лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 15 страница

— Ол ммкін емес. Кеше ана хабар алдым. Бесінші сентябрь кні Кенесары слтан зіні Торай зеніні жаасындаы ордасында болатын.

— Орынбордан Арал теізіні жаасына дейін екі ай жретін тек орыс генералдары ана, — деген Николай патша кекете, сл абаын шытып. Бнысы Перовскийді Хиуа хандыына арсы отыз тоызыншы жылы шыаран экспедициясыны Арал теізіні жаасына екі айда зер баранын бетіне салы ету, — ал ырыз слтандары Торайдан трт мы скермен жеті-а кнде Созаа жетеді екен.

— афу етііз, патша азам, мен сізді алжыыыза тсініп трам жо. — Перовский басын ие тскен.

— арамаындаы ырыздарды не істеп жатанын, патша генералдарынан емес, генералдары патшасынан білетін болан екен бл баытсыз Россияда. — Николай патша абаын тйе тскен. — Білмесеіз айтайын. Сіз оран боп жрген Кенесары слтан осы жылы жетінші сентябрь кні зін хан деп жария-
лап, соны рметіне бір жетіден кейін оан хандыына арсы Ташкент тбінде соыс ашан.

— Бекер болар... — деген Перовский сенерін де, сенбесін де білмей. йткені жаында ана зіні орнында алан генерал-майор Генстен хат алан. Хатында ол адъютанты Гернні Кенесары ордасынан бірінші сентябрьде айтанын жазып «Ол жата брі тыныш, Кенесары бітімні е соы шешімін ктіп жр» деген.

— Бекер! афу етііз, адірлі Василий Алексеевич, бгін ана оан ханы Шерліден шабарман келді. — Николай патша соы кезге дейін зіні сйеп жрген губернаторын біржолата жермен-жексен еткісі келмеді. Енді ол жзіне сл шырай берді, — осы уаыта дейін князь Горчаковтан грі граф Перовскийді жаын санаса онымыз Кенесарыны сіз хан етсін дегеніміз екен деп тсінбеіз. «Бір патшалыты ішінде екінші патшалы болуа ммкін емес». Жне Индия, Ауанстан, Орта Азияда аылшындар мен бізді тілегіміз арама-арсы келіп отыранда, Бар, оан, Хиуа хандытарымен сауда-саттыты, арым-атынасты бзу Россия империясыны саясатына жатпайды. Мны да ыыз. Демек, Кенесары гімесін бітіретін уаыт жетті. р губернатор з бетінше саясат жргізуден ештее нетін емес. Сондытан мен бгін Чернышев мырзаа Сібір мен Орынбор губернаторлары тізе оса отырып, биыл жазда Кенесары озалысын біржолата ртатын болсын деген бйры бердім. Егер бл міндетті орындай алмаймын десеіз...

— Брін де тсіндім, — деп Перовский басын ие тскен.

— Тсінсеіз, кп кешікпей Орынбора жріп кетерсіз деп ойлаймын. — Патша азам басын изеп оштасты да, енді кідірмей, асындаы слу келіншекті олтытап кете баран.

Нина Макеевская Соыс министрі Чернышевты Николай патшаа жаындастыран йелі екенін граф білетін. Ал сол Чернышевты кптен бері Перовскийді орнына артиллерия генерал-майоры Обручевті ойысы келіп жргенін де сезетін. Тек патша азамны зі Перовскийді сйейтін боландытан «ауыстырайы» деуге бата алмайтын. «Чернышев ойлаан масатына жаындап алан секілді-ау» деді граф ішінен, патша азамны сзінен зіне кз арасты згере бастаанын сезіп, «бір атына кйлекке деген тораны мезгілінде келмегені шін бір елді тадыры згеше шешілуі керек».

Перовский сол тні та ата-а Орынбора аттанан да суыт жріп кеше жеткен. Келген бетінде-а Генстен болан уаианы аныын білген. Бгін олданар шараны шешпек.

Кенесары озалысын басуды аылдаспа болан Перовский арамаындаы аа слтандара «тез жетсін» деп ат шаптыран. Ал барлы жадайды толы баяндауды генерал Генске тапсыран. скери губернатор бл баяндамаа бір тулік ана уаыт берген. азір сол генерал Генсті ктіп отыран жайы бар.

