лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 18 страница

Осындай шым-шытыры ойда келе жатан Есіркеген кнні екіндіге таяп аланын жаа аарды. Ол енді брылып жан-жаына арады. лі шы-иыры жо ке дала, ау басын аырын сипай ескен салын жел, басты шырмаан смды ой...

— Кн екейіп кетті, осы бір тста ауыл болса керек еді ой, — деді сары пшы сол жатарындаы кгілдір дестерден асыра нсап, — аттар да болдыруа айналды.

— р ана аттар ма, жаны рыр да болдыран секілді-ау.

Бл Есіркегенні жолдастарына ата оналы айтан е алашы сзі еді.

Серіктері тіл атан жо. Жас жігітті жрегінде андай ауыр кеселді жатанын тсінгендей аырын крсінді де ойды.

Блар енді сола, пшы сары крсеткен кгілдір дестерге арай брылды? рі-бері жрген со кн бата, адыр-д оршай біткен жазы далада, арасуды жаалай онып отыран ауылды крді. Бл ауылды да сиы та аларлы. Осы араа не жаа келіп онан, не болмаса йлерін жыып кшуге ыайланып жатан трізді. йтеуір тйелі жкті жанында бігерленген жрт. Тек лгі жыылмаан (лде жаа ана тігіп лгірген) лкен ш а орданы есігіні алдында бл йлерде лік бар екеніні белгісі ат йрыына жалау байлаан сойылдар мен й стін айыш-йыш етіп таан ара басрлар крінеді (лік бар йді блай білдіру кей руларыны ежелгі дстрі). рген ит, рген мал кзге тспейді. Тек кшке арналан тйе мен бірен-саран ырдуан, пуеске байалады. Біра ауыл іші жыпырлаан адам. Ауылды оршай кп салт атты жне тр. олдарында найза, сойыл, шопар...

— Бл ауылда да бір блік бар секілді, — деді ара ср, — брылып кетелік.

— з еліні блігінен брыланда айда барасы? — деді Есіркеген. —Туекел, не болса да бара крелік.

Блар ауылды оршаан сыпайлара таяанда алдарына егезердей ара мртты жігіт згелерден блініп шыа берді.

— Ей, кімсідер? — деді ол астындаы абоз атын ршытай айналдыра ойнатып, аналарды слемін алмай.

— зіміз ой, — деді Есіркеген, ананы кеудесіне таан кк ша белгісінен Кенесары скері екенін біліп. — Крмей трсыз ба?

— Кргеніме крімдік берейін бе? — жігіт ні грілдей шыты, ашулы жан екенін бірден сездіріп алды, — зіміз дейтін мені екі туып бір аланым ба еді? амшы кргі келмесе, одан да тезірек жніді айт.

— Аманды жо, саулы жо, берген слемімізді алмай жатып, мншама тйілгенііз не, аасы, — деді Есіркеген биязы нмен, — Арадан келе жатан жолаушымыз, Ырыз бойындаы Табына наашылап барамыз.

Араны ай тсынан боласыдар?

— араралы жаынан.

— аракесексідер ме?

— И...

— Кесіп алса ан шыпас, ел билейтін жан шыпас дейтін аракесек екенсідер ой.

Есіркеген, шамдана алды, біра зін зі стап сыр бермей таы да биязы нмен:

— аз дауысты азыбекті естімеген азата да жан болады екен-ау! — деді кекесін клкісін жасыра алжыдаан болып.

ара мрт бл жолы Есіркегенге зілдене арады.

— аракесек ділмр келетін еді, сен де ділмр екенсі. Сір, сол азыбек биді рпаы болмаса нетсін...

— Жо, азыбек биді емес, Масан биді немересімін.

— лгі Жамантай аа слтанны аылгйі Масан биді бе?

— И, дл соны!

— арма салып ала алмай жрген алабам, аузыма зі келіп тскен екенсі, жр олай болса!

Мрттыны даусы бл жолы ктем шыты. Кенесары еліні Жамантайа деген асты кз арасты енді зіне ауанын Есіркеген бірден сезінді, біра ара мртпен сз таластырмады.

Найзаларын олдарына клдене стаан он шаты салт атты жаяу ш жолаушыны оршай, ауыл ортасына арай жрді.

