лтын орда» трилогиясыны кркем безендірілген жаа басылымы — 1999 ж. 25 страница

— Мен кеше бір тс крдім... Тс емес-ау, зімні ажалымды крдім. Соны жоруын срайын деп едім, — деді ол басын ктермей, жерді шылап.

білазы жасы кіші боландытан Кенесары зі сйле демесе ндемейтін. дет бойынша мндай жадайда сз Таймаса тиетін. Ол сол детіне салып:

— Тс тлкіні боы деген, хан ием, оны жорытып не ыласыз, — деді, Кенесарыны «ажалымды крдім» дегенінен шошып.

— Жо, тсім демедер, ім дедер...

— Жасы. Айтыыз.

— Біз, алы аза осы арадан босып Балаш барып, амал аралында ыс ткізіп, одан Меркені алан екенбіз. ырызды манаптары Сарбаыш Орман мен Жантайа: «Аайынды екі жрт бірігіп, оан ханын жойып, жеке ел болайы», — деп хат жазыппын.

— Жн ой. ырыздар біздей Россия патшалыыны орлыын крген жо ой лі... оан ханыны иянаттары болмаса, елі де, жері де сау, а патшаа арсы келмейді...

— Орман зі хан болысы келеді екен, ол «сен маан баын, сйтсе бірігуім ммкін, йтпесе зіді стап берем. Сені басыа Бесонтиін ш мы сом кміс аша мен алтын медаль бергелі тр», — дейді. Мен не дегенімді білмеймін, осы арада шым-шытыры бірдемелер басталды. алил манап келіп, зара татуласып, бір-бірімізге тимейтін болып бітім істеген тріздіміз, біра ол бітімді, мені басымды сатып шен алма болан манаптар удесін бза ма, келісім срап баран Сауры батырды лтіріп, Кнімжанны інісі мен Жанасты ола тсіріп, кп тлеу срай ма, алай, йтеуір біз олармен соысуа бел байлаппыз...

— Тсіізге таы соыс кірсе иын екен. Ел тым кйзелуде ой.

— И, бл тек тс болсын де. Содан ан тгіс басталыпты. Екі жатан бірдей жазыты, жазысыздар ырылып, жылаан бала, атын-алашты ойбайынан жер тршіккендей...

— Япырмай, ... Онсыз да тгілген ан аз емес еді ой...

Сайып келгенде біз Орман манапты скерімен бетпе-бет келіппіз. Екі жа Шу зеніні бойындаы ара оныс жазыыны кншыыс шеті Кекілітау етегінде кездесіппіз. Кекіліні «улие шыы» аталатын басында Орман олы. Ежелден ан жосыан жер деп саналатын Майтбе адырыны басында біз... Сол жаымызда алы бйратты Алмалысай жазыы. Одан рі Шу зені... Олар биікте, біз тмен. «улие шыыны» басындаы Пішпекті шбегі лішер дата мен Орман манапты імдегідей аны кріп трмын. Манаптар «блем, тра тр!» деп ждырытарын тйеді. Кншыыс жаымыздан, атын білмеймін, таы бір арлы биік шы елестейді. Оны басында Бесонтиін. Ол Орман мен лішерге ол блайды, «Кенесарыны тез рт. Жрдемге бір атанда мы адамды ыратын аруы бар жз скерімді жібердім», — дейді. Етекке арасам Бесонтиінні сзі жн секілді. Екі сыпайы самаурына сас буы брыраан бірдемеден оты ардай боратып тр.

— Кндіз не ойласа тсіе сол кіреді деген, — деді баанадан бері ндемей отыран білазы — есіізде ме Жсіпті неугі сзі.

Жсіп Орынбордан келген бір ашын солдаттан з елінде шыатын бір журналды срап алан. Сол журналда кп нрсе жазылан екен. Оты арша боратып, бір атанда мы сан адамды жо ететін болашата ажайып арулар шыады-мыс деп Жсіп Кенесарыа айтан. Тыдап отыран Кенесары «Шіркін-ай, сондай аруды бір-екеуі менде болар ма еді», — деп арман білдірген.

