лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 16 страница

— аза жерінде не кп, мола кп. Жне бріні де аты бар. Жасы крген адамын атаусыз тастамайды, — деді Перовский, — лген со бізге де жер атын ояр ма екен? — Кенет ол олын сілтеді, — мейлі, лгеннен кейін не десе о десін... Ал зірге... тірі жрген кезімізде патша азам алдындаы борышымызды дрыс атаралы. — Енді Перовский сзін тжыра сйледі, — е алдымен Бхар ханы мен оан ханыны арасындаы соыса неге кірісті, сол жайында Кенесарыдан тсінік сраыз. Ал Кенесарыны бл ісі Россия империясыны отстіктегі сауда-сатты жмысына орасан зиян келтіреді. Сондытан бізді хатымызды алысымен оан хандыына арсы рысын тыйып, Россия жеріне тез айтатын болсын.

— Бан Кенесары слтан ренжімей ме? «з бетіммен имылдауа ммкіндік бергілері келмейді екен», деп ойлап алмай ма?

— Ойласа ойласын. Бйту е алдымен Кенесарыны з басы шін керек. Россия патшалыына з еркімен баыну деген сз, з еркіменен жауларынан кек алу деген сз емес. Россия патшалыына баыну, тек Россия мддесін ана кздеп ана мір сру. Мны Кенесары дадай жаттап алуа тиісті.

— Жасы.

Генс сл ойланып трды да, стол стінде жатан зіні папкасынан бір аазды алып Перовскийге сынды.

— Бл не?

— Мені хатыма Кенесарыны жауабы.

Перовский мен Кенесарыны бітімге келгенін естісе де Батыс Сібір генерал-губернаторы шекарадаы Кенесарыа жататын ауылдарды шабуын тотатпаан. «асым тре арашылары Россияа баындым деп р алдап жр, ал дрысында патшаа арсы рекетін кшейтуде», — деп соыс министрі Чернышевке арыз да еткен. бден ызаланан Горчаков зіні бір хатында Перовскийге: «Кенесарыны Сібір шекаралыынан млдем алып кет, не болмаса маан оны зіні ясында ртуа рсат ет», — деп жазан. Бан Перовский: «Слтанды кінлі деген орытындыа келе алмаймын, йткені ол Орынбора арааннан бері, ол астымдаы жртты ашуландырар ешбір іс істеп жрген жо. Оны ел тонады деген сз бір-екі казакты крсетуіне ана негізделген. Бл ддамал куліктер Кенесарыны айыпты екенін длелдей алмайды» — деп жауап берген. Біра Орынбор шекара комиссиясыны председателі генерал Генс аныына жеткісі келіп, «Горчаковты сізге таып отыран кінсі рас па?» — деп Кенесарыа тсінік беруін срап арнаулы хат жіберген.

азір Генсті Перовскийге берген аазы сол хата айтаран слтанны жауабы еді.

Перовский аазды алып даусын шыара ои бастады:

— «Патша азам берген манифестен кейін мен Россияа арсы ол ктерген емеспін. Б жаынан адал екеніме бір дайды зі ку. Жауларым мені сізді алдыызда аралаылары келеді. Егер керек десеіздер, кімет алдында зімні тіпті кінсіз екенімді длелдеп шыуа бармын. Жауларым мені те жек креді, мені сіздермен тату боланымды кргілері келмейді», — Перовский аазды Генске айтарып берді, Кенесары шынын айтып траны сзсіз. Біра жауы тым кп... Тбі оны жазыы болмаса да жазыты етеді. Бны тек князь Горчаков ана емес, е алдымен аза слтандарыны здері-а атарып шыады.

— Сондытан да Кенесары сегіз адамды зіне те ас санайды. Алашы жазан хаттарыны бірінде солай деген..

— Кім-кім сонда олар?

