лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 20 страница

— Ол сзді мен аза елі зіні еркіндігі шін кресіп жрген кезде айт-
ам. Польша барасы Россия патшасыны отаршылы ісіне андай арсы болса, мен келіп осылан шата аза халы да сондай арсы еді. Сендерді крестері маан наан. Польшада алан арманымды, осында тапандай болам. Ал азір...

— И, азір?.. лде сен бізді тскен жолымыздан адасты деп ойлайсы ба?

Жсіп не болса да шынын айтуды мал крді. «Ммкін мені сзім ой салар», — деді ол ішінен.

— И, Кенеке, — деді Жсіп тікелей арап, — сен зіді хан етіп а кигізге ктерткізгеннен бері, стаан жолы да, алдаы масаты да басаша... Сені кресі енді байларды стемдігін орайтын хандыты сатау кресіне айналып барады. Бдан алы бараа келер андай пайда бар? Кедей жрта з ханына баынды не, орыс патшасына баынды не, брібір емес пе? Брын зіні кн крісі болан шрайлы жерін, балыты клін орысты князь, генерал, графтарынан орап, олына сойыл алан ереуіл бір баса да, Абылай заманын кксеп, азаты орыстан бліп алып, анын жеке сорамыз деген слтан, би, асаал, хан шін кресу бір баса. Бл крес тіпті зиянды, ол орыс пен аза халыны жаындасуына бгет болады! Ал екі бейнетор халыты бірігуінде, жаындасуында оларды бар болашаы, бар алдаы жары кні тр.

Жайшылыта сзге сара, стамды Кенесары кенет блан-талан боп ашулана алды.

— аны басаны — жаны баса деген осы. Абылай атамны жолын уып арпалыса шыанымда орыс пен азаты біріктіру шін шыты дейсі бе? Жо, Жсіп, Россия — дария, біз кішкентай ана млдір блапыз. Млдір бла суы дарияа йанда несі алады? Дария суы ащы болса, бла суы да ащы болады, дария суы тщы болса, бла суы да тщы болады. Блаты бар болашаы тек дарияны ана еркінде алады. Мені кткенім сондай мір ме? Жо, бла дария болмай-а з бетімен аа берсін дедім. Біз Россия патшасына баынса ел деген аттан айырыламыз. Жо, аза брын Абылайхана баынса, енді оны немересі Кене хана баынады. зім билеймін...

— алай билейсі? Жерінен, суынан айырылан жрт ерте айтара алмайтынына кзі аны жеткен кні, сені соынан еруді ояды, Кенесарыны хандыын сатаймын деп бостан-бос ырыла бере ме?

Кенесары кенет шабатын барыстай жиырыла алды, шегір кздері анталап, о олы беліндегі наркескенні сабын кенет ыса стады.

— Сені дос екеніді білмесем... — деді ол ентіге сйлеп, сйтті де олын наркескенні сабынан айта алды, — еліді алай билейсі дейсі бе? Россия патшасы бізді алай билемек болды? Зебіректі оыменен, жалааш ылышты жзімен емес пе? Мен де сйтем. Дегеніме кнбеген елді атты сауырына, амшыны бауырына аламын. Кімде-кім айтаныма кнбейді екен, Кенесарыны жасыл туыны астында жргісі келмейді екен — ол мені жауым. Россия губернаторы андай асым болса, о да мені сондай асым. Не оларды з дегеніме жргізем, не біржолата ырып, жо етем. Екі шешім болуы ммкін емес. Жауын зі аяан зі мерт болады. Брын жртты жер-суыды алып беремін деп ертсем, енді хандыыды ораймын деп ертемін. Кшпенен орытып ертемін! Дл осы айтанымды ерте Жаппас руынан бастаймын. Бір йін бос тастамай тндігін ылышпен турап, тайлы-таяына дейін алдырмай айдап алам!

