лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 13 страница

Осы кннен бастап Кенесары крт згерген. Орта жз бен Кіші жзді басын осамын ба деп атты міттеніп транында кіліне кдік кірген. азаты ай батыры намыса шаппаан? рине, ел басаран слтан Жоламанны да орлануы табии жйт. Егер Байтабын Орта жзден крген иянатын шаым етіп барса, бкіл Табын болып Кенесарымен жауласып кетуі ажап емес. аза мндайда лкен тілекті, зор арманды жеке басты мддесіне де айырбастай салады. Сонда не істеуі керек? «Байтабынды лдеалай жазым болды деп біржолата кзін жойып жіберсе айтер еді? рине, аралек мны оп-оай орындар еді. Біра жаманшылы жата ма, бір кні болмаса бір кні шынды шыып алса не айтам? Оны стіне жесір дауы таы бар. Бл азаа ажалдан кем жотау емес».

Кенесары Жоламан бастаан Кіші жзді белді руы Табыннан ол згісі келмеді, ал ол збеймін деп бір анадан туан, жанындай жасы кретін Науаныны ойнынан сйген жарын тартып алуа кілі дауаламады. Ел арасына блік салмау шін Абкенні зін бір тнде жо етіп жіберуге таы да дті шыдамады. Ал Кенесарыны ойынша бл иындытан тарар жалыз жол — осы екі жігітті арасындаы Абкеннен тылу... Біра аасыны сыры зіне млім Науанын алай жбатады? Егер ол жбанбай ойса не істейді? Наурызбай Кенесарыны о олы, о кзі — онсыз ол жарты жан емес пе? Ойлай-ойлай келіп Кенесары Байтабынны кілін табу, соны дегенін істеу керек деген шешімге тотады. Сонда ана екі ел блінбейді. Жоламан бастаан жрт та Кенесарыны жасыл туыны астына кіреді. Слтан осы шешімге тотасымен енді Байтабынны оралуын ктуде болды. Жсіпті мына аылы да Кенесарыны тпкі ойынан шыып тр. рине бір ыз шін екі елді алыстатпау керек жне соынан ерген Ара елі мал крсе Торай, Ырыз зендері бойына арай кшу жн-а. Бйту Кенесарыны а патшамен алысу дісіне де олайлы. Бір жерде за труа болмайды, за трса патша скеріні зіді оршап алуына ммкіндік бересі... Ал оршалдым дегенше шаруаны біткені. Жо, жо, айткен кнде де жеріні кедігін пайдалану керек. ыс Есілде болса, жаз Торайда бол, ашан тлкідей, адыан жауа із тастап, р жерден бір крініп, апанына тспе...

— Сібір генерал-губернаторыны олы жетер тіректен кету керек, — деді Кенесары, — бізді енді бл арада зорлытан баса ештее де ктпек емес. Ел болып бірігер кн туса, тбі айта бір соармыз. оырлжа, Шыыс, Зілара, Жамантайларда алан шті сонда алармыз.

— Дрыс.

Осы кезде блар ауыл жатан здеріне арай беттеген ш-трт кісіні крді. Кенесары бір арааннан-а тани кетті.

— Байтабын батыр келген екен!

Кзінде обалжыандай болмашы бір суле пайда болды да, кенет жоалып кетті.

И, бл Байтабын еді. Жанындаылары Жеке батыр, дайменді, Таймас. Блар ыр басына жетіп те алды. зі жота Абкенді Наурызбайды аланын Байтабын естіген трізді. зер жріп келеді. Бетінде ан жо, сл жо, тістеніп алан. Ал Кенесары жаа тесіле араан кзінде бір ажайып айы тна алан. арашытары деттегісіндей шын атып селт етер емес. абаы тастай тйілген. О олында садаы. Жа аашынан, ортан белінен стап келеді. Блар Кенесарыа жете бергенде, кенет бір дбір естілді. Жсіп брылып арап еді, а аулап айтып келе жатан Наурызбай тобы екен. Олар да Кенесарыны кріп, тез аттарынан тсіп тбеге арай беттеді. Алдарында Наурызбай, оны о иыында тыра ондыран «анды кз» аталан бкіл елге йгілі аппа сттей жібек балдаты асар...

