лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 11 страница

— Ел шетіне жау келіп жатанда... — Асылкерей кмілжи сйледі, — ммкін сіз жрмессіз...

— Жау ел шетіне бгін келіп тр ма? — оырлжа жаса бастыыны сзін жатырмай алды. — Жиырма адама кштері жетпесе, несіне ат мініп, ару асынып жрсідер? — Ол «бдіуаит адып жр» деген сзден сескеніп алан-ды. «Мен келгенше ол итті жігіттерім стап алар, оан дейін бой тасалай тран жн болар», — деген ойа келген. Сол себепті аа слтан Омбыа тез жріп кетіп, алы орыс арасына жетуді дрыс крді. — Біз Омбыа тез баруымыз керек, — деді ол жаса бастыына. — Онда бізді бдан да зор іс ктіп тр.

Барлы жауапкершілікті Асылкерейге жктеп, оырлжа аттанып кетті. Жол бойындаы лі Кенесары рыы тсе оймаан бай ауылдардан ат ауыстырып мініп, суыт жріп шінші кні та ата Омбыа жетті.

оырлжа бл алада бірнеше рет болан. Брын мнда нелер ажарын кндері ткен. Патша азамны е жоары сатыда тран мртебелі адамдарыны талайымен кездескен. Аа слтанны есінде осындай кездесулерді екеуі мгі мытылмастай саталан еді. Бірі 1829, яни азаша Сиыр жылы, осы Омбы аласындаы тілмаштар мектебіні ыры жылды мерекесіне арналан салтанатты кеш. Онда Сібір азатары жайындаы ережені шыаран патшаны о кзі Сперанскийді зі бар. Ке залда ойнаан оркестр, би, ойын-клкі... оырлжаа е алашы рет орыс офицері — штабс-капитан аты берілгені осы жолы еді. Содан бері тоыз жыл тіпті. азір ол подполковник. Екінші есте алан кн — алдыы жылы кз. Бл кні бір шеті мен бір шеті тай шаптырым трт абат а йде Омбыны кадет копусы ашылды. Бл тойа да азаты аа слтан, асан байлары шаырылды. Тойды князь Горчаковты зі бас-
аран. зге аа слтандардан грі князь оырлжаа ерекше кіл блген. Тіпті би біткен кезде, зулім биік залда ерсілі-арсылы гіме рып жрген ау-аздарша сыладаан орыс дворяндарыны йелдері мен сыптай боп сндене киінген орыс офицерлеріні алдында Горчаков оны олтытап ткен. зге аа слтандар ызананнан іштері жарыла жаздаан. Сол жолы ой Горчаков оан:

— рі кетсе бір жиырма бес жылда азаты л-ыздары да мыналардай болады, — деген жан-жаындаы йелдер мен офицерлерін крсетіп.

Сары далада кшіп жрген азатар жиырма бес жыл ішінде мыналардай болады деген князь сзіне оырлжа та алан. Ол ойын жасырмай:

— Егер аза блардай болысы келмесе не істейсіз? — деп сраан.

— Онда, — деп Горчаков ойланбастан жауап берген. — Аюа аыл йреткен тая деген маалды естігені бар ма? Жерінен, билігінен айрылан аза айтана кнбей айда барады? Кшпен кндіреміз. Арасына амшы ойнатып, соа жегіп, жер жыртуды йретеміз. ол-аяын матап шіркеуге кіргізіп, Иисус Христоса шоынуа мжбр етеміз.

Горчаковты осы бір адуынды тік жауабы оырлжаа наан. «з басымды хан етсе, мейлі, ара азаты пісіріп жесін. Одан мені нем кетеді? Ал сонда...» Аа слтан ойлана алды. «Сол кштеуден не шыты? Ара аза атаулысыны жартысына таяуы осы кштеуге кнбей арсы ктеріліп отыран жо па? Жасы. Кенесарыны жоямыз, біра аза Горчаковтарды айтанына кніп, айдауына оп-оай жре ояр ма екен?».