ыс Сырды мекендеп, жаз Торай бойын жайлап кшіп жретін Жаппас руыны билері Кбекті Алтыбайы мен Тлегенні Жаабылы кптен бері Кенесарыа екі жзділік крсетіп келген. олдан келер уат жо, іш азандай айнайды, сондытан амалсыз жрген. Доспыз деп ауыздары айтанмен, іс жзінде астытарын крсете берген. Ел басын біріктірем деген Кенесары бл билерді з руларында ыпалды екенін еске алып жеіл-желпі кнлрін кеше салатын. Ал бл билер ауылдары Сыр бойын жайлап, Торайды ыстайтын. Жылысын Мажар тауыны ыына тебінге айдап, ойларын Орынбор шекарасында казак-орыс жерінде стайтын. Кенесары Торайа кшіп келгелі, жайылымымыз тарылды деп екеуі бірдей наразы болатын. Кейде зекет те тлемей оятын. Осыдан барып Кенесары мен билер арасында ырбайлы кшейе тскен еді. Оны стіне биыл Торайды ыстап алан Алтыбай аулыны он шаты жігіті жер білмейтін Сотников жасаына жол крсетіп, Кнімжан мен Асаал тбедегі Кенесары ауылдарын шабуа атынасан. Бны естіген Кенесары билерге шігуде. Слтанны азіргі кіжінуі сол штікті салдары.

— Жаппас ауылдарыны андай жазыы бар? — деді Жсіп Кенесарыны тым ашуландырып алмайын дегендей, аймыа сйлеп, — жазыы жазы жайлауын Арадан кшіп келген елдерді жайлааны ма?

— Ал Ара елдеріні андай жазыы бар? Жерін орыс губернаторлары тартып аланы ма? Кнімжан ханша мен Асаал тбедегі аулымды шапан Сотников жасауылды скерін кім басарып келді? Жаппас жігіттері екенін білмей-
сі бе?

— Басарып келген бір он шаты жігіт шыар. Ал атын-алаш, баса жртты андай кнсі бар?

— згесі кнсіз болса кнкарларын здері неге жазаламайды? Брі Алтыбай биді адамдары. Серкесі айда бастаса, жрты соынан ереді.

— Онда Алтыбайды кзін жой. зге жрта тиюді андай ажеті бар.

— Алтыбайды да Алтыбай болып отыраны соынан ерер елі болан со емес пе? Егер соынан ерер жрты жо болсыншы, крейін мен оны!

— Сондытан жазысыз елді рту керек пе? Одан да Алтыбайды зінен алу керек шті.

— Жо, елі де жазыты. Жазысыз болмаса, Алтыбайды соынан неге ереді?

— Ммкін орыанынан еретін шыар? Айтаныма кнгісі келмейтін елді дегеніме орытып жргізем деп сіз де айтып тран жосыз ба? айдан білесіз, Жаппас руыны арашысы сізге ергісі келетін шыар, тек Алтыбайдан орыасын, амалсыз оны дегенінен шыпай отыран болар.

— Алтыбайдан орып Жаппас Кенесарыа осылмай отыр дейсі бе? Сені айтаныды дрыс делік... Шынында да аза орыанын сыйлайды. Бгін Жаппас руын шапсам, ерте Шекті зі келіп осылады.

— Онда Жабыршы лы Баложа би неге келіп осылмады? Сіз ол ауылды бір емес, екі рет шаптыыз ой.

— Баложа би орау асыр секілді ора. Ол орыстан орып отыр, содан маан осылысы келмейді. Жалпы аланда ара аза — ора жрт, Баложа би де арадан шыан.

— Кене хан, бныыз ате секілді. Мен крген аза батыр халы. орытып соымнан ертемін деп жргеніізде оларды зіізден ашырып алмаыз.

Кенесары кенет тнжырап кетті. Шышыттаы кре тамыры блкілдей ойнап, демін зер-зер алды.