Кенесары мен Жсіпті асына бл топ та асыа жаындады. Наурызбай Байтабынды крді де кенет тотай алды. Байтабын Кенесарыа жаын келіп алан еді, тізе бгіп слем берді.

— Батыр, барып айтан сапарымны иындыын айтайын ба, лде елімнен алыс жерде жргенімде крген иянатымды айтайын ба? — деді.

Кенесары жігітті жрек соысын бірден тсінді. Бркіт анатындай жирен астары кзіні ортасына тйіліп:

— Екеуін де тыдайтын уаыт болар лі. — деді ол жігітті жзіне тесіле арай, — алдымен бір зара талас жйді шешіп алалы... Байтабын, сені жрт мерген деседі... Шын мерген болса жз адам жерден ана Наурызбайды олындаы асарды атып тсірші!..

— Батыр, о аыма келеді, асара тимей... — Байтабын Наурызбайа жалт етіп бір арады да сзін аятамай тотады.

Кенесары кесімін пыша кескендей тжыра айтты.

— Аыма оа сен айыпты емессі!

Наурызбай мен Байтабын арасындаы гімеге Жсіп те аны еді. Жне Наурызбайды Кенесарыны жанындай жасы кретінін де білетін. Слтан сзінен туан інісін анша жасы крсе де, ел бірлігін одан жоары баалайтынын таы да аарып алды. «Ел бірлігі шін соынан ерген батыр інісін оа байлау — р ана атігездік емес, одан да жоары, одан да биік асиет. Байтабына: «Абкен шін кеткен ші болса, Наурызбайдан ал, кегіді айтар, біра Жоламан екеумізді арамыздаы жаа бірлесіп келе жатан одаты бзба деп тран жо па! Байтабын бан не демек? Расымен Наурызбайды оа ияр ма екен?»

Кенесарыны ойын жалыз Жсіп емес, Байтабын да, Наурызбай да, ала берді, оршап тран жртты брі де тсінді. Осындай ерлік кесіммен шешілмесе, Наурызбай мен Байтабын арасындаы жадай екі елді жауластырар анды жанжала айналып кететінін болжаан батырлар ара тсіп ештее демеді. зге жрт не айтарын білмей ысылып н-тнсіз тран шата Наурызбай кілт брылып, жз адамдай жерге барып «анды кзді» тырымен иыынан сол олына ондырды да ырындай асиып тра алды. Ажал дл осы стте тепкелі келе жатан анды тятай ыайлана берсе де міз бапады. Тек срылт жзі атып келе жатан та бозындай уылданып кетті.

Байтабын да за кттірген жо, абаын шытып сл бгелді де, бір шешімге келген адамдай тез о жа белбеуіндегі тйе тері орамсатан озыжаурын жебені алды да, о олындаы жаты кеуде тсына ктере беріп садаына асыа отап ойланбастан тартып алды. Сол стте... Наурызбайды созылан олыны басында тран а сар жалп етіп жерге лады.

Абкенінен айыран Наурызбайа анша ашулы боланмен, Байтабын баастытан, намыстан ел бірлігін жоары крді. Ккірегіні кзі ашы жас батырды Кенесары зі келіп шатап баурына ысты да:

— Байтабыным, шын мерген екенсі! — деді. — Бгінгі маан крсеткен рметі шін арамаымдаы елді зі тадаан е слу ызын ал.

айы, ашу жрегіне шаншардай адалып трса да бойды алан ам кілдікті аыла билеткен Байтабын ілтипатпен басын иді де ойды.