Блар ауыла кіре шеткі араша йден арлыан крі дауысты жотау естіді. лік бар жерде бата оымай тпейтін азаты ескі дстрі, Есіркеген араша йге арай беттеді. асындаы жендеттері де арсы болан жо, сыртта трып алды. Ол йге кіріп келгенде е алдымен кргені шопыт тыма, жырты шекпен, жылап-сытап отыран кіле кедей болды. Сол жата слайып ыр мрынды, мрты жаа тебіндей шыып келе жатан жас жігіт жатыр. Трі лген адам трізді емес жаа ана йытап кеткен секілді. Басында екі бйірін таянып, а шашын жайып; крі шандыр бетін жоса-жоса ылып тырнап тастаан шйкедей ара кемпір:

 

Атаа нлет хан Кене,

Басыа тссін ойран-ай,

Суалдырды кзімні,

арашыын, ойбай-ай! —

 

деп арлыан дауыспен зар еірейді.

лікті кеуде тсында арындасы ма, лде жбайы ма, бір келіншек отыр. Жзі а шберектей, жаса толы тостаандай ара кзі шарасынан шыардай боп керегеге арап атып алан. Есіркеген бата оыды да шыып кетті. Біра лгі сурет кз алдында трды да ойды.

Аздан кейін бны ара мрт ауыл ортасындаы алты анат а йге алып келді. Белдеуде кіші-гірім атан тйедей абоз ат тр. Брі йге кірді. Тр алдында жатан оыр киінген, зор денелі кісі басын жастытан сл озады.

— Аыбай аа, — деді ара мрт, — мына жігіттерді ауыл стінен стап алды. Жамантай аа слтанны елінен крінеді, Ырыз маындаы наашыларымыза бара жатырмыз дейді.

апсаай оыр еле етіп басын ктеріп алды. й ішінде клбей жатуына да себеп бар екен, енді ол малдас рып отырып еді, басы керегені шына тиер-тиместей зор денелі бір алып екен. Адамнан грі, ертегіде кездесетін дулер трізді. Тек жалыз кзді емес, екі кзді жне сонау тас абаты оырай ссты тсінде бір жылы шырайды сазы білінеді. Бл Кенесарыны бас батырыны бірі Аыбайды зі еді «Аыбай бл жата айдан жр» деді Есіркеген ішінен. Бл ма Кенесарыа арсы жаты жері емес пе еді?» йтсе де бала жастан лкенді рметтеп скен жас жігіт, сонау трде отыран шірек кзді алыпты мысы жегендей, иіліп слем берді.

— Ассалаумаалейкм.

— Алликімассалам, балам. — Аыбай жас жігітке тесіле арады. — анды бала см Жамантайды кімі боласы?

«, Аыбайды Жамантайа деген бітпес ші бар деуші еді, рас екен. нінде атарда атан мздай бір мызымас ызар жатыр-ау!»

— Жамантай аа слтанны арамаындаы елді жігіттеріміз. зім Масан биді немересімін, мына жігіттер ауылдан ертіп шыан серіктерім.

— -. Баы бар бала екенсі. Жамантайды жаыны боланыда бір жамандыа шырауы кміл еді. — Аыбай енді тксиген абаын сл ашты, — Масан арт лі тірі ме? А патшаны олтыына кіріп алдыдар ой, ауыл-айматары кйлі шыар?

— Кйсіз емес. Атам лі тірі.

— И, солай болар, — Аыбай лденеге кінгендей ауыр крсінді, — отыран ел отырып алды ой... Жем іздеген аш асырдай тек мына біздерміз ой сар даланы сары бауыр етіп кезіп жрген...

— Сіздерге де кшпеу керек еді.

Аыбайды абаы жауар блттай жабыла алды.

— Сонда Жамантайша а патшаны лы бол демексі бе? Масан артты немересімін дегенге асылды рпаы ма деп алып едім, алыса ша алмайтын сауысан боп шыайын деп трсы ба, алай? — Аыбай тез ашуланса да, тез айтты. — Ж, ышымаан жерімді асымай жайыа отыр!.. Ал отан адыан ялы брідей, тізе осып айда бара жатырсыдар?

— Масан атам Бкей тымымен дандал ой. Ырыз бойындаы наашыларымыза бара жатырмыз...

