лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 17 страница

Есіркеген з сана-сезіміне азы болар таы да бір сырлы дние ашты. Ол сонау Орталы Россиядан аза жеріне жаа оныса кшіп келген орысты арашекпен мжытары мен а патшаа арсы ол ктергені шін Семей секілді алыс бекініске жер аударылан декабристер — орыс офицерлері мен оымысты адамдарыны аза халына деген жанашырлы, досты кз арастары еді. Халы пен халыты еш уаытта жауласпайтынын, оларды араздастыратын тек стем тапты анаушылы саясаты екенін тсініп, оны жрегіні ткпірінде орыс халына деген бір демі жылы сезім туа бастаан. «Халы пен халы тату болса, а патша не істейді? Ал ытай, оан, Хиуа, Бхардан орлы кріп басы осылмай жрген алы азаа тбі тадыры да, айы, уанышы да бір, сйеніш болар ел керек. Оан орыс жртшылыынан жаын кім бар? рі мдениетті, рі уатты. Достасса оран бола алады? Біра сонда елімізді туелсіздігі не кйге шырайды. Ммкін ел туелсіздігі де саталар. Кенесары, Аыбайларды тсінбей жргендері бар шыар. Жо, сан айастан ткен бл батырларды ел кйін тсінбей жр деуге мені андай аым бар?.. Бл бір аыла салатын жадай».

Осындай кйде жргенде Есіркеген Семейдегі орыс мектебін бітіріп, ыс келе Петербург кадет корпусына тсетін болды. Бл бір мы сегіз жз ыры бірінші, азаша Сиыр жылы еді. Оуа ар жауа баратындытан ол жаз шыа з аулына келген. Жрегін ккейкесті арман торлаан, ел амын ойлар жігіт — ойпат стінде ерте шыып, ерте солатын саралда гл трізді, ерте пісіп, ерте артаяды. Сексеннен аттап селкілдей бастаан Масан арт жиырмаа жаа ілінген немересіні ой соран бозылт жзіне арап, оны жанын жеген бір кеселді бар екенін бірден ты. Біра келген беттен тіс жарып блендей де-
меген.

Немересі туан жеріні жасыл шалынына бден аунап-унап мауын басып, рбы-достарымен біраз ойын-сауы рып, бабына келгендей кезде ана бір кні оашада:

— араым, іште жатан айы Ескендірді ос мйізі трізді, сыртыа шыармаса кеселге айналдырады, — деді байсалды нмен, — абаыны шырынан ішіе бір сарсуды байлананын аарамын... Кріге айтылатын сыр болса жасырма, олымнан іс келмесе, тілімнен аыл келер... аянбан.

Кпті крген арт атамен зіні де сйлескісі келіп жр еді. Есіркеген бірден атарыла алды.

— айым бар екені рас, ата. з айым емес, ел айысы.

— Ел айысы! Лебізі жылы тиді. Ел амын ойлар артымда тяым жо па деп ынжылатын едім. дай таала, мсіркеген екен. Мныа да шкір. Ал сйле.

— Трт жыл алада оыдым, ата. Жас адама трт жыл трт кнмен те ой... Ал маан... лде мен сондай сарыуайымшыл болып тудым ба, трт жылым трт жз жылдай за соты... Егер адам ойы теізге айналар болса, мені ойымнан бкіл дниені оршаан тірі пенде жзіп те алмас мхит пайда болар еді...

— И, айта бер... сонша шан теіз мхитта жзіп не крді...

— Халымны сол мхит суына парапар кз жасын крдім.

— Халыны кз жасын кру ажап іс емес. Мен оны ес білгелі кріп келе жатырмын. Кру бар да, кмек беру бар. Сол кз жасты ратар не жол тапты?

— Жол біреу-а трізді. Тіл мен діні блек боланмен, жері мен тадыры бір орыс жртшылыымен бірлеспей бізге жары суле жо секілді. Сары далаа ие екенмін деп таы ландай ысы-жазы кшіп жре бергенмен ештее оар емес. Бйте берсе тбі наданды жееді. Біз де мдениетке лаш руымыз керек. Ал мдениет орыс жртшылыында.