— Батыс Сібір генерал-губернаторлыына жататын дайменді лы оырлжа, Кшік лы лжан, Кішкентай лы Аошар, Жауашар, бізді Орынбор губерниясына жататын Жантре лы Ахмет, Жаппасты биі хорунжий Жанабыл, Жаалбайлы биі Ккір, Соза датасы Бабажан... Бларды ол тек азаты Россия мен оана сатты деп жек крмейді, з бастарыны амы шін елге тым аталдытарын да еске алады. Жне зге слтандардай, байлардай бл сегізі Кенесары жаына шыып крген емес, ктерілісшілерді шЇу дегеннен-а табан тірескен жаулары. сіресе оырлжа мен Ахмет.

— Бл екеуіні жан аяспас жау болатындары да тсінікті, Кенесары Батыс Сібірдегі ереуілін оырлжа аа слтан болып отыран Амола приказын шабудан бастаса, Орынбор жерінде слтан-правитель Ахмет Жантринні еншісіне тиген Торай, Ырыз зендеріні бойына туын тігіп отыр.

— Кенесарыны да тістескен жауы осы екеуі. зге слтандарды жек крсе де, ел бірлігін сатаймын деп, немесе з жаына тартуа тырысып онша тие оймайды. Ал бл екеуіні атын естігенде... — Генс сл езу тартты, — Кенесары з ордасында отыранны зінде де, ылышын ынабынан суырып алады деседі крген жрт.

— Тым ашулы екен. Тбі Кенесары бл екеуіні басын жтпай тынбас!

— Ммкін бл екеуі Кенесарыны басын жтар?

— Ол ммкін емес. Кенесары лсе, бізді олымыздан, не оан, Хиуа хандыы секілді бтен жртты олынан леді. ара аза азаты Россияа баынаны тиімді екенін, тбі бны прогрестік маызы бар іс екенін айдан білсін, туелсіздігімізді, елдігімізді ртты, жерімізді алып жатыр деп ана ады. Кімде-кім оны сол туелсіздігін, жерін Россияа, немесе оан, Хиуаа перуге кмектессе, сол — ара халыты жауы. оырлжа мен Ахмет сол жауыны е бастылары, реті келсе азаты екі жігітіні бірі оларды бауыздай салудан тайынбайды. Осы Ахметті кесі Жантрені бір мы сегіз жз он тртінші жылы Ктібар батыр бастаан ктерілісте, зіні артында келе жатан арадан шыан кзетшісі найзамен тйреп лтірген. — Перовский сл ойланды да айта сйледі, — ал Кенесары сол ара халыты кбіні тсінігінше еліні, жеріні ораны. Оны кзіні арашыындай сатайды. Сондытан да ашын башрт Кенесары арауылыны бастыы...

Перовский оны атын есіне тсіре алмай сл кідірді.

— Батырмратты айтасыз ба?

— И. Сол Батырмратты слтана тніп келген ылышты жалааш олымен стай алуы — наыз ерлік емес пе?! Бндай жаниярлы тек шын берілген адамнан шыады. Ал мылау лы аралек Кенесарыны жауырынына рмелеп шыып алан жыланды жалааш олымен латырып жіберем деп, кптей боп ісіп кетіп, бір жеті жатыпты. Бір білгір балгерді емдеуіні арасында зер тірі алыпты. — Перовский басын шайады, — жо, Кенесарыдай батыр, Махамбеттей аын адамын халы слтандарына оп-оай бере оймайды. Егер Кенесары жау олынан аза табар болса, оны ажалы баса лттан келеді.

Осы кезде Перовскийді адъютанты есіктен кіріп:

— Слтан-правитель Ахмет Жантрин, — деді, — сізді шаыруыызбен келіп тр.

Орынбор скери губернаторлыына жататын Жайыты кншыыс жаын басаратын Жантре лы Ахмет, Жантре лы Арыстан, Айшуа лы Баймхамед слтан-правитель Перовскиймен ауыз жаласан дос. Олар «Кенесарыны Орынбор жерінен уу керек, егер зіізді скерііз жетпейтін болса, біз жрдемдесейік» деп сан айтан. Біра бан Перовский кнбеген. Орынбор маындаы мжытар ктерілген аласапыран кезде, азатармен ырылысуды дрыс крмеген. «Россия империясына араан азатарды, Ахмет пе, Арыстан ба, Кенесары ма, ай слтан басарса да, брібір, тек бізге баынып тыныш жрсе боланы емес пе», — деп ойлаан.