— скери губернатор мырза, — деді есікті ашып хатшы-адъютанты аба келген бала жігіт, — генерал майор мырза келді.

— Кірсін.

зын бойлы, ошар тмсыты, ойлы, лкен кзінде алтын пенснесі бар, скери адамнан грі оымыстылара кбірек сас Генс йге кірді.

Графты кабинеті Горчакты кісі абылдайтын блмесіндей далиып жатан ссты болмаса да, трт брышты жептуір ке зал. Стол тсындаы патша азамны суретінен бтен скери губернатор рмет ттатын Суворов, Кутузов секілді ататы орыс олбасшыларыны ана бір-екі тас мсіндері бар. Жмса орындытар, дивандар брі алтын тстес сары барытпен тысталан. абырада Орынбор лкесіні лкен картасы. Блме іші толан кітап. Брыштаы шкаф ішінде де, стол стінде де кіле былары тысты жуан шыармалар...

— Жасы жатып, жйлі трдыыз ба, Василий Алексеевич, — деді Генс ол беріп амандасып, бл екеуі кптен келе жатан ріптес, серіктес адам бол-
андытан араларында блендей ресми тртіп сатала оймайтын, — жол соып тастаан жа па екен?..

— Жол соанмен тсекте рахаттанып жататын кез болып тр ма? — Перовский езу тартып клді де, тез орнынан трегеліп, абырадаы картаны алдына барды. — Уаытты боса ткізбейік, генерал мырза, сіз маан алдымен Кенесары слтанны арамаындаы елді айсысы ай жерде, соны крсетіізші.

Генс брышта тран крсеткіш таяты алып сйлей бастады.

— Бл жаа Кенесарыны соынан кшіп келген Амола жне араралы округтеріні лке — Байдалы, Тыналы — арпы, Алшын — Жаалбайлы, аракесек, Айтожа — арпы, Тбе — Темеш болыстары арам мен Амны тірегіндегі мына жайылымдар мен Жыланшы зеніні Торайа ятын саасына орналасты. Ал Баянауыл округінен келген озан, ойлыбай — Шаыр, аржас, Малай — аламан болыстары мен Амола округіні Тыналы — арпы, Торайыр — ыпша болыстарыны алан ауылдары Бааналы руымен осыла, мына ара Торай зені бойына жайласты. Осы ара Торайды жоары тсында, жрт «Орда тіккен» деп атай бастаан жерде Кенесарыны зіні аулы тр. Отыз сегізінші жылы Кенесарымен бірге ктерілген Орта жзді Атбасар дуанына жататын мына Арынаты лытау, Терісаан, айраты, Шойынды кл, А кл маын жайлаан алы Алтай — лке, Алтай — Байдлі, Тбет — Темеш, Тыналы — арпы, Айтожа — арпы, ойлыбай — Алтай, Алшын — Жаалбайлы рулары бізді жеріміздегі Алшынмен бірігіп кетіп отыр. Міне крдііз бе, анша жер екенін? Генс картаны дл ортасын оматы етіп бір ойып тті, — бан мына Жайыты кншыыс жаындаы Жем, Елек, Ырыз зендері мен Жыланды, Мажар тауларыны бауырын оныс еткен Кіші жзді Табын, Тама, Шыылы, Шмекей, Шекті, Тртара руларын оссаыз ереуілшіл слтан арамаында Франция мен Италияа пара-пар бір ханды ел болады.

Перовский картаа ойлана кз тастады.

— Та алам, — деді ол сл кідіре, — жайшылыта аулы бір онып тетін жерге таласатын аза рулары, Сібірден аптай кшкен осыншама елге алай оныс берді?

— Расында, бл та алатын жадай, — Генс ойлана жауап айырды. — Кенесарыны кші де осында емес пе? Ол Россия империясыны отаршылы саясатын мір бойы бытырап жрген аза руларыны басын осуа пайдалана біліп отыр.

— Сондытан да оны азатар хан сайлады демексі бе?

