лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 21 страница
— Топыраы тора болсын, — деді крсініп, — жасы шебер еді, ардатап кмілсін...
Бдан кейін н-тнсіз шеуі остарына айтты.
ш кн бойы батырлар, слтандар, асаал, билер жаа хандыты андай болуын талылап, трт мселе арап мынандай ортындыа келді:
Бірінші шешкендері скер мселесі. Брын Кенесарыны арамаында сегіз мы атты скер болатын. Жне блар жаз жиналып, ыс тарайтын. Слтан маында оран боп ысты кні бес жздей ана сарбаз алатын. Кеес енді скер санын жиырма мыа жеткізуді жн деп тапты. Жне бл скерді бес мыы ысы-жазы хан ордасыны маында болады. р жзбасы, мыбасы здеріні арамаындаы скерін осы жаздан бастап орыс скерлеріні тртібімен соысу дістерін йретеді. Мылты атуды, найза, сойыл пайдалануды, жаяу соысуды тегіс теді. Жзбасылардан тменгі жауынгерлер кеудесіне ш атар жасыл жуан жіп іліп, иыына тілдей жіішке жасыл шберек таатын болады. Жзбасылардан бастап одан жоарылары мндай белгіні ызыл шадан етеді. Ал е жоары олбасшы Кенесарыны зі стіне кгілдір шапан киіп, иыына орыс полковнигіні эполетін таады. Мыбасына йгілі батырлар мен ататы слтандар таайындалады. зіне сенімді адамдардан мыбасылар таайындау ханны зіне тапсырылады. Блардан бтен жеке мы адамнан мергендер тобы рылсын делінді. Оан мыбасы етіп Байтабын белгіленді.
скерде бдан былай арай мыты тртіп орналсын деп шешті жиналандар. Тртіп бзушылара Кенесары «шы» деп аталатын жаа жазаны олдануа рсат етілді. «Шы» тртіп бзан адамны бетіне ылышпен, не найзамен белгі салу. Мндай белгісі бар жауынгер зіні айыбын ерлікпен, немесе адалдыымен ана жууа тиісті. Екі рет «шы» белгісі салынан адам — билер сотына тседі, малмен, не баса ауыр шарамен жазаланады (й ішінен бір жыл блек стау, не болмаса ой батыру трізді). ш рет «шы» белгісін алан адам, Кенесары тобынан уылады, ал жазыы ауыр болса, лім жазасына бйырылады. Жаа хандыа осындай тртібі кшті скерді керектігін айта келіп Кенесары, «азаты ататы ханыны бірі асым соысты жасы крмесе де, арамаындаы бір миллион жанны трттен бірін ата ондырып, найза статтыран екен. Екі жз елу мы скері бар асым ханны айбарынан сескеніп, еш жауы оан арсы соыс аша алмаан. Ал бізді заман ондай заман емес, ш жаынан бірдей аптаан жау. Олара жем болмау шін бізге айбарлы ол керек. азір арамаымызда бала-шааны осанда бір миллиондай адам бар. Бгінгі бала ерте жауынгер. Миллиона таяу жаннан жиырма мы сарбаз шыар деп сенемін, — деп сзін бітірген. Ру басшылары, батырлары Кенесарыны бл ойын малдаан. Жне уделерінде де трды. Келесі жазда Кенесарыны арамаында жиырма мы скер болды.
