймелі жанаралдар не бітіріп отыр? Салы сал дейді. Айтуа оай. Биыл Ккшетау, араралы дуандары жиырма екінші жылы ереже бойынша жз арадан бір ара жаса жинай бастап еді, мал ашуы — жан ашуы дейтін аза Кенесарыа арай аыла тскен жо па? Жау олында кеткен он жеті мы жылыны айтарып алу оай ма? Оны стіне ел биыл ыстан ждеп шыты. Жрт маан малын оп-оай бере оя ма? Рас, араткел азаын ырыншы жыла дейін патша салыынан зім тардым. Жасылыа — жасылы дегендей ммкін здері тсінер, жауа кеткен малымны орнын толтырар. Ал тсінбейді екен... з обалы зіне, олынан бермесе жолынан алармын. Біра дл азір бйтуіме бола ма? Неге болмайды? оырлжа жылысын Кенесары аланда, ара азаты жылысын оырлжа алмайтын не жыны бар. Аламын. Аланда шырылдатып отырып тартып аламын. Бермей крсін. Кенесарыа лім жетпегенмен, арамаымдаы бастары бірікпей талан-тараж болып жрген ара азаа лім жетер!».

айда барса да сорлайтын халы. Айналып келгенде Кенесарыны оырлжадан шапан жылысыны ауыртпалыы таы да ара халыа тспек.

«Малымды тартып алды десе аза обалын Кенесарыдан крсін! Оны олпаштап, дем беріп отыран здері ой, тартсын жазасын. Бл шаруаны бір ыайлааннан кейін Омбыа зім баруым керек. Жанарал-губернатор Горчаковпен ауызба-ауыз сйлесуім ажет. «Баянауылды азатары Кенесарыа осылма, мені абылдаыз, деп тінгенде, аа слтан мен тгіл ара аза Трсынбайды Боштайын да абылдап, керемет рмет крсетіп, Баянауыла арнаулы крлі ылыш-жаса шыаран жо па еді? Мені Боштай рлы баам бар шыар. Горчаковты зімен сйлеспесем, мына Талызин дегені, асыпай шатын мамырлап алан біразан секілді, арты ауыр бір сорлы крінеді»...

Осындай шешімге келген оырлжа шайдан кейін Есіркегенді оаша алып Амола кірігіні он сегіз болысынан Кенесарыа ермей, аа слтанны арамаында алан тоыз болыса он жеті мы жылыны салы етіп блді. Жетеуіне екі мы жылыдан ойды да, Кенесарыа арай иек ктеріп обалжи бастаан Атбасар мен оралжын болысына мы жарым бастан белгіледі. Ол бл салыын «Ттенше салы» деп атады. Жне болыстара берген бйрыында бл малдар лынды бие, йірге салуа жарайтын айырдан бастап, тек нажын дненге дейін ана алынсын. Жне асыл тымнан болсын. ыршаы, маа жылы алынбасын деп анытай тапсырды.

Поштабайларын шаырып алып, мрін басып олын ойан осы бйрытарды тез болыстара жеткізуді міндеттеді де зі кенет Омбыа жрмек болып дайындала бастады.

 

 

оырлжа Омбыа жргенше он шаты кн тіп кетті. Осы екі ортада лкен баласы Жнділ келіп, айниса мен Аааз бйбішелерді де ауылдарын бері арай, осы Есілді тменгі жаына кшіруге бйры алды. оырл-
жа: «Омбыа жремін. Маан жолыып кетсін», — деп араралыны аа сл-
таны Тукені Жамантайына, Ккшетауды аа слтаны ара Тоаны Зіларасына, Аманараайды аа слтаны Улиді Шыысына ат шаптырды. Ондаы ойы кіле мыты ол ойып, Омбы генерал-губернаторынан аза даласына зебіректі мол скер шыар деп тіну еді. Ал егер Омбы шын ол шын бермейтін болса, амалын тауып, уаытша Кенесарымен келісімге келмек. Тбі жауласып тетінін оырлжа жасы біледі, біра баса жол алмаса алай жол табады? Кенесары шыдатар емес. Бостан-бос ырыланша, бетті арын белге тйіп, бас иген боп, оны алдай трып жан сатаан жн. «Жаздым, жаылдым» десе, Кенесары тимейді. оырлжа мны да жасы тсінеді. йткені Кенесарыны бар тілегі азаты басын осып а патшаа арсы шыу деп тсінеді. Амола аа слтаны. Бл тілекті ар жаында ба мар асым баласында андай ой жатанын дрекі оырлжа айдан сезсін. Ол тек масатына арсы шыпаса, Кенесары андай кн болса да кешеді деп болжайды. «Ер шекіспей бекіспейді деген, шекістім — сен жеді деймін, — дейді ішінен оырлжа, — міне олым». Ал реті келген кні даймендіні анішер лы шімірікпестен Кенесарыны сол олымен зі бауыздама. «Аллатаала, — дейді ол таы да ішінен жалбарынып, — сол кнге жетер болсам, сол стте жанымды алса арманым жо!».