оырлжаны есіне таы да бір уаиа тсіп кетті. Ол кезде оырлжа жас. Тобыл аласында 1789 жылы тілмаштар дайындайтын мектеп ашылан. Он бесінде соан кеп тскен. Оны алдына кесі дайменді шоынан бір татарды жалдап оырлжаа зер-мзер орысша хат танытан. Сол шоынан татар малімі ызы адам болатын. дайменді байды баласынан кім шыатынын айдан білсін, кйген томардай ара-ошыл, дрекі оырлжаны басынан сипап: «Оы, оы, аза малайы. Рус языкысыз жить булми. азір пушкасы килс, соынан Пушкині кил, бізге кн рус культурасымен шыа», — дейтін.

рине, оырлжа ол кезде пушканы зебірек екенін са да, Пушкинні кім екенін тсінбеген. Бес жыл ткеннен кейін ана барып Пушкинді де білді. Біра бл кезде ол аза даласында з кімін жргізу шін оан Пушкин емес, пушка керек екенін ты. Сондытан да ол Горчаковты «Аюа аыл йреткен тая, аза елін де кшпен кндіреміз», — деген сзіне намыстанбаан. зіні тілегі мен Горчаковты тілегі бір екеніне кзі жеткендіктен аза даласына пушканы кбірек келуін мал крген.

«Міне азір зі де осы тілекті айдауымен келе жатан жо па?» Аа слтан ауыр крсінді. «И, и, араткел бекінісіне сол пушкаларды кбірек жетуін тілек етпек. Ал сол тілегін губернатор орындар ма екен? Орындауа тиісті. йткені екеумізді де арманымыз бір, жолымыз бір».

Расында да бл кезе осы екі смырай тілекті аса бір штасан кезеі еді.

оырлжаны есіне кенет кесі айтан бір ескі аыз тсіп кетті. «Дниеде не ызы?» деп срапты Шыысхан бір кні зіні нкер, нояндарынан. Бір батыры: «Дниеде бркіт салып, тлкі ілген ызы». Екіншісі, «ашы бол-
ан слуыды шан ызы». Ал шіншісі, «алтын тата отырып жрта міріді жргізген ызы», — депті. Сонда Шыысхан: «Жо, білмедідер. астасан жауыды алдыа салып айдап, атын, ызын бауырыа басып шып, мал-млкін талан-тараж етіп тартып аланнан дниеде ызы ештее жо», —деген екен. Осы аыз есіне тсіп кеткен аа слтан атын тебініп алып кенет кбірлеп жіберді: «Ата жауым Кенесарыны табанымны астына салып, Кнімжан бйбішесін бауырыма бір бассам, бгін ліп кетсем де арманым жо».

Екі жаы бірдей йыса ааш скен даыл жолмен оырлжа ала шетіне жеткенде айда тсерін ойлап сл кідірді. арсы алдында минарет, Омбы мсылмандарыны мешіті, оны ар жаында абдырахманлы Мхамед Шариф ахонны ызыл кірпіштен салан ке сарай йі. Жолды кіре беріс сол жаында ажайып салтанатты, трт кмбезді, бастарында алтын жалатан кіресі бар зулім шіркеу, одан солыра, аланы ар жаында асына азыра тал еккен генерал-губернаторды екі абат а йі — салтанат сарайы. Кк темір тбесінде татар ыздарыны басына киетін таиясы трізді, жіішке терезелері трт жаа бірдей шыан, трт брышты, губернаторды жмыс істейтін блмесі... Тменде бірнеше жпыны келген, ааштан салан жата йлері. Одан рі шіркеумен жаласа тастан, кйдірген кірпіштен алаан снді-салтанатты екі абат, ш абат йлі лкен ала жатыр...

оырлжа ахондікіне тсуді йарды. Мхамед Шариф йінде екен. шаын жая арсы алды. Сол кні-а оырлжа ахоннан Омбы облысыны бас-
тыы Талызинны ауырып жатанын естіп, генерал-губернатормен жеке сйлеседі екенмін деп уанып алды.