Екінші аралан — алы скер жинаумен байланысты оны жабдытау мселесі еді. Кеес бір ауыздан хандыа жататын елден салы алынсын деп шешті. Салы екі трлі болсын делінді. Бірі мал салыы «зекет». Екіншісі «егін салыы «шір». Зекетті млшері: ыры араа дейін салы салынбасын, ырытан жзге дейін малы бар адам бір ара, ал жзден арты малы бар адам, жзден арты р ыры арасынан бір бас беретін болды. Ал «шір» салыы жайында, осыншама скерді асырау шін р егіншіні жылда алатын бидайыны оннан бірін хандыты оймасына йылсын деп шешті жиналандар. Егін салыына келгенде кеесте бірталай сз ктерілді. Кенесары, арамаындаы Торай, Ырыз, Сырдаря, Іле зендеріні бойы мен кптеген клдерді жаасын жайлайтын елдерден бдан былай арай егін шаруашылыымен атты шылдануын талап етті. йткені Орынбор скери губернаторына арайтын аза ауылдары кптен бері-а егін салуа марланан-ды. Біра бан Перовский де, одан брыны Орынбор скери губернаторы граф Сухателен де арсы болып келген. Екеуі де азаты тек мал шаруашылыынан аумаанын жасы крген. Сухателен: «азатар еш уаытта да асты екпеулері керек, ешбір ылым тгіл, тіпті бірде-бір ксіп білмей, мір-баи мал баып ана кшіп жрулерін бар жан-тніммен тілер едім», — деген пікірді малдаса, ал Перовский егінді тек казак-орыстара салдыртып, азатарды астыты солардан ымбат баамен сатып алып труа мжбр етуді дрыс крген. Бл туралы генерал Обручев зіні соыс министріне жазан баяндамасында: «Брын мені орнымда болан генерал-адъютант граф Перовский, азатарды егін егіп, отырышылыа айналуына те-мте арсы болып келген. Оны бйтуіне азатар здері еккеннен грі, астыты бізден сатып алып, Россияа байлаулы бзаудай тырп ете алмасын деген ой себеп болан», — деп Перовскийді ойын дрыс жазан.
Сондытан Орынбор шекарасында отырышы аза поселкелері пайда бола алса, оларды алдыменен граф Сухателен, одан кейін генерал-адъютант Перовский жойып отыран.
шпес барымта, жт, оны стіне Россия солдаттары мен зіні сарбаздарыны шабуылынан арамаындаы елді тіпті ждеп кеткенін Кенесары жасы білетін. Сол себепті кей аза ауылдарыны егін егумен шылдануы оларды з шаруасын ктерумен атар, болаша алы скерді астыпен амтамасыз ететін е тиімді жол деп тапты.
Бл мселені араанда таы бір ойланатын жадай туды. Ол — салытарды кім жинайды жне алай жинайды деген мселе еді. Брын патша салыы болсын, оан хандыы салыы болсын, р руды, р ауылды басты адамдары жинайтын. Кеес Кенесарыны тініші бойынша бл тртіпті де згертті. Зекет, шір бдан былай арай р ауылдан, р рудан Кенесары зі белгілеген жасауыл арылы жиналсын делінді. Кенесарыны бндаы ойы, аза жеріндегі жоары кімет — ханны дрежесін ктеру еді. Жиналандар бан да кнді.
шінші гіме — ел билеу, кімдік жргізу, билік айту жайында болды. Брын ел арасыны дау-жанжалдарын, барымта, жесір дауын ру билері, асаалдары шешетін. Осы кеестен бастап мны брін р рудан Кенесарыны зі таайындаан билер шешсін десті. Бндаы саясат таы да хандыты дрежесін ктеру еді. Екі руды болмашы таласы, жесір ісі, яки шабынды дауы секілді жеіл шешілер жанжалды да, осы Кенесары бекіткен билер арайды. Ал кісі лімді барымта, ел шабу трізді ауыр ылмысты істі ханны зі шешеді. Кенесары арамаындаы ел мен Россия империясына жататын рулар арасындаы таласты аа слтандар арайтын болады. Ал кейбір асынып кеткен іс болса, Орынбор шекара комиссиясына хат жазылып екі жа бірдей шешімге келуді дрыс тапты. Кенесары арамаына жатпайтын руларды таласы, егер екі жа бірдей келісіп хана жгінісе келсе, хан жарлыымен таайындалан билер кеесіп кім айтулары ммкін деп табылды. Осы мжілісте Кенесары аза еліні бірлігін бзады деп ру арасындаы барымтаны тыйдыру ісін дейілеп: «Брын есікте жрген л лсе ожасы н тлемейтін. л да ел орауа жарайтын жан» деп лген ла н тлететін еткізді.