оырлжа жол дайындыын тез бітірсе де, аа слтандарды ктіп кп кідірді. Аырында олардан да хабар келді. «Ел арасы бліншілік, азір орыс солдаттары орап тран приказдардан тыс шыу ауіпті. Келмеді деп кпелемесін. Бізден жалыз тілек: «Омбы тез скер шыарып Кенесарыны ртсын. Ал Кенесарыны ртуа е ыайлы кез ыс. ыста ол жаздаыдай алыса бара алмайды. Жне бар сарбаздарын таратып, тек е жаын батырларымен, арамаындаы ш жз й тлегітімен ана алады» депті. Ауыздарына ткіріп ойандай брі бірдей осы сзді айтып жіберіпті. Патша солдаттарыны артына тыылып, приказдарынан шыа алмай отыран аа слтандарды сздерін естігенде оырлжа Кенесарыны аншалы кш ала бастаанын аны сезінді. Енді шын орайын деді. Сйтсе де зіні айсарлы мінезіне салып:

— Кіле оян жректер, — деді жанында ааз жазып отыран Есіркегенге, — суыр секілді інімізге кіріп алып, кзге тспей тыылып жатса, жанымыз алады деп ойлайды ой. Мен білетін Кенесары болса, асыр соан ашыдай райсысын жекелеп сопаса ара да тр!

Кенесары батырларыны ерлігі соы кезде жрт арасында аыз болып тарала бастаан. Жас жігіт атаулысыны батырлыты, ерлікті да ттатын деті емес пе, Есіркеген де мндай гіме-жырларды йып тыдайтын. Оны стіне лкен атасы Масан асаалды да бір бйірі Кенесарыа тартып тратынын сезетін. Шу дегенде Кенесарыа арсы шыан аа слтан Жамантай осы кісіні аылы арасында соы кезде ереуілшілерге арсы келмей, бып алуа кше бастаан. Масан асаал туан немересі жас Есіркегенге де осындай тлім-трбие беретін. «Не болса да жртымен бол, егер жрты Кенесарыа еріп кетсе, айдалада аып алан жалыз аздай не ызы кресі? Одан да су ішсе де, суан ішсе де з йірінен айрылма!» — дейтін. Осындай рухта тлім-трбие алып жрген бала жігітке оырлжаны аа слтандары «Кенесары аш асырдай біртіндеп соады», — дегені те нап алды. Біра сыр берген жо, жй шейін клімсіреді де ойды.

оырлжа да дл осы сзді айтып отыран кезінде екі жылдан бері ана орысша ои бастаан Есіркегенні се-не келе аза деген еліні лтты туын ктеретін е алашы оыандарыны бірі болатынын білген жо. «Бл неге клімсірейді?» деп оны бетіне ожырая арады да, аа слтан бір шабарманын шаырып алып, зімен бірге Омбыа жретін он жігітті жола дайындалуын бйырды.

— Кн тске аумай жріп кетеміз, — деді ол.

Бл таертегі кез еді. Кн ашы, Сарыараны кзгі салын желі тра бастаан. Кейде аспанды алы срылт блт та шырмайды. Біра кзгі алы жабыр мезгілі лі келе оймаан уаыт.

Шабарман шыып кетті де айта оралды.

— Аа слтан, сізге жолыам деп бір бейтаныс жігіт келіп тр.

— айдан екен?

— Онысын айтпайды. Тек аа слтанны зімен ана сйлесем дейді.

— Кіргіз. Тек ару-жараы болса алып ал...

Баласы Шыыс лгеннен бері оырлжа бейсауат адамнан атты сескенетін. «Кім біледі, — деп ойлайтын ол, — Кенесары бір жындысын жіберіп, ол арныа ара пышаын сып алса не істейсі? Маан шіккен адам аз ба?» Сондытан да оырлжа беймлім біреу-міреу жолыпашы болса нкерлеріне е алдымен оны ару-жараын алуды тапсыратын.

йге шегір кз, бетінде ан жо, сл жо, атан сары жігіт кірді. Трі кісі лтірген адамдай ссты екен. Есіркегенні бойы лденеге дірілдеп кетті.

— Ассалаумаалайкм, аа слтан.

— Уааликум ассалам. Сйле, жігітім.