— рине, атаны слтан тымымен ілік-шатыс боланына сен кінлі емессі, — деп келе жатты да Аыбай кенет сзін баса жаа брып жіберді. — Жолай Крібай артты аулына соты ба?

— Сотым.

— Соса, болан анды уаианы крген шыарса?

— Крдім.

— Крсе... Ол сені Жамантайлары секілділерді ісі.

— алайша? Ол ауылды шапан Ордан шыан «крі ылыш» тобы деп еді ой.

— Сонда жендеттерге жол сілтеген кім? Жамантай трізді елін сатан Ахмет правительді адамдары. Осы ауылды би, асаалдары.

Аздан кейін Аыбай батырды сзінен Есіркегенні тсінгені мынау болды: Кенесары Ор аласынан войсковой старшина Лебедев бір мы тоыз жз солдатпен Торай бойына шыуа дайындалып жатыр деген хабар алады. Кп кешікпей слтана тышылары арылы Сібір мен Орынбор губернаторларыны шекарасында отыран Кенесарыа тілектес ауылдара екі жз солдат шыты деген суы сз жетеді. Кенесары «солдаттар осы арадан теді-ау» деген ауылдара «егер олар крінсе бізге хабар берідер», — деп кісілерін шаптырады. азір здері отыран ауыл, стерінен Крібай артты жайлауларына арай ткен ол туралы Кенесарыа хабар бермек тгіл, кп солдат айта оралып осы ауылда тыныып жатандарында «солдаттарды крген жопыз» деп бларды алдайды. Артынан аныын естіген Кенесары аарына мініп, бес жз сыпайын зі бастап келіп, осы ауылды шабады. «Блары не, й?» — деп йден жгіріп шыан лгі бала жігіт, ат аып кетіп леді. Ал Кенесары орасан атігездік істейді. Ауылды бас ктерер сегіз асаал билерін ат бауырынан ткізіп рып лтіреді. Бар малдары мен отыза таяу ыз-келіншектерін, елуге жуы жігіттерін байлап-матап алып кеше зіні ордасына жріп кетеді. Кектескен слтан, Аыбай басаран екі жз сыпайына ауылды алан атын-алашын, шал-кемпірін тегіс осы арадан кшіріп зіні арамаына айдап келуді бйырады. йлерін жыып, жртты кшуге ыайланып жатаны осы бйрыты орындау рекеті болып шыады.

Есіркегенні жрегі таы да удай ашып кетті. Оны кз алдына жааы араша йдегі сурет елестей алды. Хиуа, оан хандарынан, патша жендеттерінен шабылып, ан жылаан халын кріп жрегі бір ртенсе, аны бір азатан ан асаан халын таы кріп, жрегі екі ртенді.

— Кенекее хабар бермеген ел билеген асаалдар делік, — деді ол даусы кенет дірілдеп кетіп, — оларды жазалау бір ретте дрыс та шыар. Біра, осыншама зар жылатар зге арапайым жртты андай жазыы бар?..

— Кенеке олай ойламайды, — деді Аыбай тмен арап. — Бауырлас азаын ыруа тіп бара жатан «крі ылышты» кре тра бкіл ауылдан хабар берер бір еркек кіндікті шыпаанына сенгісі келмейді. Бкіл ауылды зіне ас креді. Сондытан Крібай артты шін Ахмет правительді наашы жртынан алып отыр. Мен бларды осылай шапсам, зге жрт крімнен ор-
ып екіншілей мндай іс істемейді дейді.

— Сонда айда барса да ырылатын бір аза екенін Кенеке ойламааны ма? Бл ел амын аыла салар кемегерді ісі ме?

— Кенеке жау азаты ырыланын жау солдаттарды ырыланымен те креді.

— зііз де солай ойлайсыз ба?

— з басым ан майданда бетпе-бет келмесе арапайым елге амшы ктеріп кргем жо. Ал бай тымы мен тре тымына деген мгілік шпес шім бар.

— Кенеке де тре тымы емес пе? Оан да шііз бар ма?

— Ж-о, — деді Аыбай сзін созып. — Кенеке ел амын ойлаан адам, оны тре тымы деп санауа болмайды. Ол жалпы азаты жотаушысы.

