лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 23 страница
Слтан-правитель Арыстан аулын шапаннан кейін Кенесары Мажар тауына бекінген. Жорытан олжалы оралан батырларын ол масайрай арсы алды. Жасаты бастап келе жатан Иман аттан тскенде, азаты ескі дстріменен шатарымен шатарын айастырып, тстеріне тс тигізіп амандасан.
— Сау айтты ба, Айеке? — деді Кенесары. Сйтті де жан-жаына арап, — Жанайдар сар крінбейді ой... аралы хабар бермеген секілді еді... — деп обалжи кмілжіді.
Кенесары аыры ш жылды ішінде, отыз тоызыншы, яни Доыз жылы Омбы мен Орынбора баынатын аза ауылдарыны шекарасы етіп Теліклге дейін ызыл дігектер аылан арынсолды, Торай зендеріні бас жаындаы бірнеше Сібір бекіністерін шапан. Соны ішінде «Ккала жар» бекінісіне де тиген. Біра бл бекіністі ереуілшілер кпке дейін ала алмаан. Осындай иын кезеде Иман батыр азантай жігітпен бір араы тнде бекіністі ткпір жаынан «Ккала жара» кірген. Осы бір ерлігіне риза болан Кенесары Иманды содан кейін «Аяу батыр» — «Аяке» деп атап кеткен. Кене хан азір де Иманды сол детіменен еркелете атап тр.
Иман батыр келе жатан кшті соын крсетіп:
— Жанайдар батыры да сау, тек балтырынан о тиіп, ат стінде жре алмаан со, арбаа салып келе жатыр едім, — деді.
Кенесары хандыына арамастан жгіре басып Жанайдар жатан арбаны жанына барды.
— Сарым, алайсы? — деді арба стіндегі Жанайдарды бетіне іле.
Біра жауап айтпады. Жанайдар бл кезде ессіз еді. Кптей боп ісіп кеткен аяыны зардабы жрегіне шауып, лім халінде жатан. Батырыны мндай кйін крген Кенесары асына келген Наурызбайа:
— Олжаны білазы мен Таймас жрта бліп берсін, — деді де Жанайдарды тезірек зіні ордасына келуді бйырды.
Сабырлы, сзге шешен, аылды Жанайдарды Кенесары ерекше жасы кретін. лім аузында жатан батырын ажалдан алай тарам деп тні бойы шаыртпаан басы-балгері алмады. шкіру, шытау, ісіктен ан жіберу секілді азатарды жайшылыта олданатын емдеріні бірде-бірі алан жо. Біра Жанайдарды халі нашарлай берді. Енді батырын тара алмайтынына кзі жеткендей болан Кенесары алы абаы тксиіп айыа енді. Ол айырса, не ашуланса адам баласына тіл атпайтын, тмен арап тнжырай отырып алатын. Слтанны мндай халін крген бір крі кемпір:
— Кенежан, Жанайдар батырды «а жол» емімен емдеп крсек айтеді? — деді.
Бтен амал алмаанын білген Кенесары лденеге кдіктенсе де:
— Сйтсек, сйтіп крелік, — деді.
«А жол» емі тре тымыны йел жыныстысын бозбалашылытан, ерлері-
ні кзіне шп салушылытан сатау шін Абылайды зі шыаран ем болатын. Бл ем бойынша слтан тымынан шыан йел жаралы адамны стінен аттап теді. Егер йел еріні кзіне шп салмаан адал жан болса, жаралы жазылады. Ал йел а жолды дрыс стамаан кнкар болса, жаралы стінен йел аттаан мезгілге жетпей леді. Бл «а жол» емі жаралы адамнан грі, тре тымынан шыан атындара лкен сын. йелдері заты еркек жанды болып келетіндіктен слтандар бл емді жрт кзінше здеріні адірін тккілері келмей, кп олданбайтын. Кенесары кілі кдіктенсе де, айы стінде «сйтсек сйтейік» деп алан.