— Оларда р ана мдениет емес, иянат та бар ой, лым... — арияны кзі кенет жар етіп бір шын крсетті де, айта сне алды. Ол енді ждей, ойлана сйледі, — р жыраны зіні бір кйкентайы болады. Срия заман бізді осылай срия ойлы етіп жаратан шыар. Асыл тастан, аыл жастан, ммкін сені айтып отыраны дрыс болар, біра ел-жрты не дейді? Крі ыран кре алмаанды, жас ыран іледі, тек айтарым: анына тартпаанны ары сынсын дейді аза. Ашы уан киіктей, см тадырдан зресі шан азантай халы бар, тек соны арысына алма...

— Халы кейде тсінбей де арамай ма? Кенесарыны біреу арайды, біреу ардатайды...

— Дрыс айтасы. Кенесарыны жауы да кп, досы да аз емес. Кейде оны ылыына мен де тсінбеймін. Ал саан тсіну тіпті иын.

— йтсе де сол Кенесары ойына мен тсінгім келеді. — Есіркеген сл ндемей алды да айтадан сйлеп кетті. — Жаз аяталып келеді, ар тсе Петерборда болуым керек, — деді ол жерді шылай отырып, — Петербора Омбы арылы баруа да болады... Орынбор жаымен де жететін жол бар...

— Сонда осы арадан Орынбор аттанбасы ба?

— И, араткел дуанынан Атбасара тсіп, ар жаында араойын ашырлы арылы Ырыз ласам... Жолай Кенекее жататын елдерді басып, ондаы жртты андай кйде екенін з кзіммен крсем...

— Ел кйінен ер арманын білу иын емес. Біра бл жолы тым ауіпті жол. Петербора оуа бара жатан Жамантай аа слтанны жігіті екеніді сезіп алса, Кенесары адамдары сені тірі жіберері екіталай.

— Ол ауіпті зім де тсінемін, біра з жолыды тадау шін, р тайпаны кіл мын аны білген жн ой деймін...

— лбетте.

Орынбора Кенесары ауылдары арылы жруді Есіркеген оуа барам деген кннен-а шешкен. Бл жолды тадауында ел кйін білуден зге бір арманы бар. Ол арманы — Кміс. бдіуаитты й ішіні ол Кенесары жаына шыып кеткенін сол жазда-а естіген. Біра олар тірі ме, лі ме хабардар емес-ті. сіресе Кміс жайын те білгісі келетін. оырлжаа ойда жотан ойыншы болан осы бір аяулы замандаса деген аяныш йтеуір кіліне маза бермейтін. Кейде осы аяныш оны бір жылы ттті сезімдерге де жетелейтін. Кенесары ауылдары арылы жрсем, сол бдіуаит й іші туралы бір хабар естірмін деген міт, бліншілікшілерді олына тсіп алармын-ау деген ауіпке бой бермеді. Крі атасымен ел жайын, зіні келешек арман жайын за гіме ете отырып, аыры Петербора Орынбор арылы жрмек болып шешкен-ді.

Енді міне, мынау сар даланы кезіп келе жатан ш салт аттыны ортасындаы аба жігіт осы Есіркеген. Астында отаудай боп жараан кзен кре. Басын шлып тастап, жіті басып аядаанда, екі жаындаы — шабдар байтал мен крта тартан аракк ат — желе тсіп, зер еріп келеді.

Есіркеген ауыл жігіттерінше киінген. Басындаы пшпа бркі мен стіндегі блын жаалы лпан шапаны ауатты йден шыанын аартандай. Жанындаы пшы сары мен денелі ат жаты ара ср жігітті стінде кедей олы жпыны киім. Ке жеді кне шекпен, ырыла бастаан жеіл елтірі тыма пен кне далбаай. Екеуіні сырт бейнесі, ортадаы ауатты жігітті жай атосшы серіктері екенін сездіреді. Бл шеуі ауылдан шыпай жатып, Кенесары жасаы кездесіп алса, сонау лытау бойындаы Найман руындаы наашыларына бара жатырмыз деп айтуды келіскен. Есіркегенні жанындаы жігіттерді сырт пішіндері блендей кзге тсер болмаанмен екеуі де нері асан жандар. Пшы сары даусы кернейді ніндей созылан нші, ара сры жамбасы жерге тимеген балуан. Екеуіні борышы біреу-а Есіркегенді сау-саламат Орынбора жеткізіп салып, ыс тспей араралыа айта оралу.