Жаа ана кенет ара тн келіп, срапыл дауыл жерге рып кетердей обалжыан Наурызбай айыбын кешірген Байтабына атты риза болып, жасы крген сарды бір жігітіне сол лген жеріне кмуді тапсырды да (соынан осы тбе «Сар лген» тбе деп аталып кетті) зі ыр басына ктерілді. Байтабынмен ол алысып амандасты. астары тгіл, достарыны атты сзін кешірмейтін рккірек екі батыр жігітті арасындаы махаббат таласы мен намыс таласы осылай бітті.

Біра ел бірлігін сатауды інісі Наурызбайдан арты ынан Байтабыннан Кенесары іштей кенет сескене алды. «арашыдан шыса да хан тымына бергісіз аылы бар екен. Бл асиетін еске алу керек. Жне мндай жанды зіе дос ете білген жн. Ал алда-жалда арашылыы жеіп, жолымыз екі айырылатын кн туса тадырын аралек шешсін... асынан жау болып кеткен аылды батыр шабайын деп тран алы олдан ауіпті».

йтседе Кенесары атар тран інісі мен Байтабына сйсіне арап:

— Байтабын батыр, — деді жылы шыраймен, — ал енді иын-ыспа, ауіп-атерден аман айтан алыс сапары жайын баянда.

Байтабын бастан ткен оиасыны брін тегіс айтып келді де:

— оырлжа жігіттерінен аным, олар биылы ыса атты дайындалуда: Омбыдан да алы скер шыады деседі... ыс тсе сарбаздар ауыл-ауылдарына тарап, сіз ыстауда тлегіттеріізбен алан кезіізде ордаызды шаппа крінеді, — деп сзін аятады.

Жылдаы деті бойынша ол ыс тсе бар скерін елді-еліне таратып, жаз шыа айта жинайтын. Биыл да сондай ойда еді. Бес мынан асып кеткен салт атты жауынгерлерді азы-тлікпен, аттарын шппен амтамасыз ету оай ма? ыс кзі ырауда, здері де бл маайа келіп орналасалы жылдан асан жо. Жау ереуілшілерді лсіз кезін дл тапан трізді. Егер Омбыдан солдат шыып бес жзге жетер-жетпес тлегіті, батыры бар слтан аулын ысты кні оршар болса, тылып кету иын. Арлан асырды ашыларды омбы ара амап соатынындай, патша генералдары да бдан ш алар кезін дрыс кздеген екен. «Жо, жо, олай оп-оай ола тсуге болмайды. Батыс Сібір генерал-губернаторы скер шыарып ысты кні стаймын деп жргенде біз Орынбор жаа, Кіші жз жеріне ауысып кетуіміз керек. Ойламаан жерден пайда болан ереуілшілерге Орынбор соыс губернаторы не ылады? Ол амданып бізбен айасанша ыс та тер. Ар жаын таы крерміз. Ммкін тіл табармыз. лы атаулыны брі Горчаков секілді анішер емес шыар...»

Кенесары дл осы арада жрта бл ойын ашан жо. Ол Байтабын шапан малды Аыбай айдап келе жатанын, Ожар екеуіні кштен блініп жасы хабарды айталы брын жріп кеткенін естіп болды да, жадырай тсіп тас абаын айта ашып:

— Біраз шаруа бітіріп айтан екенсі, кп-кп алыс, — деді, — Ожар осында ма?

— Жо, ол жолдаы бір арауыл аулына брылып кетті.

— Неге?

— Онысын айтан жо. Маан жре бер деді. Шамасы лі де ты тыдама трізді.

Ожарды атын естігеннен-а Таймас елере алан.

— ай Ожар? — деді ол кенет срлана тсіп.

— убетті Ожары.

— Ол см бл жата айдан жр еді?

— Омбы абатысынан ашып шыып, Тайжанны ызымен бірге бізге келіп осылан, — деді Кенесары.

— Марм Тайжанны ызы бар ма еді?

— Орыс олында кдікте жрген ызы бар екен. келеріні жолдасы деп Ожара ерге шыыпты.

— -!

— Ожарды неге см деді?..

— Бл бір за оиа... Кенеке, соынан айтармын, — Таймас Наурызбайды жігіттеріне арады. — Тайжанны ызы айда?

