лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 12 страница

Кн батып бара жатан кез еді. Малды у-шуымен ауыл сті кндегісіндей азан-азан. Ауыл сыртында тартан урай кйі, белестен аса крсіне салан жылышы ні, батып бара жатан алтын кнге жотау айтандай біртрлі млы, асіретті еді.

Жапар, Тайшы, Ахмет, Омар, Оспан, убкір, Сызды, Жкей атты сегіз лыны бірі бес жасар Сыздыты ертіп Кенесары а ордасынан шыты. стінде тйе жн жеіл шекпен, кішкентай кездікті былары ыналы белінде кміс белбеу. Сызды трымтайдай шапша, Кенесарыны аузынан тскендей а сары бала. кесі бны зге лдарынан жасы креді. Тентек, кішкентайынан жау жрек, пыша, таяа йір-а.

Есік алдында анандай жерде тран Жсіпті крді де:

— Жсеке, жрііз, ауыл сыртына шыып азыра серуендеп айтайы, — деді Кенесары ой мініп ойнаысы келіп тран Сыздыты білегінен стап жібермей.

— Мал.

Жауа аттананда болмаса, Батырмрат ауыл арасында Кенесарыны кзетпейтін, мндайда слтанды баылаушы, кзетуші аралек. Ол ауыл сыртына арай кетіп бара жатан ана шеуді крді де, н-тнсіз содарынан ерді.

Кенесарыны баласыны білегінен стап жібермей келе жатанын ааран Жсіп арт жатарындаы бас жендетті кріп кенет абыржи алды, жрегі аттай тулай жнелді. «Япырмай, мына жас баланы бір жазыы болмаса нетті?.. аралек бостан-бос ермесе керек еді...»

Бл шеуі ара шадай майлы топыраты сайды жаасындаы бір адырды стіне кеп тотады. Кенесары кейінірек алан аралекті олын блап шаырып алды да беліндегі кміс кездігін суырып:

— шын жоары аратып мынаны ана жерге км, — деді.

л айтанындай етіп алмас кездікті шын ана ылитып тегіс топыраа кмді.

Кенесары енді баласына брылып:

— Батыр болы келе ме, Сызды? — деді.

Баланы жзі жайнап кетті.

— Наурызбай ккемнен де асан батыр болам.

— Онда жгіріп келіп, мына ткір кездікті стіне кеудеді тсей ла! Егер орыпаса батыр боласы.

Бала кзінде сл сескенгендік бір сезім жар етті де, заматта сне алды.

— Кеудеме кіріп кетпей ме кездік?

— Батыр болар адам кеудеме кездік кіреді деп ора ма?

Сызды теріс брылды да жгіріп келетін жерге арай жре берді. Жсіп терлеп кетті. «Япырмай, мндай да тас жрек ке болады екен-ау! Бес жасар баланы батырлыын жалааш кездікке латып сынай ма екен кісі? Жазым болса айтеді?... Жо, баланы кілі дауаламас!»

Сыздыты жрісі сылбыр, лі жерден басын бір ктерместен кетіп барады. Кенесары кенет тез имылдап кездікті суырып алды да, орнын кездік трандай томпайта ойды. Жсіп енді ана «ф» деп демін алды. «Бсе, неше бгін тас бауыр болса да ке деген крер кзге з баласын пышаа жыар ма! Енді тсінікті. йтсе де балаа бл лкен сын екен. кені атігез мінезін біледі, расымен жрегі дауалап кездікке лар ма екен? ламаса, рине, Кенесарыа бл баланы еш адірі алмайды. Ондай баланы ол балам деп санамауы ммкін. Слтан тымы асыр тектес деп жрт неге айтатынын енді тым. Блар атарларында тек кштілерін ана сатайды екен...»

— Жетеді, Сызды, — деді дауыстап Кенесары. — Кне жгір!