Ханны мірі бойынша тре тымыны біраз йелі ордаа шаырылды. Бастыы Бопай болып келді. Крі кемпір «а жол» еміні негізгі шарттарын айтып, кнм жо деген йелді Жанайдарды стінен аттап туін срады. «Егер кн болса аттаан кезіе жетпей Жанайдар леді», — деген сзден орыан тре тымынан шыан кнлі йелдерді бірде-бірі «батыр ліп кетіп, мас-арамыз шыса, Кене ханны кріне ілінерміз» деп Жанайдарды стінен аттауа бата алмады. Орындарынан озалмай трып алды. Кенесарыны тксиген абаы брынысынан да атты тксие тсті. й ішінде отыран слтандарда жрта арар бет жо. Бастарын тмен тыртып р жер ши берді...
— тте Кнімжан келінні жоын-ай, — деді есік жата отыран бір крі атын.
Кенесары ауыр крсінді. «И, Кнімжан болса... Ол сзсіз аттар еді. Жо, кім білсін, екі жылдан асып барады ой жат жерде жргеніне...» атыгез, тас жрек Кенесарыны жрегі кенет ртеніп кетті. Ол басын ктеріп алды. Орданы есік жаында тран жеге, келіндеріні бетіне тесіле арады. «Жо, блар кнсіз болуы ммкін емес... Анау ойма ауыз дниеде бір-а адамды сю шін ана жаралмаан. Крі апасты «А жолына» бекер кнген екенмін. Ешайсы шыпаса, Абылай атамны рпаын мына сайалдар масара етеді-ау! алы ола арсы шапанда мндай ысылмаушы едім. лген жерім осы болды-ау!»
Кенесарыны ойын кенет кміс оыраудай сыырлай шыан дауыс бліп жіберді.
— Рсат етсеіздер, аа аяын мен аттайын. — Бны айтан Абкен еді. Кенесары басын ктеріп алды. Абкенні слу жзіне тесіле арады. «Наурызбай білмей алмаан екен. Бір адалды шыса осыдан шыар». Біра Кенесарыны уанан кілін ара кемпір тез суытты.
— Келін шыраым, саан болмайды, — деді ол жемтікті шоып трып жан-жаына араан крі арадай басын шайап, — сен тре келіні боланмен, тре тымынан емессі!
Кенесары ара кемпірге тйіле арады да ойды, «Абылай бабасы осылай шарт ойса, Кенесары не істесін? Расымен-а ешкім шыпааны ма?»
— Бопай, зі аттап крсе айтеді? — деді лдекім есік жатан мігірлеп сйлеп.
Бопай жлып аландай:
— Былшылдамай жайыа тр, — деді, — кндіз-тні ат стінде жріп алжырап, кейде атты йытап аласы... Ер жрек біреу ойындаысын істеп кетіп, о олдай батырды ажалына себепкер болсам, жрта ай бетіммен араймын?
Кенесарыны басы енді тіпті салбырай тсті. «Бопай мен Жанайдар батырды кілдері жаын» деген бір сыбысты лдеалай Кнімжаннан естіген. Ол кезде атыныны сзіне мн бермей «ойшы, айдаы жоты айтпай» дей сал-
ан. «Сол сыбыс рас болды-ау!» деді ол ішінен. йтсе де Кенесары арындасы Бопайа риза. «Абылайды рпаы емес пе, кнсі бар екенін жрта аартпай сылтау тауып тылып кетті».
Артынан халы арасында:
«Жанайдар арты туды жатырынан,
О тиді Жанайдарды балтырынан,
Бір айла лмес жана бола ма деп,
Аттайтын атын іздеді ата лынан.
Аттайтын бір де атын табылмады,
Трелер тіліп тр атынынан!» —
деп леге айналан бл оиа Кенесарыны жаман ашулантты. «Мндай атындардан туан л айдан батыр болады? Кімді ктереді? Расымен тре тымы баа-шаяна айналалы бара ма? Расыменен Абылай атамны тсі шын бол-
алы тр ма? Бкіл аза тгіл, з рпаымды жндеп тлете алмайды екенмін, алай ш жзге хан болмапын?»