Шеткерірек тран жатаан ара жігіт жауап берді.

— Осы ауылда. Анау шеткі а отау соныкі.

— Япырмай, ?..

Бл кезде кн де батып кеткен. Ымырт йіріліп араылы тсе бастаан. Кенесары лденені ойлап сл тнжырап трды да:

— Байтабын мерген, алыс жолдан айтты ой, бір-екі кн демал, сосын маан соарсы, — деді, — сйлесетін шаруа бар.

— п.

Кенесары ауыла арай беттеді. зге жрт соынан ерді. Тек Байтабын ана орнынан озалмай трып алды.

Кенесары ордасына келгеннен кейін Таймаспен екеуі оаша отырып, за сйлесті. Тайжанны жалыз ызыны келерін жауа стап берген адамны ойнында жатуын екеуі де смды крді. Кісі жіберіп Алтыншашты ордаа шаыртып алды. Таймас инала отырып, уылжыан жас бала мінезді Алтыншаша кйеуі Ожарды кім екенін айтып берді. Бір ажабы, жас келіншек еірей жыламады, «мені одан тара крідер» деп жалынбады. Тек суытан алтыраандай дір-дір етіп, тостаандай млдір кзінен екі-ш тамшы жас домалап кетті. Осылай озалмай за отырды да, лден уаытта барып, керегеге кзін аудара шиедей ызыл еріндерін сл ашып:

— зім де сондай бір смдыты сезіп жр едім, — деді. — Аажан, кмнімізді бетін аштыыз. Ал кем мен Сейтен ккем шін Ожар лі маан жауап береді. Оан кегімді жібермеске алдарыызда ант етемін!

— араым, — деді баанадан бері Алтыншашты слулыы мен стамдылыына та алып отыран Кенесары. — Кек алу — еркекті ісі, а саусатарыды ана малма! Тайжан мен Сейтенні нын зіміз де аламыз.

— Жо, — деді Алтыншаш тіл тартпай, — ккетайлар, бл кекті зіме алдырыыздар!

Талдырмаш жап-жас келіншектен Кенесары р ана айсарлы емес, келеріне деген бір млдір таза сезімді байап алды.

— Мейлі, — деді кенет ол, — тек апы алып жрме.