— Ммкін сондай бле ме, йтеуір жантршігер бір аламат, — деді сзін айта жалап Кенесары, — соыс лі басталан жо, біра мені екі кзім Кекілітау жаында. Кндіз кзіме тсері тау басына жыра, сайы, ойнау мен шаын брыратып аылып келе жатан алы ол. Тнде бкіл Кекілітауды бойын аптай жанан оттар... Мен шошынып, білазы, сенен: «Кекілідегі ырыз кп пе, аспандаы жлдыз кп пе?» — деп сраймын.

білазы езу тартып клді.

— Кене аа, бныыза мен жауапты азір берейін, Сіз манаптарды здерін крдііз бе, лде тек ша мен отты ана крдііз бе?

— Ша мен отты ана крдім. Манаптардан кргенім тек Орман, лішер, алил.

— Онда бл ескі улы. Ескендір Злхарнайына арсы соысанда са, ыпша, йсіндер осындай діс олданыпты. Тнде ос басына емес, р сыпайды зіне жеке от жатырып, ал кндіз екі сан олды екі тауды арасымен шады аспана шыара ерсілі-арсылы жргізе беріпті. азатарды брын білмейтін Ескендір Злхарнайын «бл не ылан кп ол еді» деп сескеніп, аза даласына аттанудан бас тартыпты. ос мйізді Ескендірді бізді жерге келмеуіні бір себебі осында крінеді.

— Бл бір еске алатын улы екен, — деді Кенесары. Сйтті де тсіне айта кірісті. — ырыза бірге аттанан Сыпатай батыр мен Рстем тре бізді тастап кетіп барады. Ар жаында таы да шым-шытыры бір плелер... Жекпе-жек шыан батырлар, арама-арсы беттесіп келген олдар. Ормана мен: «Шы жекпе-жек!» — деймін. Ол маан борбайын крсетіп кледі. ысасы, бір кезде бізді алы ол оршауа тскен екен деймін. Бір жаында патша солдаттары, екінші жаында исы ылыш оандытар, шінші жаымызда ала алпа манаптар. Жанталасып жан-жаыма араймын. оршауды бзам деп екі жз жігітпен жауа шапан Наурызбай... Ар жаында таы шым-шытыры... Дл імдегідей: «Япырмай, бдан да иын кезедерде жол тапан аылым айда деймін. Патшаны зебіректі бес мыдаан скеріне бой бермеген басым, мына тоышар манапа ттеп бере алмааны ба?» — деймін зімді зім инап. Біра ттеп бере алатын емеспін. сіресе сыпайларымны тын алып, ырып бара жатан екі бйірімізден атылан лгі самаурындай буы брыраан ажайып ару... лден уаытта Аауызды жалын шып Наурызбай лады. Тек олды жарып Аылаымен амалай уан жауа жеткізбей Аыбай ана тылды. оршау таяан сайын тынысым тарылып, Батырмрат бастаан серіктеріммен иірімді арасу зеніне ат ойдым... Астымдаы атымды иірім ала жнелді. ай жаымнан келгенін білмеймін, біресе Батырмрат, біресе аралек, біресе сен екеуі, біресе Арын, ыпшаты жас жігіттері суа жібермей мені жааа алып келе жатыр...

Терлеп кеткен Таймас:

— Япырмай, тстегі су іізде крер азабыыз ой, йтеуір жар жаасына шытыыз ба?

— Шытым ой. Біра алдымда Трегелді манап басаран алил жасаы тр екен. ола тстім... Ар жаында таы шым-шытыры, біреу жылап, біреу клген трізді. Бл уаытта арасам сысыан жау ортасында трмын. Бл бір лкен той трізді. Е ортада алил манап, «иманыды айта бер, азір басыды аламыз» дейді. Мен иманымды айтып, аллаа жалынаннан грі, басымнан ткен мірімді, аайын-туысымды, атын-баламды, зегілес серіктерімді, туып скен Ккшені кгілдір тауларын, Сарыараны айдын шалар клдерін, жасыл орман, кк шалын белдерін кз алдыма елестетіп н салдым.