Патша азам сзінен кейін Перовский кеше ш слтан-правительді шаыруа мжбр болды. андай генерал боланмен патша азамны жарлыын орындамайтын діреті айсы, егер соыс министрі Чернышев «Горчаковпен осылып Кенесарыны ртыдар» деп шын бйры беріп алса, олында сол бйрыты орындарлы андай кш барын білгісі келген. Слтан-правительді шаырылан себептері де осы еді.

— Арыстан мен Баймхамед слтандар келген жо па?

— зір келген жо.

— Онда Ахмет Жантрин кірсін.

йге Ахмет кірді. Бл бойшадау келген, ке танау, сзеген баны кзіндей шатынаан лкен кзді, ара ср, орта жастан асыырап бара жат-
ан кісі. Иыында Россия скеріні подполковниктік погоны бар. Орысша оыан, кезінде Орынбордаы Неплюевты скери училищесін бітірген. Ол скерше амандасып, олын ктеріп есік алдында тра алды.

— Подполковник Жантрин сізді шаыруыызбен келді, генерал мырза.

— Жоары шыыыз, слтан-правитель.

Блар ол алысып амандасаннан кейін, Перовский бірден шаыран шар-уасына кірісті.

— Слтан Ахмет, сіз Кенесарыны азір оан жерінде соысып жатанын білесіз ой?

— рине.

— Кенесары оан ханымен неге соысып жатыр? Сіз бл жайында не естідііз? Ммкін, Хиуа ханыны тінішін орындап, Бхар ханын жеіп бер-
мек пе?

— Кенесары ондай аыма емес. Мделіханды лтіріп Нрасулла оанды зіне баындыраннан кейін Кенесары Хиуа ханымен оандаы аза жерін саан алып беремін деп астыртын сз жргізген. Ондаы ойы Бхар ханы Нрасулла тым кшейіп кетпес шін Бхар мен Хиуа арасын шатыстыру. Кенесарыа тартуа кміс ер-тоымды арыма пен он бес мылты жіберген Хиуа ханы Аллал, Кенесары мені жаымда болады екен деп Бхара арсы соыс ашты. Біра бл соысты ызыын оан крді, Хиуа мен Бхар ырылысып жатанда, биыл оан аласыны адамдары ктеріліске шыып, оаннан бхарлытарды уып, Мделіханны туысы Шерліні хан етіп ктерді. Мны крген Кенесары оан хандыын айтадан кшейіп кеткенше, Ташкент шбегісіні арамаындаы жеті мы шаыра аза аулын зіме осып алайын деп, осы айды он бесінде трт мы олмен Ташкентке арай аттанды. Мені хабаршымны айтуы бойынша, Кенесары азірді зінде-а Жааоран, Жлек, Амешітті басып алан крінеді. Б кнде рыс Созата жріп жатыр деседі. Кенесары босатан кей аза ауылдары бері арай кше бастаан трізді.

— Бдан бізге келер андай зиян бар? — деді Перовский Генске арап, — бір мы сегіз жз отыз тртінші жылы асым трені баласы Саржан Россия империясы арамаынан ыры мы йлік ыруар елді алып ашса, бгін асым трені екінші баласы Кенесары слтан сол ыры мынан оан хандыыны арамаында алан жеті мы йді кейін айтарамын деп соыс ашуда. Бл Россия империясыны жеісі емес пе?

— Жо, бл Кенесары слтанны жеісі, — деді кенет тнжырап кеткен Ахмет, — азір оны арамаында Найман, Бааналы, Арын, Табын, Тама, Шекті, Шмекей, Байбаты, ыпша рулары бес мы ауыл, яки екі жз елу мы шаыра болса, оан оан хандыынан жеті мы шаыра кшіп келіп таы осылса анша кш жиналаны? Ал, Кенесары тірі транында Россияа дос болмайды.

— Неге?

— Оны кксегені Абылайды заманы. Бар азаа зі хан болма!...