Кенесарыны ойын таы бір дауыс бліп жіберді.
— Кешегі алып келген ттын йелдерді ішінде тре тымдас ешкім жо па екен?
— Бар. Неге болмасын.
Жасауыл Зейнепті бас етіп екі-ш жас келіншектерді алып келді. ара кемпір бларды неге шаыранын айтты.
— Мен аттайын, — деді Зейнеп ойланбастан, — кем де, байым да тре тымы.
оырлжаны жас тоалыны бозбалашылы ылыы жайынан біраз жрт хабардар еді. Біра кздерімен кріп, олдарымен стамааннан кейін «ел не айтпайды, ммкін сек шыар», — деп ндемеді. Ал Зейнеп болса ара кемпірді сзін ойыншы крді. «Кнлі атын стінен аттаана батыр лсе — ле берсін. Мытааны Кенесары бір жайсаыны ажал тапаны ма, з обалы зіне, тыныш жатан елді шауып несі бар... Ал алда-жалда... дай мені артымды баып жр дейсі бе, сезбей, крмей алып, мына садаы жазылып кетсе, жрт ызыты сонда крсін. Мені адал емес екенім алты алаша аян, жрт матаан Абылай атамны да айлакер атыннан аылы аса алмаанын бкіл халы білсін».
Дадаран жрт «аттасын, аттасын» деп Кенесарыа арады. Хан малдап басын изеді.
Бйректей блтыдаан Зейнеп, бкіл аза дірілдеген Кенесарыдан ымсынбастан шытырма кйлегіні етегін екі олымен жоары ктерді де, а жібек ыстаныны кестелі балаын крсете, кешеден бері алашы рет лімсірей кзін ашан Жанайдарды стінен «, дай!» деп ойнаши кліп аттай берді...
Ал Жанайдарды лгі кз ашуы есіні кіре бастааны еді. ш кннен бері ісікпен алысан алып дене, бір балгерді шптен істеген шипалы дрісіні арасында кеселді жее бастаан.
Осы ст Зейнепті жет ылыына дл келді. Жанайдар ісігі айтып, ертеіне тіл атуа жарап алды.
Бны крген Кенесары батырыны сау аланына анша уанса, арашылар кзінше тре тымыны абыройыны саталып аланына сонша уанды. Зейнепке бден риза боп алан слтан ас жауыны тоалы демей, бостанды бермек оймен, ертеіне оны Ордасына алдыртты. йде Таймас пен білазыдан бтен Аыбай, Барбай, Жеке батыр, Иман бар еді.
— оырлжа анды кекті жауымыз болса да йеліне збір еткіміз келмеді, — деді Кенесары бостандыты Зейнеп зі срасын деген ниетпен, — андай тілегі бар, айт, береміз.
Хан болсын, ара болсын, еркек адама тек еркектік жаынан ана арайтын Зейнеп, Кенесарыдан хан екен деп аймыпады, оан жайрадай арап:
— Шын айтасы ба? — деді.
— Шыным. Хан екі айтпайды.
— Онда... Хан айным, жалыз ана тілегім бар, — деді екі беті балбырап, ап-ара бота кзі клімдеп, — мені аралектен айырмаыз.
Тсінбей алан Кенесары:
— Не дейсі? — деді.
— Мені аралекке осыыз деймін.
— ай аралек?
— зіізді лыыз.