— Сен Таймастан да, білазыдан да аылды екенсі, — деді Кенесары сл булыа сйлеп, — біра енді халыты орытып осудан баса андай жол алды? Биыл жиналатын он мы скермен Россия патшасы тгіл, оан ханын жее алмайсы. оанны зіндегі тадаулы галабатыр скерін былай ойанда бір ана Эрмазар оранында он екі мы жауынгері бар... Оан На-
манан, Андижан, Ош, Таты Слеймен, Шархия, Ангара, рама, Ходжент, ратбе, Ташкент скерлерін осып кр. Бізді Сыр бойындаы жртпенен бас осандаы кшіміз жетері бар боланы Ташкент. Бны зіне де рсат беріп отыр ма, зіе белгілі. Орынбор бастытары мені Аллал ханнан он бес мылты, бір арыма алды деп кінлап еді. Ол ліп еді оны баласы Рахманл ханнан ер-тоымы алтындатан ш арыма, ш ылыш, он екі мылты, екі бас орасын сыйлы келді. Маан жіберілген тарту-таралыа арап Орынбор бастытары мені Хиуа ханын жатама болып жр дейтін крінеді. Хиуа мылтытары жасы, ш жз адам жердегі сты тармайды. Ал «Кктолай» секілді аалтеке арыматары тек жауа мінуге жаратылан. Біра жрт Кенесарыны кім екенін білмейді. Мен Хиуа ханыны жмсауына жруден крі, Хиуа ханыны зімні жмсауымда жргенін жасы кретін адаммын. Хиуаа зын ыра сенім білдірген болсам, оны маан сеніп Бар ханымен штесе тссін дегенім. азаа Барды да, Хиуаны да, оанны да кшейгені керек емес. ш асыр бірін бірі таласын, ммкін шеуі бірдей лсіреген кезде бізге де пайда тсер? Енді зі ойлашы, он бес мы салт атты сарбазбен Россия патшасын да, оан ханын да жее алмайсы. Ал Орынбормен ан тгіспей бітімге келеміз деген ниетті неге апарып соанын зі де кріп отырсы. Кнімжан мен екі баламнан айырыланнан баса не таптым? Енді не істеу керек? ой секілді н-тнсіз ая серіппей бауыздала бер дейсі бе? Е болмаса ешкі трізді баырып лген рметті. — Кенесары кенет сстана алды. — Біра мен ешкі де, ой да болмаймын. Ажал табар болсам батырларша ажал табам. Кшіп-онар жеріміз лі де бар, лі де алысам. Брын р ана ереуілшіл ел болса, енді хан билеген елміз. Жауымыз бізбен санасуа мжбр болады. Ал мны істей алмаса...

— Оны істей алмайтыныыза кзііз лі де жеткен жо па? — деді Жсіп Кенесарыны кенет аяп кетіп.

— Кзім лі бден жеткен жо. — Ол кенет шаршап кеткендей болды. — Біра сен дрыс айтасы... Жерін алып бере алмайтынына кзі жеткен аза лі-а ерте тарай бастайды. Ал оларды таратпау керек.

— алай таратпайсы?

— Кшпен таратпаймын! — Кенесары кенет ызалана дауыстап жіберді. — Кшпен басын осамын! Кнбеген ауылды шабамын, арсы келгеніні басын аламын. Кнбей крсін!

— йтіп жртты ырып ханды руды анша ажеті бар? з елі, з жрты емес пе...

— Кенесарыны жасыл туыны астына кіргісі келмеген жрт жрт емес! — Ол брынысынан да срлана тсті. — Ондай елді мейлі аны судай асын, мейлі брі ойдай бауыздалсын, егер оан абаымды шытсам, Абылай атамны аруаы атсын!

Жсіп Кенесарыны мндай трін брын крген емес. Жне оны наыз шын сырын дл азіргідей шешіле айтуын алашы рет естуі. Кенесарыны айтанын орындайтынына Жсіп кмнданан жо. йткені тре тымдарыны халыты оймен те кретінін, аныпезерлікті арасында алы бара тадырын ойыншы санайтынын брын да білетін. Ал Кенесарыны ойлаан масатына жету шін ара халы тгіл, зіні туан кесін де рбан ете алатынына талай рет кзі жеткен. Мндай жауызды аракетпен армана жету дісі Шыысханнан, Аса Темірден алан. Шыысхан анішерлікте болат анжар болса, Кенесары сол анжарды кішкентай сыныы. Болат анжарды ана суарылан сыныы. Араларында алты асыр тсе де анмарлы тбі бір. Одан айда кетеді? Жсіп енді бден ашынан Кенесарыны ешкімді аямай, дегеніне кнбеген елді ана бояйтынына шек келтірмеді.