 

 

Кенесары бл жолы да ел аморы ер болып крініп отыр... білазы мен Таймасты жйесін босата сйледі.

— Сондаы оштасуымны екі ауызы азір де есімде:

 

ош аман бол, Сарыара скен жерім,

айтан аздай алы ел, кшкен жерім,

Тізе осып бар аза ел бола алмай,

Ит пен са жем болып шкен жерім.

Сен де аман бол, Сарысу, аратауым,

Жее алмадым, оанда кетті дауым.

орыт крі алдымда азулы екен.

Аырында, мінекей, жеді жауым!..

 

Осы оштасуымды айтып басымды алилды олындаы ылыша тоса бердім. Сп-суы болат ылыш кк желкемнен кірш етіп кіріп, ндірімнен бір-а шыты, басым анадай жерге домалап тсті..

— Япырмай, — деді Таймас мадайына шыан суы терді орамалымен сртіп, — аза тсінде лген адам за жасайды дейтін еді, за жасарсыз, Кенеке...

— оя тр, за жасар, зын с кімге тла боп жр? — деді Кенесары Таймаса, — ызыы артында...

— Тс десе тс екен, лгіден кейін де бірдеме крдііз бе? — деді Таймас «лгеннен кейін» деген сзді айтуа аузы бармай «лгіден кейін» деп.

— Кпті брі осында боп тр ой. Соны жоруын срамапын сендерден. зім лсем де, брін естіп, кріп жатырмын. «Кенесары лді» деп соымнан ерген бірауым жрт аза ттып, кірене жнелді. лаыма сол айыны ішінен Нысанбайымны жотауы дара естіледі. Тотай тршы алай деп жылап еді Нысанбай? И, бір-екі ауыз сзін лі мытам жо:

 

Тлпардан сайлап ат мініп,

Дорбадан жемін жегізген.

Жем орнына бал беріп,

ысырды стін емізген.

Басуа алы жау келсе,

Алып шыар дегізген

Кенекемді алдырып,

Кк бурыл, саан не болды?!

Кенекем мені кеткен со

Заманым алды тарылып.

Халы иесі ханымнан

Екі бірдей анатым,

Жетім алды айырылып!

Екі бірдей анатым,

Топшыдан алды айырылып!

Балдаы алтын а берен

Таса тиді майырылып!

Кемшілік тсті басыма,

Крінгеннен аймыып!

 

Нысанбайды жотауы бітер-бітпестен, Орман мен Жанай оан ханына достыты белгісі етіп, екі арбаа тиеп кз алдымда сарбаздарымны бастарын ала жнелді. Ішінде Наурызбай аламны, дайменді, Жеке батыр, таы осы айаста аза болан екі балам мен он бес слтанны бастары бар... Бар басты оан ханы «ырыз манаптары Кенесарыдан алай шін алып бергенін крсін», — деп Ташкент базарыны дл ортасына ааша кигізіп іліп ойды. Амалым не, брін кріп жатырмын. Ал зімні басымды алил манап оржына салып, йсін, Дулат рулары да заты аза ой, блік шыарып жрер деп, Жасыл клді сыртымен ораытып, Жаркент арылы апалдаы Бесонтиіна алып келді. Мнда е алдымен кргенім Кенесарыны кегін аламыз деп манаптара арсы аттанып бара жатан алы Албан, Сыбан жігіттері болды. Оларды не істегенін кргенім жо, біра алыстан лаыма келгені: мені лтіруге аты-
насан кісілерді жазасын аямай тарттырыпты. Ал Трегелді манапты аулын шауып, зін ат йрыына байлап лтіріпті. Мны кре алмаан себебім мені басымды Аякз, Семей арылы Омбыа ала жнелген. Омбыа келген со Аршабо, шоша саалымнан стап трып: «Он жыл статпап еді, енді міне олымда трсы. Не істесем де еркім бар...» деп клді. Мен де клдім, — «Мыты болса тірімде неге кегіді алмады? у баса айрат істеп не ыласы», — дедім. Ол «Кегімді тіріде алан жопын ба? Саан Орман мен Жанай манаптарды айдап салып, сенімен ырыстырып, аыры соларды олыменен басыды кестірген мен емеспін бе?» — деді, сйтті де жан-жаында тран кіле сары ала тонды жандаралдара: «Кенесарыны ртуа атынасан ыр-
ыз манаптарын тегіс Омбыа онаа шаырайы. Ал мына басты жуан мойнынан айыран лібек лы алила, Россия империясына крсеткен адал ебегі шін, патша азам атынан, мойнына ары бау етіп таып жрсін, георгий лентасына байланан кміс медаль берейік» деді. Сйтті де мені бетіме арап: «Міне, Кенесары, кштімен крессе табары осы болады», — деп кекете клді де, есік алдында ктіп тран шабармандарына басымды статып: «Тез Петербура жеткізідер!» — деді. Олар мені айтадан оржына салып ала жнелді. Неше кн, неше тн жргенімді білмеймін, йтеуір шірітпейтін бір дрі жаан ба, кзді суыында кіші дай — патша азамны зі тратын салтанатты алаа жеттік. Мені сорлы басымды шоша саалымнан стап неше трлі жандаралдар сан рет крді. Аырында бір кні миымды, бас терімді, кесірігімді сыпырып ап, мадайыма кйдіріп «ырды арашы слтаны Кенесары асым лыны басы» деген таба салып, зім секілді бастар, сан трлі ажайып суреттер, тас мсіндер, патша азамдарды тамаша заттары тратын ке сарайа апарып ойды...»