— Жарайды, — деді Генс, — Кенесары хандыты кксесін, ал сонда... — генерал-майор абаын сл шытты, — жаа зі айтты ой, оны арамаында екі жз елу мы й бар деп, р йде трт адамнан болсын... Сонда бір миллиондай кісі бір Кенесарыны хан етеміз деп бізбен креске шыып жр ме? Осыншама адамды орытып соынан ергізе алмайсы. Жо, Ахмет слтан, мндаы гіме лдеайда тереде. лгі миллион адамны а патшаа арсы наразылыы мен Кенесарыны хан болсам деген арманы штасып жатыр. Мндай жадайда біз Кенесарыны емес, лде адасып, лде шауып алады деп орып сол слтанны соынан еріп жрген жртты еске алуа тиістіміз. Кенесарыны ртамыз деп миллион адамды ртуа болады ма?

— Болады! Неге болмайды?! — деді кенет Ахмет аттыра дауыстап жіберіп.

— зімен бір туан азаы болса да ма?

— Мейлі. азаым болсын, шршітім болсын. Айтаныма кніп, айдааныма жрмейді екен, ырып тастау керек!.

Генс оан ренжи арады. Алдында тран адам, кенет генерала адам емес, ан мар орау секілді болып крініп кетті. «Халыты боса ырмау керек» деп лтымыз блек біз ара тскіміз келеді, ал мынау... Генс кенет Ахметке «Халы сендей слтандарды неге жек кретіні енді тсінікті болды. ке Айшуа ханны баласы Жантрені халы лтіріп еді. Байа, Ахмет, сені де ажалы халы аарынан келмесін!» — дегісі келіп кетті. Біра Перовский брыныра:

— Жарайды, біз мына генерал мырза екеуміз Кенесарыны зімізге ан ткпей баындыруды жн кріп едік, — деді. — Егер ондай ммкіншілік болмайды екен, — кш жмсауа да бармыз. Сонда Кенесары жасаын таландауа лдері жете ме?

уананнан Ахметті кзі жар ете алды.

— бден жетеді. Кенесарыда азір сегіз мыдай атты скер болса, мына біз Жантрені слтан-правитель екі баласы Ахмет пен Арыстан ш мы жауынгер арсы оя аламыз. Жантрені інісі слтан-правитель Баймхамед екі мы адам береді. Жаппас лы Жанабылдан, Кенесарыа осылмай алан Ор бойындаы Тртара, Жаалбайлы руларыны биі Ккір, Биажаннан мы адамнан шыады. Кенесарыны асы ыпша биі Жабыршыны Баложасы мы сыпай берсе... Сонда анша болды? Тоыз мы ба? Бан Орынбор скери губернаторы екі мы солдат осса, лшынып отыран Батыс Сібір скерісіз-а Кенесарыны биыл кзде жо етуге болады. Тек рсат етілсін.

— Жасы, — деді кенет Перовский, — зге слтандар келсін. Кешке кееселік. Жолдан шаршаан шыарсыз, зірге тыныа трыыз.

Ахмет шыып кеткеннен кейін Перовский:

— Крді бе, мртебелі досым, — деді Генске, — аза жерінде феодалды, рулы дстрді андай мыты екенін? р слтан, би арамаындаы руластарыны жігітін з солдаттарындай жмсай алады. аза та бір, ой да бір, тек алдарына тсетін серкесі болсын!

— Жо, — деді Генс абаын сл шытып, — аза дарынды халы, батыр халы, тте баытсыз халы.

Перовский жауап айыранша адъютант таы йге кірді.

— Генерал мырза, — деді ол лденеге сл ызарып, — азаты тамаша екі слу ызы келіп тр. Кет десем, сізге кірмей кетпейміз дейді. Бірі орысша судай біледі.

Перовский мен Генс біріне-бірі арады. аза ызыны орысша сйлеуі екеуіне де та дние.

— Кірсін, — деді Василий Алексеевич.

«ыз» деген сз жас кезінде бозбалашылыты басынан кп ткізген Перовскийге жылы тиді ме, ол еріксіз жаасын жндеп, тікірейген сарылт мртыны шын сл шиыршытай деміледі. Генс пен Перовский біріне-бірі арап кліп жіберді. Жйрік ат шаппаса да ырындайды деген.