оырлжаны ертеіне генерал-губернаторды зі шаыртып алдырды. Амола бекінісін Кенесарыдан орай алмаанын айып крген аа слтан кенет жрексініп, губернаторды салтанат сарайына Мхамед Шарифты ерте барды. Біра Горчаков тек оырлжаны абылдады. Генералды атлтанты [7] — зын бойлы корнет «кірііз» дегеннен кейін, абылдау блмесіні ара быларымен апталан есігін аа слтан обалжи ашты. Блме зіне брыннан таныс. ыры лаш ке, биік зал. Сары сафьян быларымен тысталан, ара ааштары оюлан-
ан жмса орындытар. Е тбінде, жасыл шамен жапан, рнекті, зілдей стол. абырасында Бірінші Николай патшаны полковниктік дрежеде трегеліп тскен суреті. шекейленген тбеден тмен салбыраан жалтыраан жез баулы шам оятын аспалар... Стол стінде алтын жмырта трізді сия сауытын тяымен басып тран, ос анатын кере жайан ара мрамор тастан жасалан екі басты самры с. Келген адамны ссын алайын дегендей генерал самрыты есік жаа аратып ойыпты. Егер арсылы етер болса, тырнатары анжардай, анйлы, айбынды ыран «ша» етіп ктеріліп, бас салалы трандай. Ке залды іші андай ызарлы болса, с тсі де сондай ызарлы. Иесі осал кісі емес. Россия патшалыыны Сібірдегі аузынан от бріккен анды бала жендеті.

Блме иесі князь Горчаков — Батыс Сібірді генерал-губернаторы. Кірпідей тікірейген ыса шашты, едірейген жирен мртты, а боз, тсі суы кісі. Ол оырлжаны столыны ар жаындаы Бірінші Николай суретіні аясында трып абылдады. зі де отыран жо, оырлжаа да отыр демеді. Басын изеді де ойды. Аа слтана ол бірден «аза даласында болып жатан бліншілікке сен де айыптысы», дегендей сс крсетті. оырлжа іштей бігерлене алды. «Бсе, мені келмей жатып неге іздетіп жатыр деп едім-ау, рыспа екен ой, тек рсып ойса ана жарады...».

— Подполковник даймендин, — деді Горчаков бірден ресми сзге кірісіп, — Омбыа жай келмегеніді біліп дейі шаырттым. аза даласында болып жатан бліншілікті жйі бізге бден млім. Хорунжий арбышев Амола бекінісінен алай айырыландарыды баяндаан. Патша азам алдында борыштарыды атай алмаандары шін сендерді сота беру керек еді, бір жола кешірдік. Енді бізден не тілейсі, соныды айт. Жне ыса трде. за жырды тыдауа уаытым жо.

Князь дл азір шынында да асыуда еді. Генерал-губернатор ит мар жан болатын. Былтыр Лондоннан дейі алдыран аылшын сеттері тымдас аншыы кешеден бері ауырып алан. Томскіден арнайы шаыран дрігер Омбыа жаа ана жеткен еді. Оны итіне зі апарып крсетпек. Князь соан асыулы. Сйікті аншыы ауырып жатанда, азаты бір аа слтанымен мылжыдасып, уаыт ткізуді жн крмеді. Сондытан генерал-губернатор гімені тікесінен ойды. Мндай келте абылдауды ктпеген оырлжа сасып алды. Горчаков тіпті сйлеспей кетіп алар деп орып:

— Генерал-губернатор мырза, — деді аа слтан келген шаруасыны то етерін айтып! — Кенесары кннен-кнге кшеюде. Биыл ыс оны ртпаса, келесі жаз бой бермей кетуі ммкін.

— алайша?

— Торай бойын жайлаан алы ыпша пен Ырыз, Елек, Ембі зендеріні маындаы Кіші жзді кп руларыны оан осылып кету аупі туып тр. Бйте берсе бар аза Кенесары туыны астына жиналуы ммкін.