— Ойпырмай, Кенеке, айдаы-жоты айтып кеттііз ой, — деді бден абыржыан білазы, — тс деген сандыра емес пе, айтесіз соны еске тсіріп... алсын плекет сол бетімен тс болып.

— Лйім айтаны келсін... Біра орыанмен жан ала ма, тсімді аятайын, шешуін сосын айтарсыдар.

— Аятаыз.

— И, мені у басым лгі жрт тамашалайтын ке сарайда тра берді. Орысша білмеген со атын да мытып алдым, «рім тж» дей ме, «ерім тж» дей ме лгі йді... йтеуір ркім келіп у баса бір арайды. «Япырмау, мынау у бас лгі дала слтаны Кенесары дегенні басы ма?» — дейді кейбіреулер, ал кейбіреуі: «Мны Россия патшасына кнбеймін деп істемегені бар ма, анша жртты обалына алды», — десе, базы біреулер: «Елін отаршылытан ораан ер еді, ас манаптары патшаа сатылып лтірді», — деп аяйды, ал енді біреулері: «Наыз кзін шитын анішер еді, арашы, андай адірлі жерде транын», — деп у басыма кіжінеді. Тіріде бірін естімеген сзімні мыын естіп тра бердім. Ал бір ызыы лгі йде... Біз секілді у бастарды р жылда скіден алып, астыы йге апарып, тым тез урап алмасын деп, дрі жаып, азын-аула майлап айта келіп жреді. Мен лгеннен кейін сегіз жыл ткен со, осындай астыы йге таы бір апарандарында скі стінде тран Орман манапты да басын крдім. уананымнан ба, ашулананнан ба, кдімгі імдей еіреп жылап жібердім... Басам Сарыбаыш ырыз бен Бы ырыз жерге таласып Жасылкл бойында зді-зі рысанда, Бы ырыз жаындаы біреу; «Талайды анын ішкен, жртыа бйідей тиген см еді, лу алай болады екен кр», — деп айбалтамен кк желкесінен шауыпты. А патшаа ебегі сіген ырыз ханы еді деп басын біз тран «ерім тжге» дейі келіпті. «Япырмай, тірімдегі асымнан, лгенімде де тыла алмадым-ау», — деп мен ыршып-ыршып тсіппін. Біра бір асаалды арт адам Орманны басын олына стап трып, астындаы ааза арап: «Патшаа ебегі боланмен, халына ебегі жо мндай бастарды бл йде труыны анша ажеті бар? Дниеде не кп, мндай бастар кп, кетідер», — деді.