Бала дереу брылды да, жгіре жнелді. Тотар емес, жайшылыта серіктерімен жарысандай аып келеді. Жсіп байап тр, тек таяй беріп, кездік шаншылан томпиан жерді млшерлеп араан кезде ана кзінде сескенгендік бір сезім пайда болып сл жмылып кетті де зіні осы бір болмашы оратыына ызаланандай, екі кзі айтадан шотай жайнап ала арай атыла тсті. Сол жгірген бетінен тотамастан томпайан жерді стіне длме-дл жетіп ккірегін тсей лады. лааны аз боландай бір-екі рет аунап-аунап жіберді де трегелді. Кенесары баласыны ерлігіне риза боланын жасыра алмай, жанына барды. Біра сйген жо, тек зын саусатарымен мадайынан бір-екі мрте сипап:

— Апаа бара ой, — деді.

Сызды наыз бір желіден босанан лындай ауыла арай ойнатай жгіре жнелді. Кенесарыны ымына тсінген аралек те енді ауыла арай беттеді. Тбе басында тек слтан мен хатшысы ана алды. Жсіп зін-зі стай алмай:

— Наыз ккжал болады! — деді зымырап жгіріп бара жатан Сыздыты соынан арап.

Кенесары мырс етіп кліп жіберді.

— Неге клдііз?

— зім де Сыздытан кп міттімін. зге балаларым бір тбе де, Сыздыым бір тбе. Ал клген себебім: Абылай атамны тсін жорыан Бар жырауды сзі есіме тсіп кетті. Сені Сыздыты ккжал брі болады дегені сол кісіні айтанына дл келіп тр...

Жсіп-Иосиф Гербурт аза арасындаы сан алуан ертегі, лаатты сзді кп екенін брыннан білетін. Жне оларды марта тыдайтын. Реті келсе жазып та алатын. Б жолы да сондай бір жйтті шеті крініп аланына уанып кетті. Тре тымы здеріні пиясын баса жрта кп айта оймайтынын білсе де:

— андай тсті айтасыз? Бар жырау не деген екен? — деді слтанды сйлеткісі келіп.

Кенесары блсінген жо, гімесін бастап кетті.

— Атамыз Абылайды ш жзді игі жасылары боз биені стіне шомылдырып, а кигізге орап, хан ып ктерген кніні тнінде ол бір ажайып тс кріп шыыпты. Бар жыраудан жоруын срапты...

«Астымда Жалынйры жйрігім бар. Сарыарада серуендеп келе жатыр едім, — депті хан Абылай, — алдымнан бір арыстан тра ашты, уып жетіп, алдаспаныммен ішін жарып жіберіп едім, арыстанны ішінен бір жолбарыс шыты да тра жнелді. Жолбарысты да уып жетіп аш бауырынан орып жіберіп едім, ішінен бір ккжал асыр шыа келді де тра ашты. Ккжал асырды да уып жетіп, ішін тіліп жібергенімде, одан бір ызыл тлкі ата жнелді. ызыл тлкіні де уып жетіп арнын осып аланымда ішінен рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке атарыла тсті... Біра блар менен ашпады, брі быжнай келіп, атымны сауырына, жалына жабыса бастады. Шошынанымнан айайлап жіберіп, оянып кеттім. Жоруын айтшы осы тсімні, жырауым», — депті Абылай хан.

Сонда Бар жырау былай деп жорыан екен:

«Жалынйрыа мінгені — хан таына мінгені. Ал алдынан арыстан ашса, сенен арыстандай айбарлы л туады екен. Одан туан бала да жолбарыстай айратты, жректі болады екен. Жолбарыстан туан шбере де ккжал асырдай жректі жаратылады екен. Ал ккжал асырды баласы, тртінші рпаы, ызыл тлкідей заманына арай у, тсілой келеді екен. Ал ызыл тлкіден рі арай тараан тымы баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке секілденіп уатанып кетеді екен», — депті.

Егер Абылайдан туан арыстан мені кем асым тре болса, одан туан жолбарысты зім десем, менен туан ккжал асыр лгі Сызды емес пе? Жааы ылыы Сыздыты ккжал брі болатынын крсетпей ме? зі де соны аарып алан жосы ба?