Ал Байтабын мана тбе басында н-тнсіз отырып алан-ды. ткен-кеткенді елестетіп, иялы кк бетінде жзген айдай за кезді. Слтан тымы араа ыз бермейді екен, Тіленшіні ерке ызы Дметкенді Байтабынны кесі ожыа алай бергенін кім білсін, йтеуір осы ел аузына іліккен жау жрек кені арасында Байтабын да бла сті. Сол кеден он жасында алды. Содан бері не крмеді? Он алтысында ат жалын тартып мініп, наашысы Жоламан батырды соынан ерді. азір жиырма ште. Осы жеті жылды ішінде ат стінен бір тскен жо. Талай анды рыса атысты. Сан мрте ажал деген аш арыстанны аузында болды. Сонда... Осыншама шыбын жанын жлдеге тігердей бан не жо? лде малын, дулетін, баын ораймын деп жан таласып жр ме? Жо. Бар малы — астындаы жалыз аты. Дние-млік деген тіпті ныспысымен жо. кеден алан азына — шешесі Дметкен паналап отыран жалыз араша й. Сонда бл лділермен неге жауласады? Байтабынды алыс-жлыса айдаан екі арман. Бірі бота кз, ойма ауыз Абкен. Бкіл Кіші жзде ажарына жан те келмес, айдай толысыан слуды алу шін Байтабына р Жоламан батырды жиені болу жеткіліксіз. Хор ызын тек періштелер ана шады. Ал Абкен секілді слуа ол созуа жрттан асан дулеті, немесе кпке йгілі атаы болу керек. Дулет оай ола тспейді, ал ата... Ол ер жігітті зіні олынан келер іс. Ба уыса сыймаанмен, ата уыса сыяды. Жауынан жасанбас батыр болса ататы зі келеді. Тек дшпанымен алыса біл. Байтабынны йгілі жан болуын Абкенні зі де тілейтін трізді. Сол себептен емес пе, бны осылайы деген тілегіне Абкен соы кезге дейін «лі ерте, сен е болмаса жрт аузына ілігетіндей халге жет», — деп келген жо па? арадан шыса да Абкенні хан ыздарыны арманын кксейтініне бл жазыты ма? Бала жаста жасы крген албырт жрек ыз кзіне адірлі болып кріну шін оны кейде кзсіз ерлікке де жетектеген жо па? рине сйтті. Тек соы кезде ана Байтабын айнардай ткерілген тны кзге кзі тсіп кеткендіктен туан бл арманны орынсыз екенін, ыз шін ерлікке мтылуы уа рекет екенін тсінді. Сол себептен де зі соы уаытта Абкенге згеше арай бастаан жо па? Сйген адамынан ерлік тілеген махаббатты таза махаббат емес екенін аарды емес пе? рине сйтті. Шын жасы крген адам бірін-бірі сол тран алпында жасы креді. Абкендікі згеше арман, згеше тілек. Ммкін бала кезінде Абкен мны шын натан шыар. Серазыны ауылынан ашып шыанында да Байтабын есінде болан шыар, біра згермейтін жан бар ма, ерлікті, ататы адір ттатын аза дстрі мны да згерткен болар. Оны айыпа санау ылмыс емес пе? Бл жалан тсінік кейде жрт адірлер есімді ардатар Абкен тгіл, мір баи лдыта скен, тек жошылыпен ана кзін ашан адамдарды да згертіп жатады. Ал слу жанды Абкенні, сйген жарыны йгілі болуын жасы кретін Абкенні бала жастаы сезімнен згеруі кн ма? Кн деген кнде де оан ренжіп, оан ашуланып, з міріді ор еткенде не тседі? Кім ренжиді, кім жылайды? асы уанып, досы кпелейді. Тек сені тапан ана ана кз жасын кл етеді.

Ана! Аты андай жасы. Байтабынды батырлы жола салан екінші себеп осы ананы сзі, ананы тілегі емес пе еді? рине, солай.

И, сол адуынды ара кемпір еді ой, бл он алтыа жеткенде, ожыны крі кертбелін алдына тартып: «араым, ел шетіне жау тиді, найза стар ер-азамат ата онып жатанда ожы баласыны шешесіні жанында отыраны келіспес, кені атын жотатпай наашыны аулына бар», — деген. И, осы сзді айтан сол ара кемпір. Байтабына осыдан кейін «ана», «ел», «туан жер» деген сздер бір ымда болып кеткен. Оан туан жерін ораса — анасын ораанмен бірдей. Еліні туелсіздігін орааны — анасыны тілегін орындаанына пара-пар. Байтабын бертін келе, осы Кенесары тобына осыл-
аннан бері ана зіні туан халына, кір жуып, кіндік кесіп скен жеріне андай ауіп тнгенін аны білді. Бл ауіптен тек ел болып тізе осса ана тыла алатынын да тсінді. Ол енді осы ел біткен біріксек деген тілекке шыбындай жанын, бар тілегін баындырды. зге сезімні брін былай тастады. Соны арасында да Байтабын Наурызбай екеуін жауытыратын иянатын кешті. Ер намысын ел намысына жегізді. «ыз махаббаты деген алдынан аша жнелген ызыл тлкі емес пе, жете алмай алса оан кім айыпты? Халы зары жрегіе шаншудай адалан шата, з ойымдаым орындалмады деп кіліді сезімге булытыраннан не тседі!?»