— «Кенесарыны жетінші сентябрь кні хан ктеріпті» деген хабарды ш кннен кейін мен де естідім. Сізді атыыздан арнаулы кісі жіберіп, «бл рас хабар ма?» деп сра саланымда Кенесары: «бекер» деп жауап айырды. Бл сзге мен сендім. йткені «ш жзді адамдары Кенесарыны а кигізге ктеріп хан сайлапты. Торай бойында лан-асыр той болып жатыр», — деп оан бейам отыранда ол трт мы скермен бір жеті тпей Созатан бір-а шыты. Сонысына араанда «Кенесары хан болыпты» деген сз улыы ма деймін. Не болса да аныын Герн мырза біліп келеді, ол алдыы кні жріп кетті.

— Бар азаты басын осатын ханы болдым демесе Созаа неге барды?

— Торай правителі Ахмет Жантрин: «Кенесары Созаа з бетімен баран жо. Ташкент шбегіне арсы бас ктерген Сыр бойын жайлаан Шмекей, Тртара, Тама рулары оны оан хандыынан таруды срап шаырып отыр» дейді. Ал Сібір Таможный округіні бастыы: «Кенесары оан жеріне соы аласапыран кезде кшіп кеткен Россияа баынатын ырыз ауылдарын айтарып келуге тті» дейді. Егер бл хабарлара туан кесі асым трені оан ханы мен Ташкент шбегісіні лтіргенін еске алса, Азия еліні дстрі бойынша Кенесарыны жау жртын шабам деуі та аларлы іс емес.

— Кенесарыны туыстарын лтірген Мделіхан мен Ташкент шбегі Бегдербек, Лшкрлар азір жо. Онда Мделіханны інісі момын Шерліхан. Ол бізге дос.

Мделіхан баяы Ташкенде тоал шешесімен кездескеннен кейін, бір жыл тпей йленген болатын. Бнысын кпір ісі деп «асапшы Нрасулла» атанан Бар мірі, биылы жылы кп скерімен кеп Мделіханды бауыздап, ал слу Ханпадшайымны кнтимесіне орасын йып лтірген-ді. Граф соны айтып тр.

— Бар мен оан хандыыны арасындаы астыты пайдаланып, Кенесары елін босатып аламын десе осы кез е ыайлы кез. Кенесарыны имылы осыны крсетеді... Ал ол Бар, оан, Хиуа хандарыны біріні де ол астына кіргісі келмейді. Оларды аза халына жандары ашымайтынын, зін «бізге кел» деп шаырса, хандытарын Россиядан орайтын алдыы шеп етіп пайдалануды ана кздейтінін Кенесары жасы біледі. Сондытан да алдыы жылы октябрь айында Мделіхан кп сыйлыпен дейі кісі жіберіп, оан хандыына кш дегенінде, Кенесарыны кнбей аланы зіізге аян. Ол Хиуа ханы Аллала да кнбеген. Бл жадайлар туралы біз октябрь айында граф Нессельродеге арнаулы хат жазанбыз...

— Брі дрыс. Кенесарыны оан, Бар, Хиуа хандарыны арамаы тгіл, Россия империясыны да ол астына кіргісі келмейтінін білемін. Оны ойы Россия берген тыныштыты пайдаланып, оан арамаындаы азатарды зіне осып алу. Сйтіп барып аза хандыын ру... Шамасы келсе Хиуа ханына арсы шыып жрген Ктібарды Есетін де зіне ерту. Біра Есет те, Сыр бойыны батыры Жаножа да Кенесарыны ол астында болысы келмейді. Олар «Орта гізден, оаша бзауды» жасы креді. Кенесарыа Кіші жзді брі бірдей осылмай отыруына да осы себеп...

— Жаножа бл жолы Кенесарымен тіл тауыпты. йтпесе бес мы скері бар Соза секілді кшті бекіністі, Кенесары екі мы скерімен алай алсын...

Перовский Генсті сзін бліп жіберді.

— Патша азам трт мы скермен аттаныпты дейді ой Кенесарыны?

— Онысы рас. Біра мынау Шыр ды тбіне ат шалдыран скеріні арасында дизентерия ауруы пайда болып екі мыдай жауынгері рыса атынаса алмапты. Оны орнына Жаножа батыр екі мы скерімен келіп осылыпты.