— Тртінші жне е аыры мселе — сауда-сатты жайында еді. Брын Кенесары аза жерін Россия патшасына Шыыспен сауда-сатты жргізу шін керек деп ана ойласа, енді салынып жатан бекіністерге, кшіп келіп орналасып жатан казак-орыстара арап бны брі отарландыру саясаты екенін тсінген. Брын керуендерді тонап, Россия мен Орта Азия хандытарыны сау-
да-сатты байланыстарын бзып келсе, енді бл саясатынан айтты. Керуенді ткізбеуді орнына салы салынсын делінді. Бл салы р трлі болуа тиісті. зіне дрыс арай бастаан елдерден, рулардан аз, ал теріс арайтын жрттан кп алынады. Мысалы, Жаппас руыны р осынан ш тйе, жиырма трт зат, татар саудагерлеріні осынан бір ат, сегіз зат алса, бар саудагерлеріні осынан тоыз зат ана салы алынылып, ал арын руларыны керуендері тіпті тегін тетін болсын деп бекітті.
Бнымен атар мжіліс шекара орыс поселкелерімен орынсыз жанжалды тотатып, олардан асты сатып алу ісін жнге ойсын деді. Сонымен атар скерге керек ару-жара, орасын, о-дрімен амтамасыз ету шін Хиуа, Барлармен де сауда-сатты арым-атынасыны кшейтілуін талап етті.
Осындай шешімге келген ру бастары батыр, слтан, би асаалдардан Кенесары таы да бір зіне те керекті билік алды. Ол Ханды Кеесі жайында еді. білайыр баласы Нралы кезінде Абылай тсында жойылып кеткен хан жанындаы Ханды Кеес айтадан рылан. Бра ол Ханды Кеесті аы лкен болатын. Хан крделі мселені Ханды Кеессіз шешуге тиіс емес-ті. Егер Ханды Кеес дрыс крмесе, хан андай ойлаан іс болса да бас тартуы керек-ті. Кенесары жанынан да осындай Ханды Кеес рылды. Біра бл Ханды Кеес аылшы ретінде ана таайындалып, барлы билік ханны з олында алды. Оны шешімі кімге болса да за, Ханды Кеесте олбасшы батырлар да, арамаындаы ел де хан шешімін блжытпай орындауа тиісті делінді.
Кздеген арманына жеткен Кенесары, мжіліс біткеннен кейін е жаын серіктерімен таы да біраз аылдасып, кейбір скер тобыны ойын-нерін кріп, бір жетіден кейін ара Торайдаы з ордасына айтты. Кп кешікпей хан тірегіндегі жайылыма жасатарын ертіп зге батырлары да жинала бастады. Жаа алан тжырым бойынша скери ойын ыза тсті.
Билікті брін олына алан Кенесары енді ханды мірін жргізіп, кектескен руларынан, тіпті кейбір жеке адамдардан шін алуа кірісті. Ол Орынбор скери губернаторына жататын орыс поселке, бекіністеріне тимей, бл ісін Батыс Сібір генерал-губернаторыны шекарасындаы бекіністер мен зіне баынысы келмеген аза ауылдарын шабуылдаудан бастады... Енді екі жатан бірдей ан тгіс кшейе тсті.
Кенесары жазды ортасында Торай бойына жаа келіп жайлауына онан Жаппас ауылдарын шапты. Алтыбай слтанды ат бауырынан ткізіп жаралап, ос ызын бірдей ат артына мінгізіп, аулына алып келді де осы айаста кзге тскен екі сарбазына зорлап осты. Мндай орлыа шыдай алмаан Алтыбай кп кешікпей айтыс болды. лер алдында немере інісі Жанабыла «тірі жрсе мені кегімді асым балаларынан алсын» деп аманат айтты. Брыннан да ш Жанабыл, енді бар ызасын ішіне тйіп Кенесарыны мататын жол іздейді. Таба алмайды. ол жинап аулын шабуа бата алмады. Бірнеше рет скер срап Орынбор бастытарына барды. Кенесарыны айтаны келді, з бекіністеріні мазасын алмаан со, Алтыбай шін соыс ашуды жн крмеген скери губернатор «оя тр» деп Жанабылды тотатты. Кенесары хандыын біржолата ртпа болып дайындала берді. Тіпті Кенесары зірге адаса трсын дегендей, Орынбордаы Кнімжана брыныдай ысым крсетпей, асындаы кішкентай балаларын орысша оытуа рсат етті.