Таймас пен білазы кеше Иман батыр мен Жанайдар оырлжадан алып келген олжа мал-млікті жрта бірдей етіп лестіріп берген. Ал ттын ыз-келіншектерді екі йге бліп, «бларды кімге беруді ерте шешеміз» деп, бір йді Батырмрат жігіттеріне, екінші йді аралекке кзеттіріп ойан. ара-
лекке кзеттірген йдегі Зейнеп, ел жатан кезде «сырта шыар» деп кзеттегі лды мазасын алан. Мылау аралек «шаруасын баана неге бітірмеді екен» деп ашуланса да, піскен бауырсатай томпиан жас тоалды кілін имай, сайа алып баран. Шаруасын бітіріп боланнан кейін Зейнеп, кзді суы тніне арамай, стіндегі мапал шапанын жерге тастап, артында жар жаасында тран лды адама санамай ыстанын аяыны шына дейін тсіріп, жылып аан блаты млдір суына о жер, б жерін жуа бастаан.
Айлы тн, арасанына дейін аппа боп ашылан жас тоалды бксе жаы... ырыа келгенше йел крмей, алып денесі рысып мазасын алан ара-
лек зер шыдап тр. Еркекті мінез-лына бден ккі болан жас тоал оны халіне тсініп зіне шаырып: «й, л, бері кел, мына кебісімді аяыма кигіз» деген. аралек кзі арауыта демін ентіге алып, зер таяан. Ар жаында оны сезім жеген. Талмаусырап кетіп, тек бие сауымындай кезде кзін зер ашан Зейнеп, дел-сал боп ялап алан денесін мапал шапаныны стінен ктере алмай таы біраз жатан. Талай еркекті крген Зейнеп ара-
лекке аса риза болды. Біра бдан рі уаныша шыдай алмайтынын сезіп, ая жаында н-тнсіз тізерлеп отыран аралекті бадай жуан мойнынан шатап зіне тартты. Содан кейін оласа сасыан бетін бетіне таяп: «мені йге апарып таста» деді сыбырлай сйлеп. Кн боп атып алан денесін орасындай балытан жас тоалды аралек жас озыдай бауырына ыса шатап араша йдегі бстекке апарып жатызан.
Зейнепті нені тілеп транын жаа ана тсінген Кенесары ызадан ара креденіп кетті, біра тіс жарып, тіл атпай тмен арай берді. Кеше ана тре тымыны абыройын сатап алан оырлжа тоалына енді жеркене арады. Тре тымынан шыан йелді тіпті, арашы емес, тлегіт емес, есікте жрген ла шыамын деуінен арты масара бар ма! Хан Кенені асйектік намысы жрегін оттай ртеп, іштей апыр-топыр болды да алды. Біра ханны ашулы жадайын Зейнеп тсінсе де айтанынан айтпады.
— Хан екі сйлемес болар, — деді Зейнеп енді екі кзі жалын атып, — мені аралекке байа берсе, оырлжадан да шіді айтарасы, есігіде жрген лыны да сауабын аласы, айтан удеді де орындайсы.
Кенесары анша намыстананмен, ашуын аыла жедірді.
— Болсын, — деді кенет басын жерден ктеріп.
Бл шешімге біреу намыстанды, біреу масайрады. Слтандар тымы іштей ызаланса, Кенесарыны соынан ерген арашы, тлегіт, малы мен млкін баан лдар тек Кене хан ана бізді адама санайды деп лдеандай болды. Енді оан млдем беріле тсті. Сол риза боландарды ішінде Зейнепті зі де бар еді, біра ол йелдік марын таратан аралегіні Кенесарыа анша берілген жан екенін білмейтін. Жне бгін зіні тінішін орындаан хан Кенені бны шін алай айтаратынын ойламады. Ол аралекті жанындай жасы кріп кетті.
Жасылыа жасылы деген ниетпен Зейнеп Ожарды жіберуімен аулына келіп жретін тышы Смен мен оны екі серігі Жаып, Саыпты стап берді. Кенесары бл шеуін бірден дара асып лтіртті.