зі де солай болды. Брын тек шіккен аа слтандарды, би, даталарды аулын шауып, малын айдап алатын болса, енді соларды арамаындаы жазысыз елдерді де шабуа кірісті. Патша кіметіні санаы бойынша Кенесары он жыл ктерілісіні ішінде жз жетпіс бес ауылды тонап, бес жз жазыы жо кісі лтіріпті. Соны бестен трті аыры бес жылына жатады.

Кенесарыны шешімінен жаны тршігіп кеткен Жсіп, ханды орынсыз ан тгуден тотатысы келді.

— Алтыбай аулын шапсаыз, зіне берілген биді шін айтарамыз деп патша кіметі атты шара олдануы ммкін. Оларды олында азір екі балаыз бен Кнімжан ханшаны барын мытпаыз. Егер Алтыбай аулында ан тгілсе...

— Аршабо пенен Обыріш мені де атын-баламды лтіреді дейсі бе? — деді Кенесары, ауыл азатарыны ойан аты бойынша Горчаковты «Аршабо», Обручевті «Обыріш» деп атап. — Жо оны істемейді. Онда мен олымдаы есірей орыстарды лтірем. Жне орыс жанаралдарына бізді бірімізді біріміз ыра бергеніміз тиімді емес пе? Жерлері кеиді. Ал алда-жалда...

— И, алда-жалда?...

— Саан айттым емеспін бе, з дегенімді істеу шін ештееден де тайынбаймын деп?..

Жсіп шошып кетті. Кенесары оан бір аяу, мсіркеу, иналу дегенді білмейтін тас мсін трізді крінді. «И, бл тас мсін, мнда жрек жо. Жрегі болса зіні жасы кретін атын-балалары жайында блай дер ме еді?.. Мндай адамды тсіну иын. Жо, бл адам емес, ара тас. Ал мейірімсіз ара тасты алай тсінерсі... лде осындай ара тас болуа ашынанынан барып отыр ма?»

Кенесары таы да оны ойын бліп жіберді.

— Сен мені з блтірігін аямас бір орау асыр екен деп тран шыарсы, — деді ол, даусы кенет дірілдеп кетіп, — олай ойлама! Мені де жрегім бар. йелім мен балаларымды мен аясам да олар аямайды. Болар іске болаттай болу керек. йтпесе айы деген ашан да болса адастырады. Адаспас шін айы дегенді біржолата жрегінен уу керек. Бйі ысыланда зін зі шаып лтіреді. Мен сол бйі рлы жопын ба? зін аямаан кісі аузын ан етеді. атын-баламды да рбан ете алатынымды жауым крсе, менен брынысынан да орады. Ал орыпаан жерде сыйласу жо, хан деп санасу жо. Ал егер хандыымды берік стаым келсе, елге де з басыма да аяушылы етпеуім керек. аталды жеісті е керек шарты.

Жсіп енді Кенесарыдан шын шошынды. Кенет оны алдына осыдан ш жыл брын Сыздыты алай сынааны елестеп кетті. Жсіп балажан болатын. Біра о жолы Сыздыты пышаа тседі деп аяан жо. Аяан болса блай сынамаыз деп Кенесарыа жалынар еді. Жсіп оны істемеді ой. зіні осы ылыын ол артынан сан рет ойлады. «Неге мен сонда Сыздыа ара тспедім? лде Сыздыты мен бірдееден жек крдім бе, немесе онда адамны ішін жылытпас бір мінез бар ма еді?» — деп шешуін таба алмай сан басы атан. Сол сраына кенет Жсіп шешім тапандай. «Ие, ие, дниеде осы слтандар трізді асыр тектес жандар аз емес шыар. Адам оларды тірі жргенінен лгенін тілейтін болар. Жрт тегі асырды немесе блтірігін лтірдім деп опы жемейді. Мені де жрегімді тре тымына деген зім лі аара оймаан сондай бір сезім билеген екен... Сол кні Сызды туралы соншалы иналмау-
ыма лгі жасырын сезім себепкер боландай ой. Ал асыр тектес тымыны Кенесары шын арланы. Арланы болмаса лгі жан тршігерлік сздерді айтар ма еді?»