араралы жатан шыандарына бір аптадан асып кеткен. она десе шаын жая тсетін аза ауылдары, алыс жатан «наашылап» бара жатан жігіттерден онаасын аяр емес, бір ауыла тстенсе, бір ауыла онып, Арынаты баурын да кмкерлеп алды. Жол енді осы арадан кнбатыса кілт брылады. Енді жігіттерге «наашыларымыз» Жем, Ырыз бойындаы Тама руы деуге тура келді. Тотаан ауылдары бан сенеді. йткені трлері де, астарындаы аттары да ры-арыа самайды жне аайын уып жре беретін азаа «Жем, Ырызда наашымыз бар еді», — деген сз майдай жаады. «Пле, жиен болсадар, осындай алыстан іздейтін болыдар», — деп оларды ошеметтей тседі.

Жол кнбатыса арай брылысымен-а бірден згере бастады, жаз аяталып, сарылт тартып алан. Араны кк шалыныны орнына уа тартан бидайы пен боза шп, ши мен шіле жиі кездеседі. Кн райы да згеріп, енді жолаушыларды беттерін салын жел бетін болды. Біра даусы арлыпайтын пшы сары жол ысарсын дегендей жаы бір тынбайды. Біресе клдіргі ле айтады, біресе айылы зар тгеді. Ал Есіркеген ле айтан сайын атын
тотатып ойып, алтасынан ойын дптерін алып р лені сздерін, кім шыаранын, андай жадайда айтыланын жазып алады.

— айтесі пшы сарыны айтаныны брін ааза тсіріп, — дейді о жаындаы ара ср, — бда не кп, ле кп...

— рім-бтаа керек, — дейді Есіркеген, — халы мрасынан ымбат азына жо, брі ааз бетіне тсірілуі ажет.

Пшы сары Есіркегенні сзінен анаттанып кетіп, кенет ер стіне бір жамбастай оилана отырып алды да, таы да бір нді шырап кетті.

 

Блдірді ала ауызды ел арасын,

Найза мен сойыл шешті дау таласын.

Соншама штескенде, бауырларым,

Тозудан, айтшы, баса не табасы?

 

Ат тбеліндей аз аза

Бір-біріді ыранда

ай мрата жетесі?!

Мойныа бау онсыз-а

Тсейін деп транда.

Кімге ерлік етесі?

 

Еcіркеген леді естігенде тсі бір трлі уылданып згере алды.

— Бл кімні леі?

— Атыай Ырым аынны.

— ай жадайда шыаран?

— Ана жылы Атыай арауыл мен Алтын, Тоа жерге таласып кп жігіттер сойыла жыыланда...

Есіркеген одан рі ештее сраан жо. леді жазып та алмады. Кенет алы ойа шомды. «Ырым аын?.. Мен естімеген аын екен... Сір, бай мен батырды, би мен слтанды, ру бастытарын матап кн крмейтін жан болуы керек. Ел арасында жріп айтыса тсіп жлде алудан да алыс болар... азаты ала ауызды зиян екенін тсінетін мндай сз шыаны бір жасы ырым екен... Осылай жртты оята беру керек. Бар келешек халымызды оянуында. Бар нерді соан салу дрыс жол. Ел бірлігі — ел тедігі. Біра «Мойныа бау онсыз да тсейін деп транда...» деген сзінде бір лкен сыр жатыр-ау. Бл сзімен нені айтпа? Ел болып бірігіп Кенесарыа осылып, Россия патшасына арсы шы демек пе?.. И, солай сынды. Бейшара, бізді келешегіміз Россияа осылуда екенін білмей ме?»