Біра Зейнепті уанышы заа бармады. Екі ай ткеннен кейін ол кні бойы лденеге жылап жрген аралекті шаында жатып «жастытан тншыып» лді. ыс бойы бдан баса блендей айта аларлы оиа болан жо. Кенесары жазы айаса дайындалумен кндерін ткізді. олындаы жігіттерін жылдаыдай таратпай «а ала» салып, шатыр тігіп, кндіз-тні скери ойынмен шынытырды. арамаындаы елді жауа арсы тра алар жас жігіттеріні брін шапа-бйры беріп сарбаздар атарына шаырды. Осыншама скерді стап тру иын боландытан, Кенесары зіне баынбайтын, біра іргелес отыран баса рулара да салы салып, зекет, шір жинады. Ханны бл ісі біреуге нады, біреуге намады, біра Кенесарыны аарынан орыан жрт оны мірін блжытпай орындады.
Сйтіп жргенде бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни Тышан жылыны жазы шыты. арамаында жиырма мы скері бар Кенесары енді соыса дайындала бастады.
Ке даласында соан желдей ыдыран Кенесарыны жеке жаса шыарып рта алмайтынына кзі жеткен патша кіметі енді ереуілшілерді Торай, Ырыз зендері бойында ш ол жіберіп, ш жаынан бірдей оршап ртпа болды.
Кенесары лытау, Арынаты жаынан келіп бекіністеріне шабуыл жасап немі мазасын ала берген со, Горчаков ткен жылды ортасында, Россия империясыны канцлері Нессельродеге ааз жіберген. Ол аазында лытау мен Арынатыны басып алып, сол араа казак-орыстарды орналастырып, екінші Сібір полкынан арнаулы жаса стауды тінген. Канцлер генерал-губернаторды сынысын абылдаан. Біра айнаан азандай брыраан ереуілді аза жеріні те орталыы лытауа келіп орналасуа казак-орыстар кнбеген. йтсе де жаа салына бастаан лытау станицасына патша кіметіні бйрыы бойынша жеребемен й-ішімен елуге тарта казак-орыс жне бір рота солдат келінген.
Патша кіметі жаз Торай бойына жайлауа шыатын Кенесары ауылдарына осы лытау мен Ор аласынан жне Тобыл зені бойынан ш ол шыарып, ереуілшілерді ш бйірінен ысып біржолата ртпа болды. Бдан баса Орынбор скери губернаторы слтан-правитель Жантрені Ахметіне сенімді аза жігіттерінен арнаулы скер жинауа бйыран. Бл скерге з еркімен кірген аза жауынгерлері егер майданда аза болса оны й ішіне патша кіметі тарапынан пенсия беріледі деп жариялаан. скер жиналып боланнан кейін Тобыл зеніні жоары жаында жарлы ктіп, тастай тйініп дайын труа тиісті делінген.
Кні брын рылан жоспар бойынша войсковой старшина Лебедев бас-
аран бес жз солдат мамырды бесі кні Ор аласынан шыып, Камышовка бекінісіне беттеуге тиісті. Одан кейін Ырыз зеніні тменгі саасымен жріп отырып, мамырды жиырмасында Кенесары ауылдарыны жайлауы Торай зеніні жаасына жетуі керек. Ал Тобыл бойына жиналан Ахмет слтанны жасаы абыра, лкеная зендеріні бойымен тсіп, Тайпа ткелінен тіп, мамырды осы жиырмасы кні войсковой старшина Лебедевті скеріне осылуа міндетті еді.
Батыс Сібір губернаторы жаынан да екі жаса рылды. Бірі — есауыл Лебедев басаран екі зебірегі бар екі жз елу жауынгер. Екіншісі — сотник Фалилеев басаран бір зебіректі жз елу солдат.
Есауыл Лебедев басаран жаса мамырды бірінен алмай лытау жаынан шыып, Кенесары ауылдарын бері арай уып Торай бойында Орынбор жасатарымен штасуа тиісті. Ал Фалилеевті жасаы Сарысу жаасында шеп стап, Кенесары скері Орта Азия хандарыны жеріне, немесе лы жзге арай шегінер болса жолды бгеп рі арай ткізбеулері керек. стіп Кенесары скерін енді ке далада еркін имылдауына мрша бермей жан-жаынан оршап, патша генералдары Торай тсында тншытырма болды. Бл ойлары туралы князь Горчаков: «Егер Кенесары, Торай, лкеная, Телара зендеріні бойындаы бекіністі ортасына тсер болса, екі жатаы амалдардан бір мезгілде соы беріп, олдан келер шараны брін олданып, бірден ртып жіберу керек», — деп жазды.