— Мндай аыма халыты крсемші, — деді Горчаков мысылдай кліп, — Россия патшалыы азір аза жерінде мытап трып орын теуіп алан жо па? Маызды деген аудандарды брінде де біз зімізді бекіністерімізді, форпостарымызды салып болды. Енді патша солдаттарын бл арадан бір Кенесары тгіл, мы Кенесары да уа алмайды. Абылай кезіндегідей емес, азір аза еліне деген Россия патшалыыны саясаты згерген. Осыны аыма аза білмей ме? Ал сені Кенесарыда аыл болса, аза халына емес, Россия патшалыына олайлы жол іздеп, бізге бас рмас па! «Россия патшалыына протекторат ретінде баынуа арсылыымыз жо, біра бізді елдігімізді сатап, саяси бостандыымыза, жерімізге тимейтін болсадар екен» деп ол маан бірнеше мрте хат жазды. Бндай есалады крсем бйырмасын! Патша азама баыну деген сз — саяси бостандыымды жоалттым деген сз емес пе?! Сондытан да мен бізді тыныштыымызды бзан адаммен келісім сз жргізуді зіме ят кріп жне патша азама н-тнсіз баынудан бтен баса шарт оюына ешбір міті алмасын деп дейі хаттарына жауап бермей ойдым.

— Дрыс еткенсіз, губернатор мырза.

Горчаков алдында тран оырлжаны адама санар емес. Сзетін бадай басын тмен тыртып, з ойын ашы айтып жатыр.

— Біз аза елін тек отарымыз деп ана санаймыз. Кімде-кім бан кнгісі келмесе, оны аруды кшімен кндіреміз. «Азаматтармен келісімге келуді е дрыс дісі — оларды орытып стау». Бл пікірді соыс министрі Чернышев мырза да малдайды.

— Бізді де тілегіміз сол емес пе? Тек арулы кшті тезірек шыарсаыз дейміз.

— Кенесары ктерілісін тп-тамырымен рту жнінде азір арнаулы соыс жоспары жасалып жатыр, — деді Горчаков, — кп замай арулы кш те шыарылады. аза даласы Кенесары арашыларынан да тазартылады. — Кенет генерал-губернаторды есіне ауру аншыы тсіп кетті, ол енді асыа бастады. — зге шаруаызды облыс бастыы Талызин мырзамен сйлесііз. ош болыыз.

оырлжа салы суа кетіп йден шыты. Ауырып жатан Талызинны птеріне барып жолыып, ш кннен кейін еліне айтты.

Аа слтан б жолы Талызиннен кмекке небары жз солдат аланымен, келесі жаз Кенесарыны біржолата ртатын алы скер шыатынын естіп, кілі сл орныайын деді. «ыс болса келіп алды, ал Кенесары ыста шабуыла шыпайды. Бірен-саран жасаа мына жз солдат пен з кшім де ттеп бере алады». Біра ол ел шетіне жетер-жетпестен-а неукнгі Аыбай мен Байтабынны ауылды шауып, тбектегі бар малын айдап кеткенін естіді.

Оиа былай болан еді.