— Сйтіп олар Созаты алып па?

— Алуа таяу дейді. Бгін рыс басталанына он кн.

— ажап, — деді Перовский, — зебіректі, бес мы скері бар мыты бекіністі Кенесары трт мы атты скерімен алай алма?

— иянат кріп орланан жрт ашан да болса туекелшіл келеді. Бірі она татиды. Оны стіне Кенесары секілді тжірибелі олбасшысы болса... — Генс ойа шомандай сл кідірді, — Кенесарыны Созаты алатыны сзсіз. Бекініс абырасына шыатын жздеген баспалда істетіпті. Ол баспалдапен рмелейтін батырлар аза жігіттеріні арасында ашан да болса мыдап табылады.

— Сз жо, батыр халы! — деді Перовский, — тек бастары бірікпейді. Ру-ру боп немі таласады да жатады. Крінгенге баынуларыны бас себебіні зі де осында... — Василий Алексеевич кенет картаа брылды. Есіне патша азамны Кенесары Созаа бір жетіні ішінде жетіпті, деген сзі тсті. Ол картадан кзін алмай, — орта жолда Бетпадала, атпенен осынау жерді олар алай бір жетіде алды? — деді.

Генс клді.

— Бір жеті емес, бес кнні ішінде, Кенесарыны жетінші сентябрь кні лытау маында боланы ха. Оны хан сайлады ма, сайламады ма білмеймін, сол кні Алашаханны абіріні жанында слтанды олдайтын руды бар асаал, билеріні жиналуы рас. Ал он екінші сентябрь кні ол аурудан сау алан скерімен Созатан бір-а шыты. Кенесарыны кшіні зі осы шапшадыында, лан, киік секілді туан даласыны ой-шырын жасы білетіндігінде...

— йтсе де бес кнде... Перовский кенет картаа айта брылды. — Сонда ол ай жолмен жрген? Бетпадаладан с болып шып тті ме? азаты Сыра баратын ескі жолы мынау Балаш клі жаасы арылы теді... Не болмаса арамды басып отырады. Біра оан ат емес, тйе керек.

— Кенесары б жолы Алашаханны бдан трт жз жыл брын салан ескі срлеуімен жріпті. Оны маан кеше бізге хат келген бір сарбазы айтты. Егер білгііз келсе...

Перовскийді есіне а патшаны зіні Арал теізіне екі айда жеткені жайындаы кекесіні таы тсті. Ол абаын сл шытты да, «крсет» деп басын изеді.

— Біріншіден, ол бл жорыа басшы етіп Араны батырларын емес, м кешіп йренген Шмекей, Табын, Тртара руларыны тадаулы жігіттерін алан... — Генс картаны жанына келіп, оны зын крсеткішпен шылай, сол жорыа дл зі атынасандай тптештеп сйлеп кетті. — Олар мына ара Кегірдегі Алашахан мазарынан шыып, лытаудан жз отыз шаырымдай жердегі ара Жара келіп тнепті. Одан Сарысуды майтты о жаын жаалап отырып, жиырма екі шаырымдай жердегі Таймас батырды моласын басып, ыры бес шаырым тратын мына ыз моласы деп аталатын тса келіп азыра ат шалдырыпты.

— Бл ара шпке кедей, суа жарымаан жер секілді ой?

— Дрыс айтасыз, — деді Генс, — аза жылысы мндай жерде де оттай алады... Сосын жиырма жеті шаырымдай жердегі мына Сарт моласынан сл тменірек, Сарысуды Тасткел деп аталатын тсынан скер ары бетке тіп бір тнепті... Та ата алы ол айта ктеріліп Сарысуды сол жа жаасымен жріп отырып, отыз шаырымдай жерде тратын ара ыпша бейітіне келіп таы да ат шалдырыпты. Бдан рі кп кешікпей Ккжиде дейтін ркеш-ркеш мды ір басталады. Бл арада таыр сордаыдай емес, ркеш-ркеш шаылдарды арасындаы сай, ойпаттарда жзген, жыыл, шегел, баялыш, сексеуіл седі. Кей жерлерінде биіктігі бес сажындай жиде ааштары да шоырлана кездеседі. Анда-санда срылт тстес кішкентай ояндар мен иреледеген шаын ср жыландар кзге тседі. Ота-текте йірімен айдаланы басына ктеріп сатырлай шапан ара йрыты да круге болады. Осы шаылдарды арасындаы жерді лаш бойы азса, тщы су шыады. Осы арамен Ккжиде ойнауынан отыз шаырымдай жердегі Жаман орана жетесі.