Байтабын иялы енді Абкеннен біржолата сусып, Алтыншаша ауды. Алтыншашты екі-а рет крген. Біра кз алдында пайда болан сурет араы меіреу тнде адасып жрген шаында крінген от трізді кілін серпілтіп тастады. йтсе де біреуді осаы туралы ойлауды кн екенін Байтабын жасы біледі, сондытан ойламайын деп Алтыншашты бейнесін зінен сан уды. Біра онысына аыла бой бермес иял деген асау кш кнбей-а ойды. Жалыз алса-а Алтыншаш асына жетіп келеді, сезімін еріксіз оятып, зімен бірге бір ажайып жасты-шатты дниесіне ала жнеледі...

азір де Байтабын осындай жадайда еді. зі жерде, иялы ккте. Ай баана туан, ел жата бастаан. Осы отыраным жетер енді деп Байтабын орнынан трегеле беріп еді, кенет Алтыншаш бейнесі таы да кз алдына тра алды. «Мен келдім ой, айда барасы?» — деп клкіге кмілген кміс тісін крсете еркелей тбе басынан жібермеді. Байтабын кенет бойын билеп ала жнелген кіл дауылын баса алмай, сезім кемесіне мініп, шатты теізінде жзе берді. Жас батыр осындай топ жарып лан-асыр имыл етердей уанышты жадайда отыранда тнгі салын жел лдеайдан ккірегін кйдірген арманына шипа болар бір демі нді жеткізді. Ынтыа тыдай алды. ыз ні. Ота-текте шыан дауыстардан тменгі тста ыз-бозбала алтыбаан теуіп жатанын Байтабын баана ааран. Біра иялында пайда болан Алтыншашты айдалаа жалыз тастап кетуге имай, ыз-бозбала уанышына мн бермей зімен зі болып отыра берген. Ал мынау н, брыны ндердей емес, жас жігітті онсыз да лепірген кілін ушытырып кетіп барады. Бл «Тбе басында неге жалыз отырсы, мен сені тастап кеттім ой. азір алтыбаандамын, жет жылдам», — деп бйыран Алтыншашты даусы трізді. Бл н май араай тастаан оттай, жрегіне бір жалын лап беріп, енді отырызар емес. Ол Алтыншашты даусын лі кнге дейін бір рет те естіген емес, ал мынау оан сол Алтыншашты даусы секілді крінді. Жрек солай жорыды. Естіп траны Алтыншашты ні екеніне жас батыр енді кмн келтірмеді. Соны ні деп бар сезімі, жаны, тні ыры бермей «жр-жрлей» бастады. йтсе де Байтабын орнынан озалмай «тек н бітіп алмаса екен» деп тыдаан стіне марлана тыдай тсті. Дауыс шынында да ерекше еді. нші ызды кмейіне тосан блбл онып алып, толыси сайраандай. Жалыз шыан н обыз, домбыра, урай дыбыстарыны бріні слу ыраын бір саза тсіріп тыны тнді лдилегендей... ыз нінен біресе зіні ызы дуренімен оштасалы трандай айы естіледі, біресе жаныды алмас ылыштай кекке айрар жігер, ал кей шата кіліе сая болар уаныш толиды... Бір адам бкіл лемні бар слулы бейнесін з даусы арылы згеге жеткізгісі келгендей... н бірде асатап, ккті шарытай, бір мезет жел лпыртан кгал шпті басындай лпыра тсіп, немесе жарды ран теіз толынындай кшейе арындап, ал лден уаытта барып, ара тасты зер жарып шыан тас блатай аырын ана сылдыр аып лсірей, мы бралып жз былды.

Байтабын енді шыдап отыра алмады, алтыбаан жаа жре берді. н салан шынында да Алтыншаш еді. Ол баанаы Кенесары ордасынан шыаннан кейін, йінде шыдап отыра алмай, алтыбаана келген. Жасты деген бір лаулаан жалын емес пе, жректегі айыны да, Ожара деген кекті де, орасындай ерітіп, зіні ысты шаына аймалай ысып, бтен дниеге ала жнелген. Алтыншаш дл осы стте Ожарды мытып, рбы-рдастарыны уанышына ере, алтыбаан тепті, н салды. айы клкіген кілді ызыл шо жастыты ызуына жегізді.