Осы кезде йге сндене киінген екі ыз кірді. Біріні басында сукеле, сонысына араанда жас тскен келіншек секілді. стеріндегі киімдері бай ыздарынікіндей тора мен дрия болмаса да, кз тартарлытай демі. ызыл шибарыт амзол, аятарында ызылт кким етік, а патсайы шытырман кйлек. Келіншекті асындаы ызды басында ызыл тлкі кілі брік, белдеріндегі кміс белбеу бларды Арадан шыандарын аартады.

— Сау саламатсыздар ма, мртебелі генерал мырзалар, — деді сукелелі, шашы жерге тскен келіншек. асындаы ыз орысша білмегендіктен ескі Ара дстріменен екі олын кеудесіне апарып, басын иді.

— здерііз де амансыздар ма, аратарым? — Генс бірінші болып аман-
дасты. — айдан жрсідер! Аттары кім?

— Мені атым — Алтыншаш, жанымдаы ызды аты Кміс. Кенесары аулынанбыз, — келіншек орысты таза тілімен тсінік берді.

аза ызыны орысша осыншама демі сйлегеніне та алан Генс:

— Орысшаны айдан йренді? — деді.

Алтыншаш кесі Тайжанды атаннан кейін алай орыс арасына тскенінен бастап, е аыры Кенесары батыры Байтабына ерге шыанына шейін жасырмай, бар мірбаянын демі орыс тілімен айтып берді. Орысша сйлеп тран кімні ызы екенін енді ан Перовский;

— Бізде андай шаруа бар? — деп срады.

— рметті генерал, сізді ділетті жан деген со келіп трмын, — деді ол кенет кзіне келген жасын сртіп, — ткен жылы Кенесары слтанны айдалып кеткен бар туыс-жаынына патша азамны амнистиясын алып бердііз... Мені ондай лкен тілекті сізден талап етер аым жо, тек аяыз деп тінемін... Е болмаса Туринскіге жер аударылан аа-інілерім мен апа-сілілерімні амандыын білдіріп берііз...

Генс кзінен жасы соралап тран келіншекті аяп, теріс брылып кетті.

Ал Перовский:

— Жаныдаы баланы андай шаруасы бар? — деді Алтыншашты тінішіне бірден жауап бере оймай, сылтауратып.

Алтыншаш Кмісті де басынан ткен уаианы жасырмай тегіс айтып кел-
ді де:

— Б да сіздерді делетті дегенге, оырлжа аа слтанны стінен шаым айтып келіп тр. Осындай озбырлы істеген адам ешбір жаза тартпай кете бере ме дейді. кесі бдіуаитты да сол оырлжа сыпайлары лтірді.

— андай айуанды! — деді Генс Кмісті аяп кетіп француз тілінде.

— И, дала заы айуандыпен шектес келеді! — деді Перовский де французша жауап айырып.

Алтыншаш еле ете алды. Ол французша да білетін. Алтыншашты ызметші ыз етіп йіне алан генерал-майор Фондерсон орысты асйектерінен болатын. Олар й-іштері боп кбінесе французша сйлесетін. Жетім ыз Алтын-
шаша бес жылды ішінде амал жо, жат тілді де йренуге тура келген.

Алтыншашты еле еткенін аарып алан Перовский:

— Сен немене, француз тілін де білесі бе? — деді.

Алтыншаш генералдарды зара сздеріні кусі болысы келмеді.

— Жо... — деп тмен арады...

— Онда неге еле ете алды?

— Сздеріізге тсінбеген со тадананым ой...

— ...

Француз тілін білмеймін дегенінен Алтыншаш соынан кп пайда крді. Генералдарды сан пия сырларын естіп, Кенесарыа арсы олданылмашы шараларды кні брын біліп отырды.

— Бларды тінішіне андай жауап беруге болады? — деді Генс Перовскийге таы да француз тілінде.