Таймас езу тартып клді.

— Бсе, Кенекем тран жерде Ормана алай орын болсын, асаал дрысын айтан.

— Асыпа, тра тр... Осы тсімні жоруын айтпастан брын, Таймас, сенен екі сраым бар. Жауап бер, рине, Жсіп сенен грі тереірек жауап берер еді, амалымыз анша, кктемде келген жыл сы кзде тра ма...

— Айтыыз, андай сра?

— Бірінші сраым: а патша адамдары мені мадайыма «арашы слтан басы» деп таба салды. Россия патшалыына кнбей з жерімізде аза хандыын рамын десем, оным арашылыым ба?

— Кім бл іске алай арайды. оржынды арабура сияты жендеттерді кзімен араанда, рине, сіз арашы анішерсіз...

— Екінші сраым: а патшаа жаынып мені басымды алдыран Орман ханны басын лгі алтын сарайа оймай, мір баи ас болып кеткен мені басымды неге ойды, соны ойлашы?

— Орыс лы халы. лы халы ашанда болса лылыын істейді. Жаман достан, жасы асты айыра біледі.

— лы халы. лылыы аза секілді азантай елді жбірлегені ме?

— Жбірлеген а патша ой... Ал ол жбірлемесін десе, сені халы да сондай кп, сондай лы болуы керек.

— Азана аса баауыл[9] , азана елге бек болма деген осы да!

— Неге олай дейсіз, хан ием! Кктегі кнді кркірете алатын жайтасы еді, азаыны басы м секілді бірікпесе амалы не.

— И, аз жртты басарсам да, кп жрта жараймын ба деуші едім, жаа тсіндім: бл Абылай атам заманы емес екен. Хан болып аталдыыммен жеем бе деп едім, о да алдануым трізді... азір азаты басын біріктіруден асырды басын біріктіру жеіл. Ж, болды. Ендігі лгі тсімні жоруын айтыдаршы. Тсім емес, ім деп арадар. Егер болашаым дл осы тсімдей болса андай аыл бересідер?

— Аыл біреу-а: Ара жерінен кетпеу керек. Не болса да Россия патшасыны айтанына кнген жн, — деді Таймас.

Кенесары ренжіген жо, Майсара жаына брылды.

— Сен не айтасы, білазы?

— Мені де айтарым Таймас ааны сзі. Абылай ханны рпаы, туысымыз десеіз де, Сйік тре мен Рстем слтанны келідер дегеніне сеніп, лы жзді жеріне кшуге болмайды.

— Неге?

— Сйік трені арауындаы елу бес мы жанды ол астыыза алыыз деп оян жылы патшаа ааз жазаны зіізге млім. Ал Рстем слтан ткен жылы біз мнда ан тгісіп жатанда, апала барып Бесонтиіна мгі сендерлік боламыз деп шен-шекпен кигенін естідік емес пе... Сйтіп отырып олар бізге алай оныс береді? оныс берсе де, ол оныс Араны кп азаына жете ме, амал жо оан хандыындаы жеріміз шін кресуге тура келді. Ал Хиуа мен Бар зара ырылысып жатанда, оан азір лденіп алды. Жыланды ш кессе де кесірткедей кші бар. азір оны жее ояр бізде уат жо, Амалсыздан ырыздан жер срап, оана арсы бірігейік деп тінуге мжбр боламыз. Біра оан ырыз кне ме?

— Кнбесе.. оана лім жетпесе де, ырыза лім жетеді, кшпен кндірем.

— Кене аа, з жерімнен айырылдым деп, басаны жерін тартып алу иянат. азір бізге кштен крі аыл керек. Жааы тсііз маан ой салды. Егер оан, ырыз, орыс шеуі бірігіп кетсе айтесіз?..