Бл кезде Орынбор скери губернаторыны арамаына жататын солдаттан бір-а адам лді. Ол ашын Гаврилов. О да з ажалынан, немесе соыста жріп лген жо, жаын жердегі шбара аралек екеуі ааш келуге баран жерде дл желкесінен «дігек тсіп» мойын омыртасы зіліп аза болды. Гавриловты лімінен Орынбор бастытары ойымызды сезіп алан екен деп сезіктенбесін деп Кенесары жерлеуіне зі атынасып, ашын сыпайды аа орап, ардатап кмгізді.
Сйтіп жргенде анды ылышты ыры шінші жыл келеді. Мнымен бірге ыс тер-тпестен Генс алынып, орнына генерал Ладыжинский таайындалыпты деген сз аза жеріне таы жетті. Бл сз шын болып шыты. Кене хана мны кптеген маызды хабарлармен бірге Генспен оштасып айырылан Алтыншашты зі келді.
Тек Кміс аза жеріне айта оралмады. Мінезімен, ызметімен Генске наан ыз, оырлжа ылыынан орланып, генералды й ішімен Петербургке жріп кетті. азір ш алуа олынан ештее келмегенмен, трт жыл ткеннен кейін осы Кміс оырлжаны Амола аа слтандыынан тсуіне себеп болды.
ІV
— Бір мы сегіз жз ыры шінші, оян жылы, маусымны жиырма жетісі кні, Бірінші Николай патша Орынбор скери губернаторына Кенесарыа арсы жаса шыарып, оны басын келген адама берілетін ш мы сом сыйлы ашаны шаыра салыынан тлеуге рсат етті.
Осындай шешімге келетінін кні брын білетін Соыс Министрімен тікелей байланысы бар Орынбор скери губернаторы Обручев Кенесарыа арсы соыс-а ыс басынан дайындалуда болатын. Ал Кенесарыны андай дайындыы барын білу шін ол патша рсатын алысыменен шілдені оны кні ара Тор-
айа арай войсковой старшина Лебедев басаран ш жз солдатты жаса шыарды. Кенесары бл жасапен Ырыз зеніні жоары жаында кездесті. Кнде Батыс Сібір губернаторы солдаттарымен шалысып жргендіктен, екі жаты соысты иына тсетінін ойлаан Кенесары б жолы да сабырлылы істеді. Лебедевке білазы басаран укіл жіберіп зіні соыссыз да Орынбор скери губернаторына баынатынын, керек десе шекараа жаын кшіп келіп онатынын білдірді. Лебедев Обручевке ат шаптырады. Орынбор скери губернаторы оан зірге соыс ашпай, сол Ырыз бойында жасаымен ала труын бйырады. Ал зі брын патшаа Кенесарымен бітім жасауды керек еместігін длелдеп, майдан ашуа рсат сраандытан, енді сол сзінен айтпай Ырыз бойында шаын олмен тран Кенесарыны біржолата ртпа болды. Сондытан кні брын рылан жоспар бойынша, Ырыз бойындаы Кенесарыны оршап алыдар деп зге скер бастытарына бйры берді.
Б жоспар бойынша Орынбор скери губернаторына баынатын слтан-правительдер Ахмет, Арыстан, Баймхамед райсысы бір мы адамнан жаса рып кні брын дайын труа тиісті еді. скери губернаторды бйрыын алысыменен Ахмет Тобыл жаынан шыып, ал Арыстан мен Баймхамед Сахарный бекінісіндегі ш мы солдатты полковник Бизановты арамаына еніп, Кенесарыны Отстік пен Батыс жаынан оршаулары керек еді. Ал Кенесары Батыс Сібір губернаторына жататын лытау, Арынатыа арап тіп кетпес шін Омбы, ызылжар, араралы бекіністерінен, ереуілшіл елді кншыыс жаынан, кк темірге мздай бленген зын саны мы мылтыты кшті жасатар шыпа болатын.