— Бл оан хандарыны аза жеріне салан алашы ораны ой? — деді Перовский ойлана.

— И, — Генс лденені есіне тсіргендей сл кідірді де, айта сйлеп кетті. — Бл биіктігі трт, алыдыы бір жарым кездей, трт брышты шым дуал. Клденеі жиырма бес сажындай, зындыы да сондай. Дуалды оршай тередігі ш жарым, клденеі екі кездей ор азылан. Бір кезде оан хандары бл оранды азатардан керуен жолын орау шін салса, соы кезде аза ауылдарын шабу алдында тотайтын бекінісі еткен. Осы Жаман оранда бір тнеп Кенесары олы рі арай жріпті. Бархандар бдан рі кішірейе тседі, біра мал оты жоты асы. азса лі де тщы су шыады. Жаман ораннан Сарысуды сол жаын жаалай ызыл жыыл арылы отыз бес шаырымдай жер ткеннен кейін Сандыбайа штесіп ара Кегірден кшіп кеткен Бтеш батырды Теліклдегі ыстауыны стінен шыасы. Осы ыстаудан кейін, жаз-ы-трымы ар суынан ана пайда болатын, Сарысуа ятын, Ботыарын деген жыла кездеседі. Егер соны майтты жаасымен жріп отырса, ыры шаырымдай жердегі Айнамкл деп аталатын кгал шпті, амысты арасуа кездесесі. Одан рі арай Бетпадала басталады.

Генс сл тотап, картаа арады да:

— мытып бара жатыр екенмін ой. Жаман оран мен Бтеш ыстауыны арасында мынау Шыр ды деп аталатын ш ды жатыр. Бл дытарды суы тщы, млдір, біра ішінде шылау шп кп. Оларда трлі микробтар, инфузориялар бар. Байтабын батыр бастап келе жатан ол ыстыа шыдай алмай осы дытара тотап су ішкен екен, шетінен ауырыпты... — Ауыран скеріні кбін ызыл жыыл бойына ыстауа келген Найманны Бааналы еліне Кенесары алдырып кетіпті.

Генсті жас кезінде жарафиялы экспедициямен осы араны сан кезгенін білетін Перовский оны сзін блген жо. Тек тыдауда болды.

— Бетпадала алыстан араан адама, жан-жаынан он бес сажындай биіктене ктеріліп бір ттасан ызыл кре жар секілденіп крінеді. Алашы крген кісіге ол бір трлі суы, ссты... — Тек ішіне кіргенде ана аздап кілі орныандай болады. Сйтсе де шы-иыры жо таыр адамны зресін алмай оймайды, — деді Генс сзін айта бастап, — осындай ешбір сімдігі жо м мен таырды басып жріп отырса жетпіс шаырымдай ткенде Терісаан деген суы ма сііп кеткен сайа кездесесі. Одан жиырма шаырымдай жерде алдыда Айдарлы м сайы жатады. Бл арада ошаан, тйе жапыра секілді аздаан сімдік кездеседі. Дл осы жерде Шыырау деп аталатын тере ды бар. Суы мол. Біра Кенесары скері бл араа кідірмей, болдыра бастаан аттарына тркмендерше ойды йрыын жегізіп...

— у далада йрыты айдан алып жр? — деді Перовский, — лде бл арада ел бар ма?