Кенесары лденеге кілі блініп кенет тотай алды. «Ал ккжал асырдан тлкі тууа тиісті ой, тс жоруы дрыс болса, солай трізді... зііз соан сенесіз бе?» — деп срауа Жсіпті батылы бармады. Ол рине дл осы минутте Сыздытан туан Жністі ызыл тлкідей у келетінін айдан білсін, тек Бар жырауды Абылай тсін лгідей жорыанына та алуда еді. «Тс жоруы дрыс. асым тре — арыстан, одан туан Кенесары жолбарыс, ал бл Жолбарыстан туан лгі Сызды шын ккжал болалы тр. Одан кім туады? Шыныменен Бар жырау айтандай кнін кру шін заманына арай бейімделген, жалтарма бір ызыл тлкі дниеге келер ме екен?» Жсіпті ойын таы Кенесары бзып жіберді.

— Ж, Бар жырауды гімесін оя трайы, — деді ол кенет, кптен бері кілінде жрген бір сырды озаысы келіп, тбе стіне жантая жата беріп, — сен де отыр, Жсіп, — деді. Сйтті де гімесіне айта кірісіп кетті. — Сен бтен жртты баласысы, Жсіп... Жасы кіші боланмен кпті крді... А патшаны таяын Блше халы азатан брын жеген трізді. Сондытан сендер бізден грі білгірсідер... Білгір болмаса Россия патшасы сені сонау ит лген жерден мынау у далаа айдар ма еді.

— Кш олында транда, зіне арсы адамды патша неге аясын...

— И, ол солай ой... Ал мен сенімен кеескім келеді. Шын дос болса ойыдаыны жасырмай айт.

— Сраыз. Жалан айтпауа ант етейін.

— Жо, антыны керегі жо. Мен саан онсыз да сенемін. йткені екеуміз де Россия патшасынан орлы крген жандармыз. Тілегіміз бір, ниетіміз бір, бірімізді біріміз алдауа тиісті емеспіз. Ал срайын дегенім... зі кріп жрсі, Жсіп, от сала білсе патшаа арсы азір бкіл Сарыара ктерілуге бар... Ереуіл жалыны бдан да ршіп кетуі ммкін...

— Дрыс айтасыз.

— Ал біз де ширыа тсеміз. Егер Орта жз тегіс ктеріліп, оан Кіші жз осылса... Бны зі ыруар кш ой. Сйтсе де... — Кенесары ойын айта алмай таы да ндемей алды. Тек аздан кейін ана барып инала, — осынымызды брі тбі боса ан тгу болмай ма? — деді, — жарайды бар аза бірлестік делік, сонда а патшаа айтанымызды істете аламыз ба?

«Кенесарыны бл кмндануы бос кмндану емес екенін Жсіп бірден тсінді. рине осы биылы жаздаы жеістерден кейін баса адам болса, лепірген стіне лепіре тсер еді. Ал Кенесары... Жо, жо, бл жай аза емес, бнда бір елге аа боларлы аыл бар. тте! тте! Елі кішкентай жртты ардаты лдарыны даы да кішкентай. Дл осы шоша саалды, шегір кз аза, Европа елдеріні олбасшыларыны айсысымен салыстырса да батырлы, айлаорлы жаынан кем сопас еді, біра кішкентай халыты лы... Ал жері кп... Сол кп жерді осынау аз ана жртты басып отыра алмайтынын білмей ме бл? Бларды ажалдарыны зі де осы орап жрген жерлерінде емеc пе? Бгін йтіп-бйтіп аман алып аланмен, ерте брібір сол жерден айырылады. йткені блар саны аз халы... Осыны неге тсінбейді бейба? Дос жылата айтады, дшпан клдіре айтады. Шын кілден срап отыр ой, не болса да шындыты алдына ашып салайын».

— А патшаа, — деді Жсіп Кенесарыны сзіне жауап беріп, — брібір айтандарыды істете алмайсыдар.

— Неге?