— Мына келіншекті кесі жнінде патша азама жазып, не болмаса соыс министрі Чернышев арылы бірдеме білуге болар. Ал оырлжаа не істейсі? Ол Горчаковты арамаындаы адам ой... ысасы, тініштеріді аылдасып крерміз деп шыарып салу керек.

— Блар екінші рет айта келе ала ма?.. Біздерді де алдамшы жандар екен ой деген ойда мір-баи кетпей ме.

— Алдамшы жандар екенімізді бірден білгеннен крі, соынан білгендері дрыс емеc пе? — Перовский езу тартып клді. — йткені бізге де, олара да жеіл тиеді.

— Жо, — деді Генс, — Блар екеумізді орыс генералдары деп сенім ттып келіп тр. Мен бларды сіз айтандай алдап шыара сала алмаймын...

— Сонда не істемексіз?

— Азия ісі департаменті арылы мына ызды туыстарыны айда екенін білуге тырысамын, ал оырлжаны жауапа тартуларын талап етем.

Перовский таы да клді.

— Россия кеселеріні мндай істе асыпайтынына лі кзі жеткен жо па еді? Бл ыздар сенен жауап келгенше ауылдарында артайып та лер...

— Ауыла бараннан кейін бл ыздарды айтып келуі екіталай... Кнсе осы жерде алуларын сраймын. Жауабын тездетуге тырысамын. Оны стіне бл екеуі де мені жетімханама керек.

Генс йінде азаты жетім балаларына арналан баспана ашан. Олара орысша-азаша сйлей білетін трбиеші алуды кптен бері ойлап жр еді.

Генерал-майорды ойына тсінген Перовский:

— Мейлі, зі біл, — деп клді.

Генс ыздара арап:

— тініштері туралы тиісті кісілермен хабарласалы. Жауап келгенше ыайлы крседер мені йімде болыдар. аза балаларына ашан жетімхана бар, сонда ызмет істедер, — деді.

Алтыншаш сл ойланды да, бірдемеге бел буандай бірден:

— Жасы, — деп жауап берді.

Келіншекті неге тез кне аланын Генс те, Перовский де тсіне ойан жо. Оны ойын жанындаы Кміс те аармады. Біра ол біраздан бері сырлас болып алан рбысыны кілін жыысы келмеді. Аз уаыт Орынборда бола труды теріс крмеді.

Сол кні Генс ыздарды з йіне кеп жетім балалармен таныстырды, кешке таман бларды ісі жайында департаментке хат жазды. Жне Перовскийді тапсыруы бойынша Кенесарыа да «оан хандыына арсы соысты тотатып, Орынбор шекарасына айтып келідер» деген бйры жіберді.

Кенесары бл хатты он сегіз кн соысып Созаа кірген кні алды. Ол келесі аптада алы олымен Ташкентке аттанбашы еді. Амал жо, айтандарыа кнем деген Орынбор бастытарына удесі бар сол себепті оан хандыымен бітім жасап, кейін айтуа мжбр болды. Біра Кенесары кейін айтуын айтса да, зіні енді ештееге еркіні жотыына іштей кйініп, патша генералдарына кектене алды.

 

ІІ

 

Зиректік, ойшылды, сезімталды — ана стімен бірге бітетін асиеттер. Мны адам сатып ала алмайды, егер жрегінде осы бір асиеттерді шындары болса ана мір, оршаан оам оны не лайта тседі, не шіреді.

Жасынан нер мен ылымды неге еткен Есіркеген трт жыл Семейде орысша оыанда кп жадайды тсінді... сіресе туан ел-жртты надандыы, аморсыздыы жрегіне шо тастап, мазасын ала берді. Бл жйттер Есіркегенді р айы, шерге блеп ана оймай, еліне аморлы етерлік жол іздетті. Енді ол орыс халыны тарихына, мдениетіне, су жолына іле арады. з еліні бл халытан аншалы кейін аланын ойлана тсті. Ойланан сайын, ортаасырлы мешеуліктен ол созуы ажетін, ыс атты болан бір жттан со-а дулеті сарылып шыа беретін, мал соында ткен кшпенділік трмыс-тан грі егіс салатын отырышылы мірге арай икемденуі керектігіне кзі жете тсті.