Есіркеген жас та болса санасы ерте оянан жігіт еді. алада орысша оып, хат танып, кзі жептуір ашылып алан. зімен бір мектептегі кей балаларды «жайлауымыза биыл солдаттар бекініс салыпты, енді аулымыз рі арай ма кшетін шыар», — деген сздерін естіп, тбі патша отаршылы саясаты еліне олайлы тимейтінін тсіне бастаан. Оны стіне Кенесары мен оны батырлары жайында естіген ерлік гімелері де бала жігітті кілін еліктіретін. сіресе Шбыртпалы Аыбай батыр жайындаы аыздар кдімгідей анын ыздырып, иялына от тастайтын. Аыбайды сондай жау жрек батырлыын матаныш ететін, йткені Шбыртпалы оан аталас ру. Енді сол Аыбайды басына ауіп тнгенін біліп, не істерін білмей, бден кйінген-ді. йтсе де, наашы апасыны аулында бдан рі жата беруді жнсіз екенін біліп, оырлжа Омбыа аттанысымен б да серіктерін ертіп, з еліне жріп кеткен-ді. Блар ауыл шетіне шыар-шыпастан-а алдарынан бір оян ойа арай зыта жнелді. Кіле есерсотау жас жігіттер лгі оянды уып берді. Есіркегенні аты згелеріні атынан шырлау боландытан, серіктерінен озып кетіп, оянды жеке уды. Аырында оян Есіл жаасындаы бір алы талды ішіне кіріп жо болды. Біра Есіркеген ояннан айырыланмен, шоыр талды тбінде тні бойы оырлжаны аулын торып, азір тыныып йытап жатан бдіуаитты стінен шыты... Тарсылдатып келіп алан ат дбірінен бдіуаит шошып оянып жанындаы шопарына жармасты. Кілт тотаан Есіркеген слем беріп зіні жау емес екенін айтты. бдіуаит жас жігітті шырамытып, таныандай секілденді. «... Масан биді рпаы тріздісі... Асылды сыныы, шаны иымы екенсі ой, алдамассы», — деді. Бл кісіні кім екенін білген Есіркеген зіні таертегі жылпы сарыдан естіген сзін, Аыбай тобын аражар шаталында жатан жерінде басыдар деп нкерлеріне оырлжаны бйыранын жасырмай айтып берді. Сзіні аяында: «Жанымда жолдастарым бар. Маан брылуа болмайды, сіз Аыбай батыра жетііз. Жне Байтабын жасаында оырлжаны адамы бар, соны да лаына салыыз. зііз де са болыыз, ауыл торып жргеніізді оырлжа жігіттері біледі», — деді. Есіркеген естігенін айтып бола берген кезінде ойпаттан жолдастары да крінді. Бала жігіт бдіуаит аналарды кзіне тспесін деп, серіктеріне арай тра шапты.

оырлжаа баран жігітті тсін срауа лгірмегеніне кініп, бдіуаит, Есіркеген кетісімен-а кп кешікпей, алы тал ішіндегі байлаулы атына міне сала аражар шаталындаы Аыбайа жнелді. Аыбай сол кні алды-артын барлауа трт адам жібергендіктен, айсысыны оырлжамен хабардар екенін ажырата алмай, амалсыз аражардан жедел ктеріліп, кн бата Байтабынны жасаына келіп осылды.

Ат лаында ойнаан елу жігіт та сыз беріп келе жатанда тбектегі аа слтанны жылысына тиді. Аылаын аызан Аыбай мен Серкесанын секірткен Байтабына кім шыдасын, ос батыр алашы айасанда-а сойылды оды-солды сілтеп, арсы шапан оырлжаны жз нкеріні он шатысын бірден тсіріп кетті. Сйткенше шбатыла артындаы елу жігіт те жетті. Тек суыр ініне аяын сып алып, астындаы аты асап Ожар ана кейін алды. Кенесарыны рыса бден шыныан жігіттеріне жеме-жемге келгенде аа слтандарды нкерлері шыдап крген емес. Бл жолы да солай болды. Бетпе-бет кеп арсы шапанда Аыбайды мысы жеді, Асылкерейді бірнеше айратты нкерлері сойыла жыылды. «» дегенше болан жо бірнеше ат ойнап шыа берді. Слтан нкерлеріні алыспай жатып-а берекесі кетті. Кп кешікпей олар тым-тыраай аша жнелді.

з жасатарынан тек он шаты сарбаз ана жараланан Аыбай мен Байтабын тбектегі кк аланы тайлы-таяын алдырмай айдап елдеріне бет алды. Жасынан аа слтан Жамантайа шпенді Аыбай б жолы араралыны шаба алмайтынын біліп, амалсыздан Байтабын жасаымен бірге кейін айтты.

Бар малынан айырылан оырлжа жаман иналды. Оашада ат жалын шып жылап та алды. Малсыз аа слтан боп за отыра ала ма, сіресе осы ауіп жрегін удай ашытты. Тек айаста бдіуаит тлегітті сойыла жыылып айтыс боланын естіп, кілі орныты.