— азіргі Россия бдан жз жыл брыны Россия емес. азір ол аза жеріне бден бауыр басып алан. аруы да, скері де кп. аза халы анша ер жрек халы боланменен, Россия патшалыына араанда аждаа алдындаы кжек трізді, алай жтам, ашан жтам десе де олынан келеді. Сені ереуіліе арсы айына бес жз солдат шыарып, он жыл кресу де, лде бір жолы он мы скер шыарып бір айда рту да — оан брібір. Сендер кгендеулі ойсыдар, ай уаытта сойып жегісі келсе а патшаны еркі. Дл бгін Россия патшасы сені ктерілісіе шын мн беріп отыран жо, тентек бала рі ойнайды, бері ойнайды, сосын ояды деп ойлайды. Сені ол шын ауіпті жау санамайды. Сондытан хаттарыа да жауап бермейді. Брібір тбі жеетініне оны кзі аны жетеді.

— зім де солай ойлаймын...

— Онда неге рыс ашты?

Кенесарыны кзі кенет жар етті.

— Сонда сен маан бауыздаалы тран ой трізді н-тнсіз ле ой дейсі бе? Жо, мен олай ле алмаймын. Жолбарыс ой емес. Е болмаса жауына шауып ажал табады. Егер мен Айшуа, дайменді, Жантре, Ули балалары секілді н-тнсіз Россия патшасына мойын сынсам, ерте рім-бтаым не дейді? Мені де сатылан кп слтанны бірі еді демей ме? — Кенесары кенет шаршап кеткендей кзін жмды, — азір жеіліп ажал табуа бармын, біра рпатарым алдында атымды адал сатаым келеді.

Жсіп мырс-мырс клді.

— ш жзді басын осып азаымды жеке мемлекет етемін деген арманыыз шін рпатарыыз алыс айтады деп сенесіз бе?

— Сенемін. Сол шін жан беруге бармын. лде мені мным ате ме?.. Мені ерлігіме рпатарым арыс айтады деп ойлайсы ба?

Жсіп тіке жауап айырмай аырын крсінді.

— Меніше Абылай ханны тсін Бар жырау дрыс жорыан трізді.

— Жо, — деді Кенесары кенет тнере тсіп, — Абылай атам ш жзді басын осып, азаты еркіндігін сатап, жеке ел етемін деген хан. Оны тсіне де осы халы трысынан арау керек.

— И, сонда?

— Абылай ханны алдынан ашан арыстан — ол баласы асым трені кезіндегі халы. Оны ішінен шыан жолбарыс — ол мынау мені кезімдегі батыр жрт. Бл жртты жолбарыстай жректі екені бріізге де аян... Бдан кейін, лгі Сызды тентегімні ер жетіп, жауымен алысан кезінде де аза халы елдігін де, ерлігін де жоалта оймайды... Ккжал асырдай жауына талай шабады. Біра, асыр арыстан да, жолбарыс та емес, анша ккжал болса да ауыл-айматан зай алмайды... Одан кейінгі елім «сабасына арай піспегі, саалына арай іскегі» дегендей заманыны ыпалына арай тлкі болмаса амалы бар ма? Ал ол тлкі улыты елімнен кейінгі рпа баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке трізді ккір-шкірге айналады. Ол ол ма, Абылай ханны осы бесінші рпаы кезіндегі осы рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке секілді жрт, ерте осы мені ісіме арсы шабады. Сондытан азір халымны уатанбай тран жолбарыстай ажырлы кезінде армансыз имылдап алуым керек!

Кенесарыны кзі анталап, а сары жзі креітіп кетті. Жсіп баяу жауап айырды.

— Бар жырау Абылай рпаыны бесінші буыны уатанып кетеді десе, ол бір срі. Хан рпаы десек те, ол болжау бір тыма ана жатады... Ал бкіл азаты сондай болып кетеді деуге андай себебііз бар? Егер себебііз жо болса...

Кенесары зіне арсы келген ашын сзіне ашулана алды.

Ал ашу стінде Кенесарыа ан тгу оай шаруа екенін Жсіп жасы біледі. йтсе де Кенесарымен біраздан бері талай тар жол, тайа кешуді басынан бірге ткізген нсілі ер жректі жігіт таа саса оймады. Сабырмен сйлеп:

— «Боланда ашу пыша, аыл тая. Сол тая кеми берер жонан сайын», батыр ашуды аыла жегізііз! Мен ттас бір халы уатанып, ер жректігі жойылып, илеген терідей болбырап кетеді дегенге сенбеймін... Тікенек шыан жерге тікенек шыады, гл скен жерге гл седі.