— Жо. Олар жз ата жз ой таып алып жріпті... Содан Бетпадаланы кктей жз жиырма шаырымдай жер ткенде клденедей кездесетін Шу зеніні Беслан деп аталатын ткеліне келіп тотапты. Ар жаында Сырдария жері. Біра лі де м, лі де таыр. Суы ащы, шбі аз. Бесланнан он алты шаырымдай жерде Ажайытан клі бар. Б да ащы кл. Одан Иней мен лан аба адырларын басып отырып он жеті — он сегіз шаырымдай жердегі мына осдыа келесі. Бны да суы ащы, шбі мардымсыз. осдытан отыз шаырым барханды мды басып отырып, мына сусыз Шбар деген сайды бойындаы Жамандыа жетесі. Бны суы сл тщылау, біра тйе болмаса жылы ішуге келмейді. Бдан жиырма бес шаырымдай жерде Берді би моласы бар. Бл арада тщы сулы кішкентай сай бар. Жаасында азын-аула сімдік те жо емес. Кенесары олы Беслан ткелінен кейін кідірмей жріп отырып, тосан шаырым мды, шлді жерді кнні ыстыына арамай бір-а кнде алан. Осы кейде Берді би моласы, кейде л деп аталатын сайда ат шалдырып, здері тні бойы тыныып, та ата ар жаында жиырма бес шаырым жердегі Созаты тбінен бір-а шыан. Кн шыпай бекіністі оршап алыпты. Соза датасы Бабажан тіпті аннен-аперсіз жатса керек, бір нкері келіп «жау келіп алды, трыыз!» десе, «Созаа Кенесарыдан бтен жан бата алмайды. Кенесары айда, Соза айда!» деп жауап беріпті. Нкері: «Келген сол Кенесарыны зі!» — десе, «Шыраым, жылаысы келген бала кесіні саалымен ойнайды. лытауда хандыын тойлап жатан Кенесары с болып шып келмесе, айдан келеді, ойыныды ой!» — деп аырыпты.

Перовский езу тартып клді.

— лытаудан Созаа дейін алты жз шаырымдай мды, шлді жерді бес кнде тіпті деген сзге Бабажан тгіл, мен де сенбес едім. Тек мндай жріске кніне жз жиырма шаырым жер алатын аза аты ана жарайды.

— аза жігіттері ше? — Генс те клді. — Алашы саяхатымда салт ата мінемін деп мені де артым ойылып алан. — Генерал-майор азір аза лкесін отарлауа келген жан секілді емес, аза жерін зерттеуге келген арапайым алым трізді. — Біра сол жолы мен бл халыты кп этнографиялы материалдарын, ертегі, дастандарын те кп жазып алдым... — Кенет ол Перовскийге клімсірей арады, — сіз Шу зеніні мына ткелін Беслан, ал мына тбелерді Иней, абан деп неге атайтынын естігенііз бар ма?

Орынбор шекара басармасыны бастыы генерал-майор Генсті соыстан крі, тарихи, этнографиялы жадайды сйе гіме ететінін білетін Перовский, іс жайында сйлесуге асыып трса да, оны кілін алдырысы келмей:

— Білмеймін, — деді, — біра білетін адамны сзін тыдауа бармын...

азір аызын тыдауа ыылас ойып тран осы жмса мінезді крінген граф Перовскийді, осыдан он екі жыл ткеннен кейін, алы олмен келіп, аза даласын ана батырып Амешітті алатынын кім білген! Генс жолдасыны ыыласына риза болып Беслан туралы бдан отыз жыл брын жазып алан аызын айтып берді.

— Алашаханны жасы кретін баласын таы лан йірі басып лтіріпті, — деді Генс аызды есіне тсіре, — атты апаланан рі мейлінше ашуланан хан, лан біткенді ыруды бйырады. Кімде-кім оларды ырып бітірсе соан ажайып кп сыйлы пен е слу кіші ызын бермекші болады. Домбыла деген батыр ханны тілегін орындаймын деп уде береді. зіні Иней, абан деген жйрік аттарын мініп ландарды уады, айда ашса да оймай бейшараларды ырады. Аырында бес-а лан алады. Олар Шу зенінен тіп ма ашады. Осы ландарды Шудан ткен жерін Беслан дейді. ма уып шыан батырды аттарыны жете алмай зорыып лген жерлерін Иней, абан деп атапты. Ханны ызын алам деп м арасында аып лген Домбыла батырды моласы деп азатар Шуды теріскей жаындаы моланы крсетеді... Расында да бл мола тым кне... Оан сенуге де болады.