Кенесарыны йелі мен балаларын аншалы жасы кретінін Жсіп есіне тсіріп, ызаланан слтанды орынсыз ан тгіске барызбас шін таы аыл берді.

— Кнімжан ханшаны балаларымен азір Ордан Орынбора келді деген сыбыс бар, олымыздаы ттын орыс офицерлерімен айырбастайы деп скери губернатора хат жазса айтеді?

Кенесары кенет еле ете алды.

— Бл табылан аыл. Барон Уйлер мен есауыл Лебедевті былай ойанда бізді олымызда жиырмаа тарта есірей орыс офицерлері бар. Соны брін, Кнімжанды бас етіп бізді ауылдан алып кеткен отыз бес адама айырбастасын. Солай деп хат жаз. Жне... — Кенесары ойлана алды.

— Таы не айтпа едііз?..

— Жанарал Обыріш келгелі арамыз шиеленіп бара жатыр-ау... Орынбор скері шыпаанмен Омбы солдаттары ояр емес. рине мны брі Аршабо пен Обырішсіз болып жатан жо. Орынбор бізбен зір жауласпай отырса, ол ана Кеністі шаруасы. Ерте Кеніс кете алса, басымыза гір-тая ойнайтыны даусыз. Сондытан кні брын Обырішті зіне таы бір хат жазайы. Аыры рет алдынан тейік...

— Хатты не деп жазамыз?

— «Алдыы жылы Орынборды скери губернаторы мен жанарал Кеніс рметті патша азамны атынан бізге мнпс жариялап, бар кнмізді кешкен. Мндай адірлі адамдарды сзіне сеніп біз а патшаа арсы мылты ату мен ылыш жмсауды тотатан едік... Ал биыл наурызды жиырма бірінде, зіміз аа шыып кеткенде, Омбы аласынан шыан Сотников жасауыл басаран жаса аулымызды шауып, мал-млкімізді талап, Кнімжан слтаншаны бас етіп, бірнеше адамды стап алып кетті... Бндай жадайда жасылыты бір дайдан болмаса, орыс бастытарынан ктуге болмайтынына кзімді жеткізді» де. Жне жалынан адам секілді крінбей, лі де болса тігім-бітімге келейік деген кіл білдір...

— Мал.

— Оан кнбесе з обалы зіне. Боса да бізді аямайды екен, біз де оларды аямаймыз.

— Тсінікті.

— Жне осы уаыта дейін бла йрыа салып бізге осылмай алдап жрген билерді бріне де хат жазыдар. сіресе Назар руыны асаалдары Байтре мен аракшікке..

— Хатты не деп жазайы?

— «Мені ханымыз деп сын. Айтаныма кнсін, айдауыма жрсін. Сйтсе біз де оан оранбыз. Брыны кнларыны брін кешеміз. Ал бны істемесе... Отыз жыл жауабын ктемін, жауап ала алмасам, алан отыз жылда здерін жазалаумен темін» де... Осындай хатты бізге теріс арап жрген Жаппас руларыны билері секілді зге билерге де жазыдар.

— Жасы.

Кн де батуа айналан екен. Сніп бар жатан алтын сулесі Алашаханны кгілдір кмбезіні стінде ойнап, ерекше сулеттендіріп тр. Кенесары лдекімні аяыны сыбдырын естіп артына брылды. Таймас екен.

— Кенеке, Орынбордаы балалардан жасырын шапыншы келді.

— Жасылы па, жаманды па?

— Жаманды.

Кенесары сол тсін згертпеген алпында сл кідірді.

— азір жасылы кту иын болар... Не дейді Алтыншаш келін?

— Жіберген хабарына араанда жанарал Кеніс пен скери губернатор Обырішті арасы нашар крінеді...

— Жаман хабары осы ма?