— Ал гл жайылымын арам шп басып кетер болса не істеу керек?

— Онда... отау керек.

— Дрыс айтасы. зіме ермеген ауылдарды шапанымда мен де сол арам шптерді отап жрмін деген ойдамын. Біра з саусаыды зі тегіс кесе аласы ба? Оны да бір жауабы бар емес пе?

— рине.

Кенесары крсінді.

— Ал жауаптан орыса, жеріді арам шп басып кетеді.

— йтседе, — деді Жсіп. — Алмас наркескенді анша блшектесе де р блшегі сол алмас алпында алады. Батыр елден батыр ер туады. Біра гіме онда емес, басада. Кп орытады, тере батырады. Сол кпті орытатынын алдын ала болжаан арт Асан айы да тсінген. ол бастаан аылды, батыр Кенесарыны алай пайтынына та алам. Россия империясы азір ытай, оан, Хиуа, Бардан анарлым кшті. Жне аза жеріні дені олында. Тбі, рі кетсе бір елу жылда бкіл Сарыара, Сыр бойы, Маыстау, стірт, Жетісуды брін бауырына басатыны сзсіз. Сонда не дейсі? Кім кшті болса, жрт соны сзін сйлейді. Ал кшті кім? А патша! Ол зіне арсы сойыл ктерген Кенесарыны матай ала ма? рине, матамайды, жамандайды. Патша жамандаан адамды Абылай рпаыны бесінші буыны да жамандауа мжбр болады. йткені кімні олында кш болса, згені соны сзін сйлеуі мір заы, оам заы. Тек бл асіреттен тылуды бір-а жолы бар. Ол жол — уа халыты анаушы патша стемдігін Россияны зінде жою. Ал ол кн ашан келеді? Міне гіме айда! Оан дейін Абылай хан ата трізді патшаа баындым деген сзбен кз бояп, аза еліні туелсіздігін сататып, жеке мемлекет етемін деуі, р бос иял. Ондай еркелікті азіргі заман ктермейді.

Кенесарыны ашуы сл тараандай, біра лі де абаы атыы.

— Дегенімізге жете алмайтынымызды біледі екенсі, бізге неге осылды? Далаа тастай алмай жрген жаны бар ма?

— рине, тастай алмай жрген жаным жо, — Жсіп аырын крсінді, — туелсіздік шін кресуді не екенін мен жасы тсінемін. з жртымны басынан ткен айылы хал... Ал сендерге жаным ашиды. олымнан келсе аылымды айтып, жрдемімді беремін бе деп едім... Біра оным болар емес.

— Неге? лде біз дрыс аылыды тыдамады па?

— Жо, айып сендерде емес. Ктерілістеріе осыландаы ойым, екі лтты жаындасуына днекер болу еді. Жерінен, туелсіздігінен айырыла бастаан аза халыны аныны боса тгілмеуін арман етіп едім. Біра ол ойым ола тспес саым екен. Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаков та, Омбы облысыны бастыы граф Талызин де сендермен бейбітшілік бітім жасар трі жо. Олар аза даласын тек ана мылтыты кшімен алып, бейшара елді табаныны астына салуды кксеп отыр. Мндай жадайда талас ан тгіспей шешілмейді. азір аза халыны басына е бір ауыр кн туалы тр. Ал мндай жадайда мен сендерді алай тастап кете аламын? Бір кемеге міндік, лсек бірге леміз.