Сары пшы кенет Есіркегенні ойын бліп жіберді.

— Мінекей ауыла да жетіп алды, — деді ол дауыстап жіберіп — бгін осында тнеп шыалы.

Ауыл дегендері ылдидаы кл жаасында отыран отыз шаты й болып шыты. Табын руыны бір блегі екен. Жаз сонау Атырау теізіне дейін кшіп, ыс осы мады ыстайды екен. Биыл алыса кше алмай, Кіші жз бен Орта жз жеріні ортасындаы ызыл дігек маайын жайлап алыпты. Себебін сраанда, онып жатан йлеріні иесі аба саалды ара шал:

— Былтыр жаз мда кшіп жргенімізде малымызды те жартысын Хиуа ханыны сарбаздары барымталап кетті. алан жартысын ыс тсе осы арадан оан сыпайлары шауып алды. Осы ауылда тіпті тігерге тя алмаан йлер бар, алыса кшуге бізде азір жадай жо, — деді. Сйтті де зіні онатарына айран мен ірімшіктен баса онаасы бере алмай отыранына ысыландай тмен арап, — бл йде де бір сиыр мен ш ешкі ана алды. Алыстан келе жатан жолаушылар екенсідер, ой сою керек еді, — деп мігірледі.

Есіркеген шалды аяп кетті.

— ысылмаыз, отаасы, бара мзір, жоа зір... Біз ыыласыыза да ризамыз...

— И, жоа жйрік жете ме, — деп шал ауыр крсінді, — ренжімеседер боланы... Шабыншылытан кейін бл ауылдарды ктерілуі де оай болмас... Амал не, баса тскен басбашыл, дай тн бергенге дн берем деген екен, бізді де лтірмес.

Таерте ертемен Есіркегендер жрер алдында шал таы да:

— Дрыстап онаасы бере алмаандарымыза кпелемедер, аратарым, заман солай болан со істері бар ма, — деді майып, — жедел жріп отырсадар сске болмай аражыылдаы Алтай руыны бай ауылдарыны біріне жетіп аларсыдар, біз бере алмаан онаасыны сол ауылдан ішерсідер.

Есіркегендер жпыны ауылды сырттай жріп келеді. Кеше ымырт йіріле жеткендіктен байамаан екен, кл жаасында отыран осынау отыз йді, ауыл деген р аты екен. Бір-екі тйе, он шаты сиыр болмаса, кзге тсер мал жо. Ауыл иттеріні йрыы айы болушы еді, бларды иттеріні де жні жыылып, йрытары салбырап кеткен. Есіркегенні іші удай ашыды. «Сір балы аулап кн креді-ау бл ауыл», — деді ол ойа шома беріп.

артты тндегі сзін естігеннен кейін, ол тні бойы кз ілмей шыан. азір де сол ой шумаын жалай тсті. «Жо, жо, айткенмен де Россия ол астына тезірек кіру керек. Сонда ана бл халыты жаны алады. Хиуа, оан р малын ана талайды ой, ал ытай ауына ілігер болса, еліді біржолата ртып жібереді. Есіркеген енді тариха кз жібере ойланды. — Бір мы жеті жз елу алтыншы жылы еді ой, зіме арсы бас ктерді деп ытай бодыханы рі айбынды, рі айбарлы мемлекет рып, бкіл Жоар лкесін билеп отыран Торауыттарды миллиондай халын ырып, Жоар мемлекетін тарихтан мгі ртып жіберген жо па еді. Сондай хал азаа келмесін кім біледі? Ежелден штескен ытай бодыхандары, з елін аямаанда бізді аяр ма? Жо, жо, Россияа бас ию керек, сонда ана зге ел жандары бізді тонауды ояды».

Бл кезде кн де ккжиектен ктеріле бастады. шы-иыры жо ау жапан ке далада шан с, жгірген а крінбейді, тек кде шпті уалай бірен-саран бдене жоралап, кн шыана уанандай шегірткелер ана шырылдайды.

Сске кезінде была жатан жел трды. Жолаушыларды мрындарына бір жылымшы иіс келді.