Ереуілшілерді тышылы жмысын Таймас басаратын. Ол Алтыншаш арылы дл болмаанмен де осындай жоспар жасалып жатаныны зын ыра-
сын білетін. Оны стіне Бизанов полкіне жіберген тышысы Тлебай деген жас жігіт арылы жне слтан-правительдерді аулындаы ара латарыны жеткізуі бойынша бл жоспарды алай орындалып жатанын, слтан-правительдер анша адам жинаанын, ай кезде аттаныса шыпаы — брінен аны отыран. Осындай мліметі бар Кенесары бл айаса дайын еді. Войсковой старшина Лебедевті скеріне арсы тек шаын ол — мы адаммен ана шыуыны себебі де осында болатын.
Кенесары б жолы соыс дісін тіпті згертті. Патша губернаторлары бны енді біржолата ртуа кіріскеніне кзі жеткен слтан оай берілгісі келмеді. Е алдыменен ол скерін брыны деті бойынша бір жерде стамай, беске блді. Ондаы ойы, тбі жауына ттеп бере алмай алатындай кн туса бар кшін біржолата ртып алмай, шамасы келгенше скерін сатау еді. Бизанов полкіне арсы шыатын жасаа мыбасы етіп Наурызбайды, аылшы етіп Аыбай батырды таайындады. Ал Батыс Сібірден келетін ш жасаа арсы мы адамнан рылан ш жаса шыармашы болды. Біріне мыбасы етіп Жеке батырды, оан аылшыа (штаб бастыы ретінде) дайменді батырды, екіншісіне мыбасы етіп Иман батырды, аылшыа Жанайдарды, ал шіншісіне Барбай батыр мен Жуке батырды таайындады. зі Жоламан екеуі болаша соысты дл ортасы осы болар-ау деген Ырыз зеніні жаасында алды. Бл кезде он мы салт атты скері бар Кенесары Байтабын басаран мерген тобы мен алан жауынгерлерін Мажар тауыны арасына арай кшкен ордасыны тірегінде стады. Бл негізгі олмен Кенесары р жерге ойан бекет трізді шырымдар арылы байланыс жасап трды. ысылтая кн туса бірігіп кетерліктей жадай сатады. Кенесарыны соыса былай дайындалуыны екі себебі бар-ды. Бірі, патша скері Ырыз бойында бастарын оса алмаса, оларды жекелеп руа жеіл. Екіншісі, рысуа жері нерлым ке болса, Кенесары скеріні тынысы солрлым ке, зіні негізгі дісі атты скеріні шапшадыын пайдалана алады. Бгін бір жерде трса, ертеіне екінші жерге шыып, р жерден із тастап, жауына статпайды. Кенесарыны бар ойлааны бар скерімен зі оршауа тсіп, бар кшін харап етіп алмау. Ал мына олданан дісі шы-иыры жо азаты ке даласына е лайыты діс. Бір жерде жеілген кнде де зге жердегі скері аман алады. скерін сатауы — хандыын сатауы. Кенесарыны бір ойлаан айласы — кші басым, зебіректі мылтыты жаумен бетпе-бет келіп рыспай, тиіп-ашып, соынан удыра алжыратып, шаршата рысу. з жерінде, з елінде Кенесары сарбаздарына брі дос, азы табу да, ат ауыстыру да жеіл... Блай алысу уан жауыны алдыы шебі Кенесары жасаына жетемін деп ентелей соынан ергенде, бір топ сарбазы шбалып келе жатан жауды артынан тиіп, азы-тлігін, о-дрісін артан кшін бліп кетуге де олайлы! Патша скері уып, жете алмай алжыраан сайын аза даласыны жабырлы, суы кзі жаындай тседі. Кей жерде ат толарсаына дейін бататын батпаты сары дала патша скеріні олбасшыларына бораны асырша лыан ызбарлы ыстан кем емес. Кзі а жауын. Кндіз-тні бір ашылмай, сіркіреп я берсе ешбір скер шыдай алмайды. Айдалада асырша жортуларын амалсыз тотатып, бекіністеріне айтуа мжбр болады. Ал Кенесарыны кні со кезде туады. Бекіністерге тимегенмен жасатары арып-ашып ауылдарына айтанда штескен слтандарынан кегін айтарады. Адамдарын шауып, ырып-жойып, малын айдап кетеді. Осындай жадайды ойлаан Кенесары, биыл рысуды жаа дісіне кшті. Жне Лебедевпен шілде бойы берекесіз бітім сз жріп кнні тіп бара жатанына ол те уанышты да еді. Патша скері тамыз шыа аттанса, бір ай-бір жарым ай айаса Кенесары жаы айт-
се де шыдайды, ар жаында азан айы келіп, жабыр басталады!..