— Жотаушысы болса мына жазыы жо жрта істеп отыран иянатына жол болсын! — Есіркегенні кз алдына таы да араша йдегі сурет елестеп кетті.

Аыбай тнжырай алды. зіне ермеген елге деген Кенесарыны аталдыы бан да, Байтабына да бататын. Біра серіктікке опалы батыр «ісі иындалып транында ала ауызды крсетуім скет болар» деп слтанны ай ылыына болса да кніп баан. Ал Байтабын сырын білдіріп алан. Мндайды кешпейтін Кенесарыны атыгездігі зіне аян. Аыбай жас батыр шін обалжуда еді. Есіркегенні сзі бітеу жарасыны дл стінен басты.

— Шыраым, — деді ол кенет крсініп, — сен бір иын сыр озады ой...

— Баланы сзі дрыс, хабар бермедідер деп бл ауыла бізді істегеніміз атыгездік, — деді бір бйірден сл оырай дауыс, — ммкін хабар бергілері келген де болар, біра орыан шыар? Кенекенен лді не, з билерінен лді не, ажалды аты ажал, кімге болса да орынышты.

Есіркеген дауыс шыан жаа жалт арады. Ол енді ана сол жаындаы кгілдір кзді а сары жігітті крді. Киімі азаша боланмен трі орыса тым сас. Бл Жсіп-Иосиф Гербурт еді.

Есіркеген Кенесары скерінде азатан баса орыс, башрт, татар секілді бтен лтты адамдары да бар деген сзге брыннан аны болатын. Сондытан ол:

— Сіз орыссыз ба? — деп срады таза орыс тілімен.

Ауыл жігітіні орысша таза сйлегеніне енді Иосиф Гербурт таданды.

— Орыспен бауырлас лттанмын, — деді ол клімсірей.

— афу етііз, — деді Есіркеген зін зі стай алмай, — егер пия болмаса, аза арасында айдан жрсіз? лде ттын болып ола тстііз бе?

Гербурт жымия клімсіреді.

— Жо. Мені аза арасына з лтымдаыдай лтты бостанды арманы келді.

й іші аза жігітіні Жсіппен баса тілде сйлеп кеткеніне а-та. Аыбай ішінен: «Бсе, Масан артты орысша оып жатан бір немересі бар деуші еді, мынау сол болды. Ду де болса тегін жрген жо, стап алып зін Кенекее алып барайын ба?» — деді ол бір реттен, біра бл ойынан тез айт-
ты. «Жо, жо, йтуім аатты болар. Жрт сыйлайтын Масанны немересін стааннан жасы ат алмаспын. Алдынан жарыласын, оя берейін», — деп шешті.

Аыбай босатанмен Есіркеген бірден жріп кетпеді. Жааы орыс пішіндес жігітпен тілдескісі келді. Иосиф Гербурт та мнымен сйлесуге мар екен. Жолаушылар ас ішіп отырандарында зі келіп Есіркегенді ертіп, ауыл сыртына шыып кетті. за сйлесті. Бірімен бірі бден танысты. Тек Иосиф Гербурт зіні кім екенін айтан жо, біра аза еліні шын досы екенін жасырмады. Есіркегенні жолай кргенін естігенде, оны ам кілін жбатып:

— аза халыны зін зі сатап алуда жалыз ана жолы бар. Ол Россияа осылу, — деді. — Сені кргені Россия патшасыны отаршылы саясатын жзеге асыруа шыан генералдарды ісі. Россияда тек ана а патша генералдары емес, сол а патшадан зорлы, зомбылы крген аза халы секілді лы орыс халы бар. Тбі сол халыты дегені болады. Ал ол халы бостандыа мтылуда. Сондытан Россия жртымен бірігу бл лкен прогрестік жол.

Есіркеген кенет Гербуртке брыла арады.

— Осы айтандарыызды Кенесарыа айтып крдііз бе? Ол не дейді?

— Шет жаалап айтып крдім. Мен оны алашыда шын лт кресіні ксемі ме деп ып едім. Сондай ойда келіп осылам. Біра слтанны ісі де, зі де маан кннен-кнге жмбаа айналып барады... Шамам келсе таы да бір рет сйлесем, орынсыз ан тгуді ате жол екенін тсіндірем.. Ал алда-жалда айтанымды ар болмаса, амал не, жолымыз екі айырылады....