— Бл не? — деді ара ср жігіт, — мал ырып жатыр ма біреу? ан иісі трізді ой мынау иіс...

Есіркеген жауап айыран жо, атын тебініп ап, алдындаы адыра арай шаба жнелді. Серіктері де аттарына амшы басты.

Блар адыр басына шыа келді де, алдарында пайда болан кріністен шошып кетіп, кілт тотай алды. Дл адырды етегінде шие кмкерген тулай аан жіішке зен жаасында а боз йі аралас алы ауыл отыр екен... Біра ауылды сиынан жан шошырлы. Дауыл соып латандай жапырая алан лашы, крке. Шаыраы жерге тскен а отау, араша йлер. р жерде слаан лік, оны оршап жотау салан топ-топ йелдер... Жылаан бала, лыан ит. Бір топтан екінші топа арай лікті басына ран оуа бара жатан бірді-екілі а слделі молдалар кзге тседі. Ауыл шетінде бір ауым топ крекпен зират азып жатыр. Крі-жасы аралас. аза аулына таянаннан-а елді кркі боп кзге тсетін кілі ыз, сукелелі жас келіншекті бірде-бірі крінбейді... Осыншама алы елді маында мал дейтін мал да жо. Бірен-саран клге аунап шгіп жатан тйелер мен бзауларын ерткен он шаты сиыр жр. Ері мойнына кеткен екі-ш шідерлі ат оттауа арай шоадап барады. Ауылды жалпы крінісі тнде ана жау шауып кеткенін аартады.

— Япырмай, бл не смды, — деді пшы сары ішегін тартып, — мына ауылды да жау шапандай ой.

— И, — деді ара ср крсініп, — бл ауыл да босаасы босаан ауыл болды ой.

— Жо, шаыраы лап жерге тскен ауыл деіз! — деді Есіркеген кзіне келіп алан жасын серіктерінен жасырмай алааныны сыртымен сртіп, сйтті де кенет атын тебініп ап, азаты ескі дстрімен «ой, бауырымдап!» ауыла арай шаба жнелді. Серіктері де «ой, бауырыма!» басып соынан ерді.

Есіркегендер бл ауылда бір кн болды. ліктерін ойысып келесі кні жріп кетті. Ауыл асаалы обызшы Крібай деген шал блар келісімен болан уаианы айтып берді. Бл — Алтай руыны Кенесарыа еріп Арадан кшіп келген бір аулы боп шыты. Брын кзіргі Атбасар дуаны салынып жатан Есілге ятын Жабайы зеніні маын оныс етіп келген екен. Ол араа бекініс салына бастааннан кейін оныс іздеп амалсыз Кенесарыа еріп, осынау ыпша жеріні шетіне кшіпті. Кенесарыа ерді деген аты болмаса оан блендей жрдем бермепті. Тек ол шынан жаласып, скеріне ыс соымдарын, жаз ару-жараа деген салыын тлеп трыпты. Биыл ана біраз жігіттері Кенесары сарбаздарына осылыпты. Соан шіккен бе, лде осы ауыл Кенесарыны иек тірер тілектесі деп біреу-міреу крсетті ме, йтеуір Ор аласынан шыан а патшаны бір топ «крі ылыш» жендеттері кеше кн бата кеп ауылды шауыпты. аннен-аперсіз жатан ел, ауыл стінен грсілдей атылан мылтытан шошып, арсыласа алмай алыпты. Жендеттерді здері екі жздей адам екен, тні бойы істемегені болмапты. жетке жарайтын ыз балаларды брін шетінен абыройын айрандай тгіп, осы ажарлы-ау деген жас йел, келіншектерді бірде-бірін сау тастамапты. Кеудесінде намысы бар арашаа тскен жігіттер мен «ау, блары не?» деп аыла салам деген асаал, арасаал біткенні брін бкіл жртты кз алдында оа байлапты, кейбіреулерін ылышпен шауып лтіріпті. Мндай аза болан жанны саны отыза жуы крінеді. ан ішер жендеттер тні бойы дрменсіз елге істерін істеп, тек бгін кн шыа ана жріп кетіпті. Біра р кетпепті, ауылды слу ыз-келіншегі мен тбекте жатан бар малын айдап кетіпті. «Барлы Кенесары жаына шыандарды кретін кні осы. Бл бл ма, бйте берседер ендігі жолы біріді алдырмай ырып тастаймыз», — деп кетіпті.