Кенесарыны есебі тура шыты. Слтан-правитель Ахмет войсковой старшина Лебедевке шілдені аяында зер келіп жетті. Ал Арыстан бар боланы бес жз ана жаса жинады. Баймхамедті де аруланан жасаы осыдан сл ана асты. Мндай жадайды крген полковник Бизанов, Орынбордан осымша скер алдырып бес мы солдатпен тамызды басында ана Сахарный бекінісінен шыты.
Кенесарыа е ауіпті кш осы Бизановты скері. Біра оан арсы кп ол шыармай, улы істегісі келді. Ол Бизанова арсы шаын жасапен Нау-
рызбай мен Аыбайды жіберді.
Е алашы айасты да осы екеуі бастады. Тамызды жетісінде кн те ысты болды. Бекіністен шыандарына екі туліктен асан бес мы скер, ат соып, кйіп тран кнге зер шыдап келе жатты. ол басындай жуанты келген, ара мртты Бизанов, о жаында подплынды (подполковник) шеніндегі Ахмет слтан, сол жаында плынды (полковник) Баймхамед. Арыстан бл маай зіне жататын ір боландытан, бгін таерте жз адаммен жолдарынан брыстау тран бір аза аулына брылан. Ондаы ойы осы ауылдан осымша жігіт алу. Бизанов скерін кн бата уып жетпек.
Бизанов скері жазы даладаы бір арасуды жаасына тотады. Кл маайында жаында алы жабыр тіп, урап алан шбі айта кгерген-ді. Клді суы да тщы, мп-млдір. алжырап келе жатан скерге ат шалдырып, тыныуа олайлы... Су бетінде жзіп жрген алы с аптаан адамнан ркіп, анаттарын сымпылдай аып ккке ктеріле жнелді. Бір-екі есерсо солдат мылтытарын да атты. стар одан рі ркіп, аздан кейін тіпті крінбей кетті.
Мидай жазы дала, тек сол жатарында ркештене біткен бйратты адыр ана бар. О жаы саымдала ара ма арай созыла жо болады...
Бизанов осы клді жаасына онуды дрыс кріп, алы ола «аттан тсідер» деп бйры берді. Жазы дала, жау келер болса алыстан кз тседі. Алдын ала жіберген барлаушылар бл араны ауіпсіз екенін айтып келді. йткені жан-жаты брі бдірі жо мидай жазы... Тек сол жатарында ана йысан талды, жыылды Мажар тауыны етегі. Біра скер тотаан жерден ат шаптырым. Сондытан барлаушылар ол жаты ат инап зерттеген жо. «Алда-жалда бл жатан жау келер болса, не тау етегі мен кл арасы у дала, кзге тсер, не болмаса келе жатан олды дбірі естілер жне егер жанынан тыла алмай жрмесе есі дрыс ай аза осыншама ола келіп тиіседі», — деп ойлады олар. Расында да блар ауіптенетін ешбір себеп жо еді. йткені Кенесары бес мы мылтыты скер тгіл, бес жз патша солдаттарымен де аша жріп соысады. Орыс крлі ылышына бетпе-бет келер оны діреті шамалы...