Есіркегендер Аыбай кші озалардан брын жріп кетті.

Гербурт сзі ккейіне онандай боланмен де, кз алдынан оан мен Хиуа хандарыны барымталаан, а патшаны жендеттері талаан, Кенесары шапан ш ауылды ан жылаан суреттері кетпей ойды. Хиуа, оан, Россия а патшасы, аза слтаны — тртеуі трт жатан анды шопарларын басына ойнатан сорлы халыны рып кетуге таяу тран тадырын ойлаанда, н бойы ртеніп, ккірегі арс айрыла айы билеп, зін зі стай алмай толысып ат стінен лап кете жаздайды. «Бл дадарыстан тылар андай жол бар? Кім олын береді? Баанаы жігіт орыс халы дейді. Біра сол орыс хал-
ы, сол жігітті зі айтанындай, тедікке жетіп ол шын бергенінше, крінген жендет топтар Крібай шалды аулындай шаба берсе сорлы азаты несі алады? Жары кнге жеткенше жалыны, тгіл, шоы да сніп бітпей ме?»

Осындай ауыр оймен Орынбора жеткен Есіркеген, Кенесарыа осылып кеткен з руыны бір жігітінен Кмісті генерал Генсті йінде екенін естіді.

— Бл жанаралды зі ызы адам крінеді, — деді лгі жігіт, — солдаттары ауылды шабады, ал зі жетім алан аза балаларын йінде асырап трбиелейді. Кміс соларды баташысы.

Бл жігіт Таймасты Алтыншаша жіберген пия адамы болатын, Генсті йін жасы біледі екен, Есіркегенге жол сілтеп жіберді.

Есіркеген келгенде Кміс йде жо екен. Алтыншаш екеуі жетім балаларды ертіп ала шетіндегі ормана серуенге кетіпті. Жас жігітті генералды зі арсы алды. Бны Петербургке оуа бара жатанын естіп, тіпті еркін, ашы сйлесті.

— Оы. Білім алып тезірек айт, — деді ол бір сзінде Есіркегенге, — сендердей кзі ашы азаматын ктіп отыран елдері бар.

— Петербург бізді кім етіп дайындайтынына кімні кзі жеткен, — деді Есіркеген генералды жылы сзі кілін тебірентіп, — ммкін менен де войсковой старшина Лебедев секілді орысты бір аншелек офицерін істер...

— Жо, сен ондай жола тспе, — деді шын ойымен генерал Генс, — Петербургте демократшыл, аыл ой иесі кісілер кп. Солара жаындай біл. Олар сені анды жола салмайды...

Есіркеген а-та. Орыс генералы. Айтып отыраны патша генералына жат ойлар. Оны есіне баанаы жігітті «бл жанаралды зі ызы адам...» деген сзі тсті. «Рас ызы адам болуы керек... Бір ретте шын а жрек жан... лде менімен жай алжыдасып отыр ма? Солай секілді... А жрек адам болса, Крібай шалды аулын неге шаптырды? Сондаы жазысыз тгілген анда мны да лесі бар емес пе?!»

Крібай шалды аулындаы крініс кз алдына елестеп кеткенде Есіркеген зін зі стай алмады. Болан уаианы генерала тегіс айтып беріп, «бан кім айыпты?» дегендей Генсті бетіне арады.

Генерал н-тнсіз за отырды да, лден уаытта барып:

— Мексика, Перу жерлерін испандытарды алай билеп аланын естігені бар ма? — деді. Конкистадорлар жергілікті жртты бірін алдырмай ырма болан. Тіпті азіргі Америка, Англия отаршылдарыны саясатын алса онда да сол иянат. Блар да бір индеец, бір негр алдырмай дниеден жо етуге дайын... Индеец пен негрді біржолата ртып жіберуге тек ара жмыса, плантациялара тегін пайдаланатын кш керек... сондытан ана оларды л ретінде резервацияларда амалсыз стауда... Егер орысты Горчаков, Скоблев секілді генералдарына салса осынау ке далада бірде-бір аза алдырмауа бар. Біра блар орыс халы емес, орыс халы тгіл саналы оыандарына да жатпайды, блар Николай Палкин секілді отаршыл патшаны ауыр кржілері. аза басына тнген осындай ауыр кржілерді біз шамамыз келгенше жеілдетуге тырысудамыз. Біра бірден бар ойыды іске асыра алмайсы, — ол сл тотап айта сйледі. — зірге біз азбыз, олар кп. Халы лі оянбай жатыр. Сондытан мндай лкен кресте жааы сен айтандай уаиалар болып трады. Біра азата маал бар ой: «Битке кпелеп, тоныды ота салма» деген, а патшаа кпелеймін деп орысты демократшыл адамдарынан безуге болмайды. Сен де безбе, йткені олар аза секілді кішкентай лтты лкен айысына орта.