— Бл уаианы Кенесарыа естірте алдыдар ма? — деді ара ср анын ішіне тартып.

— Тнде ауылды шауып жатанда кісі жібергенбіз. Жер арасы шалай, егер шабарманымыз ола тсіп алмаса слтан аулына таяп алан шыар, — деді Крібай шал, — біра оны олынан не келеді?.. «Крі ылыш» жендеттері Ора арай беттеді ой, кездесе алмас... Тек Жантре рім-бтаыны ауылын бктерлей уса шырасулары ммкін. — Шал таы крсінді, — ой, білмеймін, шыраса ояр ма екен... Тым иыс жатыр ой... Жне ол тстаы ел Кенесарыа арсы, жн сілтемес.

ліктерін ойысып ауылдан шыысымен, тні бойы йы крмеген Есіркегендер бір сайа тсіп, аттарын тсап ота жіберіп, здері оржындарындаы азын-аула астарымен зек жалап, кн тс боланша йытап тыныып алды. Енді олар Солтстікке арай брыла тсіп Орынбора Кенесарыны арамаына жатпайтын ауылдарды стімен жрмек болды.

Есіркеген ата онысымен-а таы сазара ойа шомды. Жанындаы серіктерінде де н жо. алай ндесін, баанаы ауылдаы крген кріністері екі иіндерінен сегіз батпан ауыр жктей жерге жанши тсіп, бастарын ктертер емес. сіресе Есіркегенні абаынан ан жауан. «Россияа баыну керек деймін. Ондаы ойым лы халы, мдениетті халы, зімен бірге мрата жеткізеді деп сенуімнен шыан арман. Ал баанаы ауыла істегені не? Ммкін мен ештееге тсінбейтін болармын, а патшаны да, оны арапайым солдаттарыны да арманы біреу-а шыар. Тезірек азаты ртып, жерін емін-еркін пайдалануа асыатын болар. Біра бір олдаы бес саусаы да бірдей емес ой. Бір Абылайдан шыан екі рпа — екі блек жол стаан жо па? Улиге арсы асым шыса, Улиді баласы Шыыса асымны баласы Кенесары арсы келіп отыран жо па? Сол трізді бір Россия патшасына баынатын жртта екі трлі ой болуы ммкін ой»...

рине, Есіркеген зіні осы ойынан кейін жиырма жылдай шамасында тариха келген Шыысты баласы Шоан мен Кенесарыны баласы Сыздыты да біріне бірі арсы соысатынын білмеді. Шоан — орыс генералы Черняев жаында, ал Сызды оан хандыын орап шыатыны оны тіпті ш йытаса тсіне де кірмейтін жйт. Сондай-а зі секілді Шоанны да Россия мдениетіне анат аып, туан халын сол Россияа тартанын, біра артынан генерал Черняевті скері сол халыты Россия патшасына отар етемін деп ыранда, не істерін білмей, ызметін тастап Тезек трені аулына ашатынын айдан білсін.

Есіркеген азір шым-шытыры жмба ойды шешуін таба алмай шатасуда еді. «Расымен мен ателесіп жрмін бе? Тбі жауынан тыла алмайтынын білген жаралы жолбарыс трізді не болса да айасып лем деген Кенесарыныкі дрыс па? Мдениет, прогресс, Россиямен біріксек жары кніміз шыады деп жргенде, халымызды еркіндігі тгіл, зінен айырылып алмаймыз ба? Егер азаты зіне осу деті, немі лгі ауыла істегеніндей бола берсе йткен мдениеті де, келешегі де рсын!.. Онда су ішсем де, суан ішсем де халыммен бірге боламын. Тек соны кні ккте жзсін, соны ана сулесі жарырай тссін».