Иосиф Гербурт Кенесарыны сырын аны білмейтін. Оны слтан болса да лт бостандыы озалысыны олбасшысы деп ана ынатын. Кенесарыны жан аямас аттылыы, кзсіз ерлігі брі тек еліні еркіндігін асап патша отаршылы иянатынан тылу тілегінен туан ерекше асиеттері деп тсінетін. Осынау шоша саал, шегір кз, а сары адамны ел мддесінен шыу арылы жетпек болан жеке басыны масаты да бар екенін аармаан. Ал Кенесары болса, тосан тілекті тйінінен жаралан адам. Оны мінезі де, ішкі дниесі де сала-сала, онда Абылайды а туын латпай стайын деген арман да бар, бір руды емес, бар азаты билесем деген бамарлы та мол, атадан кеге, кеден балаа мра боп алан зге слтандардан алма кек те жректе сатаулы, соынан ерген жртты рметіне бленсем деген сезім де кшті. Осыны брі бір Кенесарыны басында. Ал Иосиф Гербурт оны тек отаршылыа арсы кресті олбасшысы деп ана ойлайды. Ол Кенесарыны жрегіні алай соатынын кейде млде тсінбейді. Бл тсінбестіктен Жсіп-Иосиф Гербурт тек екі жыл тіп, Кенесары зін хан деп атааннан кейін арылды. Оан дейін... Ол Кенесарыа зіні ойын атарыла айтып келді. азір де сол адал кілін ашып отыр. Ал Кенесары болса тек тыдауда.

— Жо, — деді Кенесары кенет басын жоары ктеріп, Гербурт сйлеп болан кезде, — болаша рпа кімні айыпты, кімні айыпсыз екенін зі тауып алар, ал біз з борышымызды атауымыз керек. азата «Алпыс кн атан боланша, алты кн бура бол» деген маал бар, зорлыа мойын сынар жайым жо, мірім жеткен жерге дейін алысып тем!

Слтанны алан жолынан айтпасын Гербурт аны сезді. Ішінен аяп та кетті. «Халы шін жан июа шешінген екен, кші жетпес аждаамен алысып, елін де, зін де ан етуге бел буынан екен. Мны апаттан аман алып алар андай жол бар?»

— Батыр, бетіізден айтпауа белді бекем буынан екенсіз, алдыыздан жарыласын, — деді Жсіп, біра таы да айтар бір кеесім бар. Батыс Сібір губернаторы сізді тілегіізді орындамайды жне зіізді жазым етпей тотамайды. Олармен арамыз тым ріге кетті. Жоламан мен Иман батыр шаырып отыр ой, ммкін Торай, Ырыз зендеріні бойына ауысан жн болар?.. Соы кезде Орынбор мжытары атты толуда, бізге а патшамен кресуге сол жа олайлы трізді. Оны стіне зімізге аншама ты елді осамыз. Ара азатары бір жаынан ру бастытарыны дегенінен шыа алмай жне патша солдаттарымен жиі алысып, алжырап аландай.. Б да еске алатын жадай.

Жсіп Кенесарыны ойлаан жерінен шыты. Слтанны соы кезде крт згеруіне де себеп болан осы бір тілектен туан ауыр ойлар еді. Наурызбай мен Абкен осылар кезде Бопай Аманараай приказын шабуа таы да кеткен-ді. О жатан жаында олжалы болып оралан. Сол кні Кенесарыны ордасына келген. араткелді алар кезде, Тамызды басында шабылан Шыыс, Кенесары сарбаздары енді жортуыла шыа оймас деп бейам жатан екен. Бопай жо жерден ойа шапан брідей астан-кестеін шыарыпты. арындасы соны баяндап болды да «Науанжан мен Абкенді бекер осыпсыз. Аатты еткен екенсіз», — деген. «Неге?» деп сраан Кенесарыа Абкенні Байтабына кішкентайынан айттыран алыдыы екенін, біріне бірі кет рі еместігін, тек осынау аласапыран кезде жат жерде осылуды ретін таба алмай жргендерін айта келіп «жиеніні алыдыын ініізге алып бергеніізді Жоламан батыр алай креді. Бір шйкебас шін бір тайпы жртты кпелетіп алып жрмесеіз нетсін. Серазы ханны зорлыынан ашып келген Байтабын б жатан да иянат кріп, бізден безер болса, бан зге жрт не айтады? Жоламан батыр не айтады?» деп жауап айыран ткппар Бопай.