Есіркеген генерал сзінен лкен сер алса да ндемеді, ауыр жарасына шипа тапандай, тыдаан стіне тыдай бергісі келді.

— Тбі, — деді генерал Генс, — аза халы орыс халымен достасады... Ал оан дейін патша азамны дегені болады. аза жерінде оны отаршылы саясаты рі кеткенде енді бір жиырма жылды ішінде аяталады. Кш азір Россия патшасыны жаында. Россия отаршылы саясаты дегеніне жетпей тотамайды. Ал з масатына жету шін а патша аянбай ан тгуге бар. Сондытан осы жиырма жылды ішінде ан нерлым аз тгілсе, сорлым бл иянат аза халына жеіл тседі. Біра мны басы Кенесары боп пайды. Оларды имылы пілге рген анден кшікпен те...

Дл осы кезде Алтыншаш пен Кміс келіп сз блініп кетті, біра Генсті айтандары Есіркегенні жрегінде ран сзіндей жатталып алды.

Кміс Есіркегенді туан аасын кргендей кзінен жасы парлап, шаын жая амандасты.

Амал не, за сйлесуге ммкіншіліктері болмады. Есіркеген ертеіне Петебургке жедел баратын жмшіктермен бірге жріп кетті. Тіл шында айтылмаан сыр, кілде шешілмеген жмбатар кете барды.

 

ІІІ

 

Бір мы сегіз жз ыры бірінші, азаша Сиыр жылы, ыркйекті жетісі кні, Алашаханны бейітіні басында ш жзді асаал, билері жиналып Кенесарыны а кигізге салып, хан ктерді. Бл кезде Иосиф Гербурт-Жсіп Тор-
айда еді. Кенесары хан болды дегенді естігеннен-а Жсіп атты ренжіді. аза еліні патша отаршылы саясатына арсы кресін Кенесары з арманына жетуге пайдалананын енді тсініп, ктерілісті келешегіне ауіптене арады. «Кенесарыны хан болуы, оны з арманына жеткен жері, біра бл халы ереуіліні біткен жері. Енді жрт зіні бостандыы, жері шін емес, Кенесары ктерген жасыл тулы хандыты ораймын деп алысуа мжбр болады. Бдан рі соынан ерген ел кннен-кнге азая тседі. Аырында ккейкесті тілегіне жете алмайтынын ан халы одан біржолата безеді. Бара жрта бдан былай арай Кенесарыа еріп ырыланша, жан сатау шін Россия империясыны ол астына кірген жн. Брібір Россия империясы Кенесарыны хан етіп оймайды. Ерте алы олмен шабады. Халы мны нерлым тез тсінсе, оан Россия патшалыына сорлым баыну тиімді. Біра осыны халы тез тсінер ме». Халы ктерілісіні тбі барып феодалды, ханды тартыса айналанын крген Иосиф Гербурт-Жсіп енді Кенесары ордасынан кетпек болды. Біра он жыл мірі ткен, жанындай жасы крген аза елін басына атерлі кн туан кезде тастап кетуді ретін таба алмады. «Хан болып шыан биігі — лаан зы екенін Кенесарыны зі тсінбеген кнде де оны жанында Таймас, Сида ожа секілді аылды адамдар бар емес пе, олар неге тсінбейді? Е болмаса солармен сйлесейін, содарынан елін, жерін орап ерген алы бара Кенесарыны алдаанына кзі жеткенде блардан ол зетінін айтайын. Ммкін аыл айтар треге», — деді ол ішінен.