оырлжа мен Есіркегенні кзі бірдей жігітті белбеуіне тсті. Киімі нашар боланымен, белбеуі сем екен. Оны стіне о жата тратын ты, ошантайы сол жаына шыып кетіпті.

— зі айда? — деді оырлжа кенет алдында тран — Ожар жіберген адам екенін тсініп.

— зі Байтабынны жасаында. Келе алмады. Кенесары... — деп келе жатты да ол «мынаны кзінше сйлеуге бола ма» дегендей Есіркегенге арады да, тына алды.

— Айта бер. Бл бала зімізді адам.

Кенесары екі топ жасаын аттандырды. Бірін Аыбай, екіншісін Байтабын бастап келеді. Аыбай тобы азір аражар шаталында. Ерте араралыа тпек! Аа слтан Жамантайды ойдаы жылысын айдап кетпек! Кене оан а патша жаына шыты деп те ашулы.

— Ал Байтабын олы айда? Оны беті ай тс?

— Мен Аыбай жасаындамын. Батыр алдымызды барлап кел деп жіберді... Ал Байтабын жасаы кейінірек. Шамасы бгін тнделетіп жріп, та ата осы араа жетпек. Беті сізді ауыл. Кенеке оны оырлжаны алан малын айдап кел деп жіберді.

оырлжа кп-кре боп кетті.

— здері анша адам?

— райсысында жиырма бес сойылдан.

— Бар боланы сол ма? — оырлжа аарлана алды. — Басынан екен бден! Ккелерін танытамын мен лі? Аыбай жасаы аражар шаталында деді бе?

— И, бгін тнде сол арада ат тынытырып алма. Ерте араралы аспа...

— Жарайды, — деді оырлжа, сйтті де сыртта тран шабарманына дауыстап, — Асылкерейді шаыр, — деді. Ол айтадан сары жігітке брылды. — Байтабын мені жылымны айда екенін біле ме?

Есіркеген гімені тп нсасын бірден тсінді. «Ана кісісі кім екен? Байтабын тобында оырлжаны кз-лаы болан ой». йтсе де, «ана кісілері кім?» деп срауа бата алмады. н-тнсіз тыдай берді.

— Сонда, мені жылымды ай тста деп жорамалдайды Байтабын? — оырлжа зіні тбектегі тыулы жылысын ешкім білмейді деп ойлаан болуы керек.

— Есілді Ертіске арай брылатын жерінде деседі...

— Алда кені аузын райындар-ай, брін біліп отыр екен ой!

— Ана кісі зі жасатан бліне алмайтын болан со, маан сізге айт деген таы бір пия сыры бар...

— Оны таы не смды?

— Осы ауыл маайында сізді торып бдіуаит деген Кенесарыны бір кісісі жр. Оан сізді басыызды алу тапсырылан.

оырлжа енді тіпті шошып кетті.

— ай бдіуаит?

— Брыны зіізді тлегітііз. Кміс деген ызын... — Смен ыржия кл-ді, — бозбалашылы етіп... нетіп жіберген крінесіз...

Ел лаы елу, Кміске істеген оырлжаны жауыздыын Есіркеген де естіген. Туан арындасын орлаандай, іштей те ынжылан. йткені ол былтыр оуа бара жатып, мал басында отыран бдіуаитты йінен сусын ішкен. Сонда Кмісті де крген. Жас ызбен бір-екі ауыз сзге де келіп, тіл атысан. Оны кркіне риза болып кеткен. Сол Кміске оырлжаны істеген орлыын естігенде, Есіркеген аа слтан дл сол стте олына тссе ішке тепкілейтіндей боп ашуланан. Сол оырлжасы мынау. Оны ішке тепкілемек тгіл, зі оан хатшы болып жрта істемек иянатына кмектесіп отыр. Есіркеген оырлжаны балааттап жібере жаздап зін-зі зер басты.

оырлжа бірдеме айтпашы болып келе жатыр еді, йге аа слтанны жасаыны бастыы, зын бойлы, ара мртты Асылкерей кіріп келді.

Аа слтан Сменні сзін оан тегіс айтып берді де, ойын тжыра бйры берді.

— Аыбайды араралыа ткізбей, жатан жерінде кн бата басу керек. Бізді істеген жасылыымызды мына жігіт Жамантайа айта барар. Б да азір жріп кетеді. — Ол Есіркегенді нсады. — Еліні шетіне жау жеткенін хабарлар. Сосын сен бар сарбаздарымен Байтабынды тбекті аузында кт. Біреуін жібермей ырып сал. Оны жайастыран со осы ауылды маын тегіс сілкіп шы. Мені лтірмек боп торып жрген бдіуаит лды айтып келгенімше стап алып, кісендеп ой. Жазасын келген со зім берем.