— Екі тйе сйкенсе ортасында шыбын леді. Екі жанаралды келіспеуінен бізді аза мселесі кйрейді. Граф Перовский кеткеннен бері бізді бар сенеріміз Кеніс емес пе?

— аза мселесі кйреп болан жо па? Енді олардан не ктесі?

— мітсіз тек шайтан ана, Кене хан. лі де болса Орынборменен тіл табу керек.

— Мен тіл таппаймын деп жрмін бе? Тіл тапысы келмейтін здері
емес пе?

— Кштіні арты диірмен тартады, тіл табу бізді жатан болу керек.

— Сонда, Таймас, тымаыды алып алдына барып жгін дейсі бе? Жгінер де едім, тымаыммен бірге басымды аып тастамасына кзі жете ме?

— Жо, олай жгінуге болмайды. аза дене болса, сен бассы. Бастан айырылып дене кн кре алмас. Мен тек алауын тапса ар жанады, баса жол іздеу керек деймін.

— Сонда андай жол бар?

— Бл ойды тбіне зім де жете алам жо... бден піскенінде алдыа салармын.

— Жасы, таы андай хабары бар?

— скери губернатор бізді ртуа Петербордан таы он трт мы аша срапты... Оны стіне таы ш мы сом... Ол аша... Кешірііз, Кенеке сізді басыызды келген адама сыйлыа берілмек екен...

Кенесары езу тартып клді.

— Мені басымны тлеуін соншама арзан санаандары алай? здері бір жылыны отыз бес сома баалаанда, е болмаса мы жылы трмаанымыз ба? Аршабо Петербора жазан аазында Кенесары отыз жетінші, отыз сегізінші жылдары Россия патшалыыны саудасына екі жз сексен мы зиян келтірді депті ой! Осындай жанаралдармен алай тіл тап дейсі?

— Тіл табу керек. йткені олар кшті, сені басыа баа ойып отыран солар ой...

— Кшті екен деп орыанымнан тізе бгем бе? Таймас, лде сен Кенесарыны мінезін білмейтін бе еді?

— Білемін. Білгесін айтып трмын. иындыта жол таба алмайды десек, хан етіп ктермес едік. «Ашу — жау, аыл — дос». Бны аза білмей айтан ба? Ктерілісіміз шаай тсіміз еді десек, хандыымыз екіндіміз трізді, енді біржолата жер астына кндей батып кетіп жрмейік, лі де ойланалы...

— Жарайды, ойланайы. Таы не бар?

— Батырмратты жасаындаы Гаврилов деген ашын сыпай... осында келіп жрген саудагерлер арылы сені басыды алуа Орынбора уде берген крінеді. Мны ысты кні істеу жеіл депті. Обыріш егер Гаврилов бны істесе, оны солдаттытан ашан кнсін кешіртемін деп Петербора ааз жазыпты. Балалар осы сыпайдан са болсын депті.

Кенесары тнеріп кетті. Баанадан бері ндемей тран Жсіп:

— Гавриловты зіні басын алу керек, — деді кенет атуланып кетіп, — жне згелерге саба болсын, бл кімді осындаы ашын солдаттарды кзінше орындаан дрыс.

Кенесары ойлана жауап берді.

— Алдымен тексерген жн... Арам ойы аныталса аралекке тапсырармыз... Жртты бріне сенбегендей, оны ажалын згелерге лгі етуді керегі анша?..

«Дегенмен бл аылды адам, деді Жсіп ішінен, менікі аатты болды. Бір шіріген жмырта шін, згелерге де байа деп сенімсіздік крсетуді, рине, ажеті жо...»

Таймас таы да бірдеме айтысы келгендей Кенесарыа арады. Слтан оны ойын тсініп:

— Айта бер, — деді енжар, — таы андай смдыы бар...

— Дулетші йып болан зебірегін кеше сынаан екен... Заводтаыдай жасау иын ой... лде салан о-дрі арты болды ма, от ойып атан шата кл-талан бопты. Жанында тран Дулетшіні зін де мерт етіпті... — Кенесары тнжырап кетті. йылып жатан зебіректерден лкен мітті еді. Бл міт те р дмелендірді де жо болды. Ол: