лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 24 страница

Войсковой старшина Лебедевті лытау жаынан келе жатан генерал-майор Жемчужниковті олымен кездеспей, Кенесарыны уа тсіп, дым бітірмей, тек жолындаы Байадам биді аулын шауып, Ора бос айтанын Орынбор скери губернаторы да естіді. Енді ол терісіне сыймай, аарлана ашуланды. Обручев Лебедевті Орынбора шаырып алды да, ызметтен босатып, сота берді. Лебедевті орнына Орынборды шінші казак-орыс полкіні командирі полковник Дидиковскийді таайындады.

Ал пар ат сйреген жеіл зебіректі, малына аруланан сотник Фалилеевті жасаы майтты таыр Сарысу бойына белгіленген кезінде жетті. Кенесары скері шегіне алса ма тіп кетпесін деп блар шеп рып осы арада жата берді. Мны естіген Кенесары тбі, лы жзді жеріне арай беттейтін кн туса, кедергі болмасын деп, бес жз сарбаз беріп Фалилеевке арсы Саржанны баласы Ержан мен Таймасты жіберді. Блара Фалилеевпен зебірек оы жетпейтін жерден арбасып, аша соысып жауды алжырату бйырылан.

Бостан-бос майт далада зерігіп жатан Фалилеев солдаттары оай олжаа бата алысы келіп Таймас тобын крісімен уа жнелді. Сарысу маына келгелі тыныып алан солдаттар оя ма, екі кндей Кенесары жігіттерін кшелей, содарынан алмай-а ойды. Сарбаздар ма беттесе, солдаттар да ма беттейді. Адасып кетеміз деп орыпайды, йткені Фалилеевте бл араны жасы білетін Шмекей руынан жалдап алан жол крсететін он жігіт бар. ос атты солдаттардан тыла алмайтынын тсінді ме, лде баса ойы болды ма Таймас пен Ержан кенет Балаш кліні бергі мды жаасына арай беттеді. Кенесары скеріні алыста екеніне аны сотник Фалилеев «мына шаын топты тез рта ояйын» деген оймен ереуілшілерді жалыпай уып берді. Біра Шмекей жігіттері жолды анша жасы білгенменен де Кенесары жігіттерінен кз жазып алады. йткені жат жерді ой-шыры кп, бл ара здеріні йреншікті Сыр бойы мен Сарысу алабы трізді кш жолы емес, гей ір, гей лке.

Бндай жадайды сезген Фалилеев ат-жні жо, бос уа беруді тотатып, кейін шегінбек боп транда, здері уып келе жатан жасатан он жігіт тнде ашып шыып блара осылды. Сотник жасаыны кзі ашылды, жол крсетушілер енді осы жігіттер болып алды. Алдаы топты айда тнеп, алай арай жретінін кні брын біліп отырады. здері де Кенесарыа сондай шіккен екен. Кешегі жолдастарын бгін су тбіне жіберуге бар... Брыны он жігітті бір-бірден серік етіп алан осы ашын он жігіт Фалилеевке те нады. Срас-
тыра келсе брын блар Кенесарыа орыанынан ерген екен, егер аысын тлер болса, орыс солдаттарын Мекеге дейін апаруа дайынбыз дейді. Фалилеев жасаы ай жерде келе жатыр, ай жаа бара жатыр бірін де білмейді, тек сенері осы жиырма жігіт. Осылай таы да бір жеті тті. бден алжыраан солдаттарды енді торсытаы сулары таусылуа айналды. Фалилеев: «ой, жетер енді, суы бар жерге арай бастадар» деген кні соы он жігіт: «Таймас пен Ержан енді ала арай жре алмайды. Алдарында тек сусыз м. Олар ерте кейін айтады. Бл арада бтен жрер жолдары жо. бден алжыраан жігіттерді кдімгі балшыа онан йректей шетінен аспай-саспай атып аламыз. Тек бгін осы арада бден тыныып алалы. Су керек болса алыс емес. Осы арада мына теріскей жата он шаырымдай жерде суы мп-млдір тас ды бар», — деп аыры сырларын ашты. «неугіден бері боса уып жрміз бе бл арашыларды, егер су жаын болса ерте-а барармыз», — деп шешкен Фалилеев жігіттерді аылын дрыс крді. Торсыта алан суларымен шай айнатып ішіп алып, аттарын тсап тастап ертегі айаса лшынып кіріспек боп йыа кетті. Бір-екі-а кзетші солдаттар алды. бден жол соып алжыраан кзетшілер «сендер аз дем алыдар, біз кзете трайы» деген ты аза жігіттеріне сеніп, сл кз іліктірмек боп ерлеріні асына жантайды.

 

 

Отстікті жазы тні андай ыса, бден алжыраан солдаттар бірер саат йытап трегелсе, та да бозарып атып келе жатыр екен. Ккжиек ала-бртып кп кешікпей кн де шыуа жаын... Керней ойналып, солдаттар орындарынан атып-атып трды. Блар трегелгенде е алдымен кргендері ан-ан боп бауыздалып алан Шмекейді он жігіті болды. Кенесары жасаынан ашып келген сыпайларды бірде-бірі жо. Фалилеев ашындарды бгінге дейін астарына Шмекей жігіттерін неге серік етіп жргендерін енді тсінді. «ттегене-ай!» деп санын рды. Расында да бл ашып келген он жігіт Таймас жіберген тышы-барлаушылар еді. Олар бден сенімге еніп алып, жауларына жол крсететін астарында жатан серіктерін осы тні бауыздап, здеріні жасаына тартып отыран.

Аздан кейін алабртып жарырап кн шыты. Кн ктеріле бастааннан-а ккжиекте саым да ойнай жнелді. рі-беріден со кн кк аспанда шатынай ызарып жерге жалындай кйіп тран нрын ткті. шы-иыры жо аза даласында кнні ай жатан шыып, ай жаа барып бататынын бірде-бір солдат айыра алар емес. ай жаа араса да шы-иыры жо лазыан а сорта таыр. с та шпайды, а да жгірмейді, тек жалпа даланы оршап саым ана ойнайды. Ке даланы ай жерінде жатандарын ажыратып болмайды, не су жо, не клеке жо, тек кріктен аыза леп ргендей бір там. Су табатын, жол білетін бірде-бір жан жо. Мндайда атмсы мырсаны ймелеген жерінен ды азып, екі-ш кезден кейін мздай млдір суа жететін, ошаан бршігіні алай арай жантаюынан терістік пен кнгейді айыратын аза жігіттері бауыздаулы жатыр...

Ааулыынан айылы хала душар болан Фалилеев жылап жіберді. «Алыс деп аулыа бармайсы ба?» деп аза айтандай, ол рпие шошынан солдаттарын ертіп басы ауан жаа жре берді. Алты аласы, бес бересі жо, айдалада ойын баып кшіп жрген азаты ырамын деп келген сотник, енді з жанын сауалап тірі алуды арман етті. Сотник Фалилеевті жасаы осылай ырылды. Тек жершіл азаы ат мінген р слдері алан он шаты солдат ана, бес-алты кн ткеннен кейін Балаш клін жаалай кшкен Ысты руыны аулына келіп жетті. Таймас пен Ержан тобы он кн жріп арып-ашып Кенесары скеріне келіп осылды.

 

 

Лебедевті орнына таайындалан Дидиковский жасаын зінше басарма болды. Ол бірден войсковой старшинаны азаты ке даласына ыайланып істелген азы-тлік тиейтін арбасын жойып, жкті тйеге артты. Сйтіп аырын жылжитын ауыр керуенмен шілдені бас кезінде Торай зеніні бойындаы генерал-майор Жемчужниковты скеріне осылуды ойлай жола шыты. Шмекей руындаы бір тышысы арылы Дидиковскийді бет алысын, оны дала соысында Лебедевтен тжірибесіз екенін біліп отыран Кенесары бл полкке арсы таы да жеіл жаса шыаруды йарды. Ол жасаты басаруды айтадан рысуа жарап алан Наурызбай мен Аыбайа тапсырды. Бл жасаты бар міндеті баяы бір сара жол, жау скерін соына тсіріп, бетпе-бет рыса жеткізбей, тиіп ашып бден алжырату. Ал зі Иман, Жоламан, Байтабын, Жеке батыр, дайменді, Барбай бастаан ауыр олмен кенет жауыны ктпеген жаынан келіп атты соы беруге бел буды. Шілдені сегізі кезінде Ырыз маында жрген Кенесары, екі кн тпей кенет Тобылды жоары жаындаы Жантре Ахметіні скеріні дл арсысынан шыа келді. Ол шілдені жиырмасынан жиырма біріне ауысатын тні Ахмет шебіне шабуыл жасады. Осыдан екі-а кн брын Дидиковский полкімен шайасып жатан Кенесары скеріні найзаайдай жар етіп дл блай зіне лап беретінін ктпеген слтан-правитель орануа да лгірмеді. Кенесары бл слтана аса кекті еді. Алдыы жылы осы Ахмет Ор аласында балаларымен ттында отыран Кнімжана барып, слулыына ызыып; «Кенесарыа бйбіше болса, енді маан тоал бол», — деген. Оан Кнімжан: «Саан тоал боланша, Кене тремні шлауы болайын», — деп кішкентай болат кездігін крсеткен. Бл оиа Кенесарыа жеткен. Содан бері хан те шігулі еді. Оны стіне Ахмет те лсін-лсін ол жинап Кенесарыа арсы шыуын оймады. Ахметтен кп иянат крген Иман да оан тісін айрауда болатын. Слтан-правитель скеріне ктпеген жерден тиген кіле тас жрек жігіттер ешкімді аямады. Бір тнде бар жасаты ырып салды десек шындыа жатар еді. Ахмет жасаындаы ыры трт слтанды сол тні лтірді. Жаз ортасында тайыздана бастайтын лкеная зені сол тнгі тгілген аннан ып-ызыл боп аты. Дидиковский полкіні бір блігі бл кезде осы Тобыл мен лкеная зеніні тоысар саасында жатан. Ахмет слтанны жасаына жау тиіп, соыа жыылан кей адамны ойбайлаан даусы латарына келіп жетсе де «зімізді ай тстан Кенесары шабар екен!» деп орып, орындарынан озалмады.

Кенесары олы слтан-правитель жасаын жайратып, та ата кейін шегініп кетті. Бір тнде Кенесары олынан ыры трт слтан аза тапан бл айас-
ты естігенде дос уанып, ас кйінді. Болан оианы жеткізген Дидиковский рапортына Орынбор скери губернаторы генерал Обручев: «Масара, жантршігерлік хабар, мндай оианы боланына сенгі келмейді», — деп брыштама жазды.

йтсе де Ахмет слтанны скеріні алдыымен Дидиковскийді полкі Тор-
айа жаын Алакл деген клді жаасында Сібір генерал-майоры Жемчужниковпен кездесті. Біра бл кезде Кенесары зіні бар аулын Талды мен Шет-Ырыз зендеріні маайынан Мажар тауыны кнбатыс етегіне ткізіп жіберген-ді. Сйтіп Жемчужников басаран Сібір мен Орынбор скеріні оршауынан Кенесары таы тылып кетті. Енді ол р тылып оймады, жауа зі шабуыл жасауа кірісті. Тамыз айыны басында Кенесары олы Орынбор шекарасындаы зімен ш аза ауылдарыны кк желкесінен шыа келді. Б жолы жазды басында Кенесары ауылдарын Ырызды о жа ірінде кшіп жргенін Лебедев пен Ахмет слтана айтан Тртара мен Жаалбайлы руларын шапты... ана ныан хан Кене бл жолы да, досы мен асын, биі мен арашысын айырмай, заты Тртара, Жаалбайлы деп олдарына тскен ауылдарды стіне ат ойнатып, кптеген адамды ана батырды. Ор зеніні бойында кшіп жрген бір ана Жаалбайлы руынан жеті жз жылы, ш мы ой, екі жздей ара мал айдап кетті.

Кенесары осылай жау шебіні желкесінде жріп, кп кешікпай Наследница, Атаман станицаларын алды. Содан кейін ол Орынбор мен Троицкіні зіне шабуыл жасаймын деп аза ауылдарыны бріні зіне осылуын талап етіп жар салды. Біреулер Кенесарыны кшіне сеніп, біреулер орыанынан оан осыла бастады. Тамызды орта кезінде ол кенет Екатерина станицасына ат ойды. Ктпеген жерден болан шабуыла тіпті станица солдаттары арсыласа да алмай алды. Кенесары станицаны ртеп, форштатын иратып, жиырма шаты мылтыты олжа етіп, таы да азаты ке даласыны ойнына еніп жоалып кетті.

 

 

Ереуілшілерді патша скеріні кк желкесінен шыып шабуыл жасауы кіметті та алдырды. «Еш жеілуді білмес тас жрек батырдай, соынан аыз-ертегілер алдырып Кенесары таы да статпай кетті»[8] , — деп жазды артынан тарихшылар.

«айткен кнде де Кенесарыны ауылдарын уып жетіп, рту керек», — деп патша кіметі оан арсы шыаран жасатарына анша бйыранмен, осы жасатарды басарушы генерал-майор Жемчужников слтанны зі тгіл, ауылдарыны айда кшіп жргенін білмейтін еді. Сібір мен Орынбор скеріне енді Торай зеніні бойына Ырыза арай жруге бйры берілді. Тамыз айыны ая кезінде Жемчужников зіні тышылары арылы Кенесары ауылдарыны отстікке — Мажар тауына арай кшкенін естіді. Кп скермен ереуіл-
шілерді соынан уып отыруды иын екенін тсінген генерал-майор Мажар тауыны арасында рысуа жарайтын арнаулы шаын жаса блуді дрыс крді. Ол мндай жасаты Орынбора жататын скерден екі жз сексен казак-орыс, Сібірге жататын скерден жз жетпіс тадаулы солдаттан рды. Бл жасаа екі зебірек берілді. Войсковой старшина Дидиковскийге зге скермен Кенесары таы да арттарынан шыып шабуыл жасап жрмесін деп Шет-Ырыз бойына барып бекінуді бйырды.

Генерал-майор Жемчужниковты зі басаран арнаулы жаса тамызды жиырма екісі кні Мажар тауына келіп жетті. Біра Кенесары кшіні дені Ембі зеніні жоары жаына тіп кеткенін, ал алан азын-аула ауылдарды Мажар тауыны арасына мытап бекініп аланын білді. Бдан кейін генерал-майор енді Кенесарыны ууды пайдасыз екенін тсініп, скерімен кейін айтуа мжбр болды. Осы кезде кзді суы жабыры да сіркірей бастады.

Кз тосанны бас кезінде Сібір жасаы лытауа, Орынбор жасаы Ор бекінісіне арай шегінді. Сйтіп патша кіметіні Кенесарыа арсы бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни, азаша лу жылы генерал-майор Жемчужников басаран аттанысы да ешбір нтижесіз бітті.

Кенесарыны да кткені осы кез еді. Патша жасатары аза жерінен кетісіменен, ол анды шеберін жан-жаына айта сала бастады. Жоламан, Иман, Жеке батыр, Жанайдар, Наурызбай, Ержан басаран шаын жасатар Орынбор, Батыс Сібір губернаторлыы мен Кенесары билеп отыран жерді шекарасындаы патша бекіністеріне, казак-орыс станицаларына жо жерден тиіп тынышты бермеді. Ал Барбай, Аыбай, дайменді басаран жасатар оан хандыыны шекарасына барып збек ыстатарын тонаумен болды.

Кенесары осы жылы араша айында Жаппас руынан зекет, шір жинап айтыдар, егер арсылы етсе аулын шабыдар деп Байтабын мен Наурызбайды жіберді. Ондаы ойы бір жаынан Байтабынды таы бір сынау еді. Кенесарыны анйлылыынан тіліп, не кетем, міне кетем деп толып жрген Байтабын б жолы бас тартпады. Ел болып бірігуге арсы ыр крсетіп жрген Жаппас аулына лшына аттанды. Жаабыл би бларды шаын жая арсы алды. Тн келе Кенесары жігіттеріне арнап ойын-сауы рып, ойындарына ыз салды. Ал та алдында зі басарып йыда жатан Наурызбай жігіттерін тегіс бауыздады. Осы тнде Байтабын батыр да лді, Николай Губин ола тсті. Тек жанында жатан ызды сырттаы шуды естіп «сені лтіргелі келе жатыр» деген сзінен сес алып далаа жгіріп шыан Наурызбай Николай Губин келген Аауыз жйрігіне мініп лгірді. Соынан уан Жаппас жігіттеріні жетеуін жне лмембет биді баласы Ккір батырды найзамен аып лтіріп жалыз зі ашып тылды. «Сар лген» тбесіндегі оиадан кейін алты жыл ызыын крген Байтабынны асан ерлікпен, жалыз зі кп жігітпен атысып сора амалып лгенін естігенде Кенесары андай батырынан айрыл-
анын бір-а білді. Батырларымды алай адірлейтінімді крсін деген слтан зі жер бауырлай айырып, бар жрта ш кн ара жамылтып жотау айтызды. Жетісін бергеннен кейін Байтабын лген жерге барып басына лпытас орнатып, бл араа «Байтабын даызы» деген ат ойды. Осы «жасауыл ыр-
ын» деп аталатын уаиадан кейін Кенесары желтосанны басында сарбаздарын зі басарып келіп Жаппас руын шапты. Жазыты-жазысызына арамай Жаппас руыны кп аулын ана бояды. Сан кедей алдындаы кн крісінен айрылып, сан бейшара ан жылады. Тек осы ырынны бас кнкары Жа-
абыл ана оймасындаы кп омыны арасына тыылып аман алды. Сонымен бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни лу жылы, Кенесары жауын таы тойтарды. Біра ол іштей жаралы еді. Таы да осындай ауыр бір жыл келсе, тынымсыз алысып, ат стінде жріп ажыан жрт енді ттеп бере алмайтынын Кенесары жасы тсінген-ді. Сол себептен де таяу алан жауын сезіп, айда ашарын білмей сасан жаралы арлан асырдай атты иналуда еді. ас пен досты айыра алмай, соы кезде бойын мейлінше билеп кеткен атыгездік, аныпезерлігі де осыдан шыан-ды.

 

Бліншілік эпилогі

 

аза жерінде не кп мола кп. Ал мына біреулерді мола деуге де, лпытас деуге де, серете деуге де келеді. аза кбіне мндайды оба дейді. Бл тастан ашап істеген мсін. Шомбалдай тас денені кбі йелге сас. Кейбіреуіні алаанында кеуде тсына дейін ктерген кесе-ыдыс, кейісіні олында келте жуан тая трізді ару. Трлері монол кейіптес, кейісіні жуан мрты салбыраан. Осы мсінні жанында тасты ырынан алап салан зират-
а саан трт абыра бар. Ал бада біреулеріні жанында кдімгідей кіші-гірім тас оран трызылан. Мсіннен кншыыса арай жз елу, екі жз адамнан кейін, сопа трт брышты, биіктігі жарты лаш тастар кездесіп отырады. Бл тізілген тастар (балбалалар) екінші оба таса апарады. Одан рі таы осындай балбала тастар созылып кете барады...

Осындай бір тбе басындаы тас обаны жанында ш адам отыр. Бірі Кенесары. асындаылары Таймас пен білазы.

асым хан дуірінен бастап аза жерінде таа отыруды зіні ерекше дстрі болан. Тата отыран ханны о жаындаы адамды Маймене, сол жаындаыны Майсара деп атаан. Маймене мен Майсара е беделді рулардан, ханны о олы мен сол олы трізді сенімді адамдардан сайланан. асым ханнан бастап Абылайа дейін аза хандарыны Маймене орнына арын, Майсара орнына ыпшатан шыан беделді би, бекзадалары отырып келген.

Кенесары хан боланнан бері, тек Абылайды ала туын зіні жасыл туына айырбастааны болмаса, кбіне ата дстрін берік стауа тырысан. Сондытан Маймене мен Майсараны ханды, соыс істерінде е жаын, е сенімді серіктері Таймас пен білазыа берген. Таймас арын руынан боландытан оны Маймене, слтан тымынан шыан зіні немере інісі білазыны, наашы жаынан ыпша боландытан Майсара еткен. Бл екеуі ай жерде жрмесін, осы тртіпті бзбайтын. Міне азір де Таймас ханны о жаында, білазы сол жаында отыр.

Тамызды бас кезі болса да, бгін кн шілдедей тым ысты еді. азір кн батуа таяп алан кез. Кеш бола, тбе басында салын жел соып, оба асындаы ш адам демдерін еркін аландай. Тменде Ырыз зеніні реме тсында жаудан тасаланан хан аулы жатыр.

«Жалайырда ой кп, Жаназыда ой кп» деп зіні ндеместігіне сылтау тапан Жалайырды Жаназы деген байындай емес, Кенесары шынында да сзге сара, тйы, біра кп ойланатын-ды. Ал ткен жылы жеістерінен кейін тіпті аз сйлейтін болып алан. Хандыты басаруда е жаын деген бір табатан ет жеп, бір дастараннан шай ішіп жрген Таймас пен білазыа да ол аыры кезде анда-санда ана сырын айтатын. Таймас пен білазы хандарыны бл ылыын «ттындаы бйбішесі мен балаларын саынан шыар. айсар мінезіне салып бізге айтысы келмей, р іштен тынан трі ой», — деп ойлайтын. Біра биылы жылды ортасында генерал Обручевпен жргізілген келісім бойынша ттындар айырбасталып, Кнімжан балаларымен ш жыла таяу Орынборда болып, осыдан екі ай брын сау-саламат айтып келген.

Алайда Кенесары бір-екі кн ажарєын жрген де, айтадан айы теізіне тсіп кеткен, тнере бастаан. Ханны блай за тнжырауын екі аылгй тсіне алмай-а ойан. Кенесары андай айы келсе де, ш кннен кейін мытатын. мытпаса мірді зі де оймайтын, кнде аттаныс, шабуыл, бір айыны кн салмай баса айы жеіп жатан кез. Былтыр Байтабын батыр лгенде де, ел арасын татуластыруды шешені лім Ягудин мен бкіл кесе жмысын, алым-салы істерін басарып жрген Оспанлы Сида ожа ола тскенде де ш-а кн айыран. Тртінші кні айтадан ккбурыла мінген. Брынысынан да атулана тскен. Биыл Кенесары онша кйзелердей апат ел басына туан жо. Тек брыны Елек зеніні бойына кшіп баран руын иесіз тастамайын деп, жаз басында Жоламан батыр хан асынан кшіп кеткен. Кенесары шатаса ол алысып ош айтысан. Жоламанны еліне айтуына зі рсат берген. Ал жаында бтен лттан жалыз сырласы Иосиф Гербурт —Жсіп шті кйлі жо болып кеткенде, тнжырай отырып: «Айдыныма келіп онан ауым еді, сір клім тайызданайын деген екен, жолынан жарыласын. лтым бір дейтін еді, тек Бесонтиінге барып осылмаса боланы», — деген де ойан. (Бесонтиін деп азатар Сібір казактарыны басармасы бастыы, заты поляк, генерал-майор Вишневскийді айтатын).

Осындай жадайда жрген Кенесары бгін е жанашыр екі серігін алып оба асына келген. Ерте осы араа Кенесарыны арамаындаы ел билеп отыр-
ан батырлары, билері жиналма. Алдаы уаытта не істеу керек, соны аылдаспа. здерін хан шаыранда Таймас пен білазы сол мжіліс туралы кееспек болар деп ойлаан. Біра Кенесары сзін тіпті бтеннен бастады.