Кенесары жауап айырмай ойа кетті. Ай туалы лдеашан. р жерден Кенесарыны алыстан ораыта кзетіп жрген Батырмратты атты жасатарыны селеуіттері крінеді. аза Теміразыты екі жаындаы Абозат, Ккбозат деп атайтын жлдыздарды ай жерде трандарынан жер тсын айырады, жолды табады. Ал Жетіарашы мен ркер жлдыздарына арап тнні кезеін, жылды мезгілін біледі. аза тсінігі бойынша Жетіарашы ркерді ызын рлапты-мыс. ркер сол ызымды алай айтарып аламын деп Жетіарашыны осал жерін іздеп оны айнала адиды-мыс. Сол Жетіарашыны ай тсына ркер келіп трса, сол тс тнні зіне сйкес белгілі мезгілді крсетеді. Баанадан бері гімеде отырып, анша уаыт тіп кеткенін аармай алан Таймас тнні ай кезі боланын білейін деп Жетіарашы мен ркерге арады. Дл осы стте тбе тсынан бір жары жлдыз аа жнелді.

— Жлдызым жоары, — деді Таймас аырын кбірлеп.

аза тсінігінде жлдыз аса кісі леді. Сондытан жлдызды аанын крген адам зі лмес шін «жлдызым жоары» дейді.

Кенесары мен білазы да ауыздарын жыбырлатты. Кенет лдеайдан тамылжыан н естілді. н уені де, оны орындау салты да Ара жаынікі. Кркем, ыраты дауыс, біресе шы басына алытай ктерілген бркіт трізді, біртіндеп жоарылап шырай тседі де кенет ойдаы акіске шйілген ителгідей, тмендеп лдырай жнеледі. Кенесары мырс етіп кліп жіберді. Оны есіне н туралы айтан Барбайды аыз ертегісі тсіп кетті.

Заты Кіші жз, Табын руынан шыан, он бес йлі кедей боланменен, зор денелі Барбай батыр ат жалын тартып мінгелі бар мірі жауынгершілікпен ткен. Ол сіресе оан хандыыны зекетші, барымташы сыпайларына ерекше ас. йтуіне себебі де бар. Табын руы трізді, ыс Сырдария бойында кшіп жрген Шмекей аулыны бір ызын азын-аула алы малын тлеп, «не алам, міне алам» деп жргенінде Ташкент шбегі Ммет лімні шабармандары «мал санын жасырып, зекетті аз тледі» деп сылтауратып Шмекей аулын шауып жиырмаа тарта крікті ыз-келіншектерін алып кеткен. Соны ішінде Барбайды алыдыы да бар екен. Осыдан кейін Барбай да Саржан мен Кенесарыа еріп оан шабарман сыпайларыны талайын ырды, Ммет лімні жігіттеріні де бері шыандарын есірей етті. Біра кштілерге деген кегі айт-пады. з басыны шпендігіне енді жер-суынан айырыла бастаан ел шпендігі осылды. Сол себептен Барбай батыр з мірін бтіндей жауынгершілікке арнаан. оан шапыншылары айдап бара жатан малын соынан уып барып айтарып беріп, Шекті руыны Креш деген байыны ызын алан. ызын алы малсыз бермеймін деген байа, айдай слу ызы «Барбай айтармаанда оанны бір бегіні кі болып жрер едім, осы батыра тием», — деп безеріп отырып алан. Сара кесі ызын кедей батыра амалсыз берген. Жау десе оруды білмеген осы Барбай батыр, баладай аырт, а болатын, сіресе ол ле-жырды жасы кретін. зі де рдайым, рабайсыз жуан даусымен н салатын. сіресе ла дзде келе жатанда Барбайды тыдау бір анибет ызы дурен. андай жыр-исса болсын брін тек лы жз бен Сыр бойын мекендеген Кіші жз елі айтатын «Бойым талдай» уеніне келтіріп айтатын, «Жырды бл нге буыны жетпесе оны «леулйлй» не болмаса «алаулйлй» мен толытырып, ал буыны арты болса, сз йасымын былай ойып, оны екі бліп, йтеуір «бойым талдай» сарынына келтіріп соа беретін. «Ау, осы «бойым талдыдан» бтен ндері жо па, бтен бір уенге салсайшы», — деп серігі Аыбай жуа етсе, оан: «елімні бар білген ні осы болса айтейін», — деп ымсынбай жауап беретін.