 

ІV

 

Амола, Атау, Ортау бекіністерін аланнан бері Кенесарыны кілі ктерікі трізді еді. Оны стіне асыы алшысынан тсіп, Аыбай мен Байтабын батырлар ас жауы оырлжаны е соы ш мы жылысын айдап келді. Ескі кек айтандай. Ал батыр арындасы Бопай Сырымбет саласындаы Улиханны жесірі Айанымны ке сарай алты ааш йіні клін ккке шырып оймасындаы басулы кигіз, иленген терісіне дейін алдырмай барын сыпырып кеп, ата кекті бір айтарды. Енді Кенесары кілденбегенде кім кілденбек? дай абырой беріп Амола, Атау бекіністері де тез алынды. Осы жеістерді арасы ой, енді араткел, араралы, Ккшетау, Баянауыл кіріктеріні кей ауылдары бірден Кенесары жаына шыа бастааны. рине, осыдан. Кенесарыны сіресе уантан Кіші жзден келген хабар. Жаында екі айдай уаыт жріп Елек, Ембі, Ырыз, Жем бойын аралап Таймас айтан. рыс десе жаны кіретін Кіші жзді Жоламан батыры бастаан Тама, Табын, Шмекей, Шекті, Тртара руларыны кп ауылдарымен Иман, Жуке батырлар соынан ерткен Торай зеніні жаасын жайлаан алы ыпшаты Кенесары ктерілісіне осыламыз деп дайын отыранын айтып келген. Жне Орта жз бен Кіші жзді біріктіріп а патшаа арсы шыу шін, Кенесарыны бері арай, Торай зеніні бойына кшіп келуін тінгендерін де жеткізген. «Егер оан хандыына арсы Сыр бойында жеке алысып жрген Нрмхамедті Жан-ожасы басаран Кіші жзді бір ауым арашысын, Атырауды кнгей апталындаы Адайды, лі де Шеген биді арамаынан шыа алмай келе жатан Арынды з жаыма тарта алсам, бар азаты басын осаным емей немене», — деп ойлайтын Кенесары... Таймас жасы хабар келгелі бл ойынан зі де міттене бастаан. Сол себепті ол соы кезде тас абаы ашылып, дниеге сл клімсірей арауды шыаран. Тек соынан ерген руларды кейде оныса, жайлауа, мал рісіне таласан бірен-саран реніш-жанжалдары ана кіл кйін аздап бзатын. Біра б да заа бармайтын. ысасын айтанда, азіргі жадайда Кенесары жабыардай ештее жо секілді еді. йткенмен олай болмай шыты. Ел басы бір лкен ауіп-атерге тірелгендей, соы кезде Кенесары тнере тсті. Оны блай згеру себебін хатшысы жне аылгй серігіні бірі Жсіп-Иосиф Гербурт анша ойласа да таба алмады. «лде жаында ткен Наурызбайды тойында бір сыр жатыр ма?» деп ойлады ол. Осыдан бір жеті брын, Байтабын оырлжаны шабуа жріп кеткен шата Наурызбай мен Абкенні осылу тойы болан. Тойды Кенесарыны зі басаран. Аын айтысында да, балуан кресінде де адал трелік істеп, жртты кілін зіне бір аударып тастаан. Сйткен жаасы жайлау, тсі ыстау Кенесары крт згерді. Трені кіл райыны быланы трінен сезіліп тр... йткені слтан бірдемеге ренжісе, апаланса, не шешім таба алмай иналса, еш адаммен сйлеспей абаын арс жауып сыр шашпай ара судай тна алады, не болмаса ауіп-атер басына тнген орынышпен ойнай бастайды. Мндайда ол ажал-сыннан тек з басын ана емес, соынан ерген арашысын да, асындаы батырларын да, аайын-туысанын да сатап алмайды, ешайсысын аямайды. Бл Кенесарыны жрек толыныны обалжуыны, жанына батан ауыр сырды шешуін таба алмай иналуыны е аны белгісі. Кенесарыда мндай жадайда мймкелеу, біреуді кіліне арау деген болмайды, тік кетеді. Ол бгін де осы детіне кшті.