Осы скерлерді бріні біріге имылдауын басару генерал-майор Жемчужниковке тапсырылды. Ол зіні штабымен мамыр айыны басында жаа салына бастаан лытау форпостысына келді. Войсковой старшина Лебедев бас-
аран Орынбор жасаы мамырды бесі кні Ор аласынан шыты. ияпат иындыпен, алы жауына арамай, Акл мен Жыланшы зенінен тіп, Ырыза арай беттеді. Лебедев жасаына осылма боп дл осы кезде кп жауынгермен Ырыз зеніні жоары жаынан Ахмет слтан да озалды.
Кенесары ордасы бл кезде Ырыз зеніні о жа беткейін жайлап отыран. Жау скері ткен жерлердегі зіні ара ла тышылары арылы ол Лебедев пен Ахметті бет-бадарын кні брын біліп алды. Егер Орынбор мен Батыс Сібір жасатары Торай ірінде шырасар болса, зіні апана тсетінін ты. «Кенесары кейін шегініп кетіпті» деген жалан сыбыс таратып, Лебедев пен Ахметті алдады. Ал лытаудаы Жемчужниковке «Кенесары лытауа келе жатыр екен» деген тірік хабар жеткізді. Келе жатан Кенесарыны лытауда арсы алма боп Жемчужников есауыл Лебедевке Торайа емес, лытауа арай беттеуін бйырды. Сйтіп генерал-майор Жемчужниковты айтуымен Лебедев дер кезінде Торайа жете алмай алды.
Біра войсковой старшина Лебедев Тртара руыны билерінен Кенесары Ордасыны Ырыз тірегінде екенін естіді. Ол жауыны алдауына тспей, Ырыза арай жрді. Мамырды жиырмасы кні Ахмет слтанны жасаымен Талды ткеліні аузында кездесті. Енді блар Кенесары арама тіп кетпесін деп кні-тні тотамай Торайа жетті. Сйтіп Кенесарыны арам мен Борсы мына баратын жолын кесті. Біра Торай маында Сібір жасаымен кездесе алмады. Ашуланан войсковой старшина Орынбор скери губернаторы Обручевке ат шаптырып: «Мамыр айыны отызы шенінде мені Торай зеніні жаасында болатыным Сібір бастытарына белгілі еді. Ал азір маан Сібір жасаыны лытау мен Торай арасында жо екені млім болды. Егер Кенесары лытауа арай шегінсе, оны Сібір жасаы тотата алмайтыны аны», — деп хат жазды. Генерал-майор зіні алдананын енді тсініп, Омбыдан онсыз да кеш шыып Арынатыа жаа таяан есауыл Лебедевті скеріне тез Тор-
айа брылуын бйырды. Сйтіп лытауды кнгей жаына баратын жол бос алды. Кенесары осы жолмен кейін шегінді.
Жазды бас кезі те жауынды болды. Батпаы толарсатан келетін ара топыраты сарылт балшыты жерлерменен ауыр зебіректерін сйреп есауыл Лебедевті жасаы Торайа зер жетті. Біра войсковой старшина Лебедевті скері бл арада болмай шыты. Ал бл жаса лытауды кнгей жаына арай кше жнелген Кенесары ауылдарын уа тсті де, алдарында жау кшін тотататын Сібір скері жо екенін біліп, Ор аласына айтуа мжбр болан. Жолай, Кенесары адамдарыны «Кенесары жаында екен» деген дейі тарат-
ан жалан сыбыса сеніп, Лебедев а патшаа берілген Байадам биді аулын тонады. Ахмет болса енді зіні Ордасына арай шегінді.