Таырып. Экономика саласында аржы жйесін йымдастыру.
Функциялары жне рлі.
Сабаты масаты –аржыны мнін, функцияларын жне рлін тсіну.
Сратар:
1. оамды дайы ндірістегі аржыны мні.
2. аржыны функциялары.
3. аржыны экономикалы рлiнін баыттары.
1. Сра. оамды дайы ндірістегі аржыны мні.
«аржы» курсы аржы саласындаы мамандарды дайындау жйесiндегi негiзгi пн болып табылады, онда экономикалы ылымды райтындарды аса маыздыларыны бiрi – аржы туралы ылым зерделенедi.
Нарыты атынастарды рылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде де аржы зор рл атарады. аржы – нарыты атынастарды рамды блiгi жне мемлекеттiк саясатты жзеге асыруды ралы. Осыан орай аржыны леуметтiк-экономикалы мнiн тсiне бiлудi, оны iс-рекет етуiнi ерекшелiктерiн тере ынуды, экономиканы ойдаыдай дамыту масатымен аржыны нерлым толы пайдалануды дiстерi мен амалдарын кре бiлудi маызы зор.
«аржы» ымы оамды нiмдi аша трiнде блуге байланысты экономикалы атынастарды ауымды саласын амтиды.
Ежелгi Римде “аржы” терминi латын тiлiнен аударанда “finis” – соы, финиш, тлем соы, экономикалы атынастар субъектiлерi арасындаы есеп-айырысу деген маынаны бiлдiрiп келген.
“аржы” ымы туралы е алашы ебектi ататы грек ойшылы Ксенофонт (б.э.д.430-365жж.) енгiзген. (“Афин республикасыны табыстары туралы”).
Аржы дегенiмiзоамды нiм ны жоспарлы трде болу жне айта болу процесiнде пайда болатын айрыша экономикалы атынастар жйесi, соны нтижесiнде алуан трлi ажеттiлiктердi анааттандыру шiн дайы ндiрiске атысушыларда ашалай табыстар, жинатар мен орлар рылады жне пайдаланылады.
аржыны объектiсi болып аржы ресурстары, яни ашалай табыстарды кздерi, жинатар мен орлар.
Ал, аржыны субъектiсi болып шаруашылы, коммерциялы, мемлекеттiк, оамды жне баса да йымдар, мекемелер, й шаруашылыы.
аржыны мнiн тсiну шiн алашы жадайда жалпы аланда дайы ндiрiс процесiнде немесе жеке ксiпорынны ндiрiстiк орларыны жеке-дара айналымында нды болу жне дайындалан нiмдi ткiзу барысындаы ашалай форманы бiршама дербес озалысыны басталу сті есеп нктесi ретіде абылдауа болады. ндiрiстi алды-ала кзделген шарттылы сипаты жадайында “с”, “v”, “m”-ге сайма-сай ткiзiлеті нiмдi тиiстi элементтерге болу пропорциялары алыптасады, солара сйкес ашалай аражат орлары немесе осы аражаттарды жиынтыы рылады.
Ж - P=C+V+M
мндаы, C - ндiрiстiк-материалды шыындар;
V – ажеттi нiм ны;
M – осымша нiм ны.
Ж=C+Ig+G+Xn
мндаы, C – бкiл халыты, й шаруашылыыны ттыну шыындарыны клемi;
Ig– жалпы жеке iшкi инвестициялар;
G – тауарлар мен ызметтердi кiметтiк сатып алынулары;
Xn – таза экспорт.
Мемлекеттiк кiметтi амтамасыз ету шiн оамны барлы мшелерi есебiнен ралатын ашалай аражатты арнайы оры ажет.
Салытар, мемлекеттiк несие, аша эмиссиялары арылы мемлекет кiмет аппаратын, армияны стауа, з ызметі орындауа ажеттi ашалай аражатты жинап, пайдаланады. Мемлекет рашанда аржы атынастарыны мiндеттi субъектiсi болып табылады. Осыан байланысты оамды ндiрiстi мемлекеттен тыс барлы баса субъектiлерi аржы шаруашылыын емес, тек жай ана аша шаруашылыын жргiзедi.
аржыны табиаты мен ажеттiгi тауар-аша атынастарыны болуынан жне оамды дамуды ажеттiлiктерiнен туындайды. Бiра, экономиканы нары жадайында мемлекет тауар-аша атынастарын реттеуге шамалы ана атысады, негiзгi реттеуiштер тауарларды, жмыстарды, ызметтердi сранымы мен сынымы болып табылады.
аржыны табиаты тауар-аша атынастарыны болуы мен н заыны рекет етуiнен келiп шыады.
2.сра. аржыны функциялары.
аржыны ашадан мазмны жаынан да, функциялары жаынан да айырмашылыы бар. Аша – бл е алдымен ассоциацияландырылан ндiрушiлердi ебек шыындары лшенеті жалпы эквивалент, ал аржы – жалпы iшкi нiм (ЖI) мен лтты табысты болудi жне айта болудi экономикалы инструментi, аша орларын жасау мен пайдалануа баылау жасауды ралы.
аржыны мнi, iс-рекет механизмi жне рлi оны функцияларынан айын крiнедi. аржы негiзiнен екi функция орындайды, оны бiрi оамды нiм мен лтты табысты болумен байланысты болатын аржыны болу функциясы болса, екiншi оны баылау функциясы.
Бірінші функциясында, яни болу функциясында аржы нiмдi здiгiнше бле бередi деген маынада емес, аржы тек жасалан нiмдi болудi ана жзеге асырады деп тсiну керек, яни нiмнi натуралды-затты рамын болу аша орларын болу арылы жасалады. Болу функциясы арылы аржы белгiлi бiр оамды мтаждарды анааттандырады.
аржы кмегiмен лтты табысты болу жне айта болу екi дiспен жзеге асырылады:
· аржылы-бюджеттiк дiс.Ол бюджетке табыстарды аланда жне бюджеттен аражаттарды айтарусыз тртiппен бергенде олданылады;
· Несиелiк-банктiк дiс.Ол уаытша басы бос ресурстарды жмылдыруды, жне айтарымдылы негiзде несиелер берудi бiлдiредi.
лтты табысты аржы кмегiмен айта болудi негiзгi масаттары мыналар болып табылады:
· ндiрiстiк емес саланы аржы ресурстарымен амтамасыз ету;
· елдi жеке экономикалы айматарыны арасында аржы ресурстарын масатты болу;
· аржы ресурстарын маызы зор прогрессивтi салаларды айрыша дамуын амтамасыз ететі басым трде салааралы болу;
· аржы ресурстарын тымды трде сала iшiнде болу, ол ксiпорындарды р трлi рентабельдiлiгiмен жне крделi жмсалымдарды былмалы тиiмдiлiгiмен ынталандырылады.
Сйтiп, лтты табысты аржы кмегiмен болу жне айта болу оам мен ксiпорынны, фирманы материалды жне аша ресурстарын дайы ндiрiстегi ажеттi млшерлестiгiн амтамасыз етедi.
Екінші фунциясы, аржыны баылау функциясы коммерциялы есеп пен маркетинг операцияларын жзеге асыруа байланысты.
Баылау функциясы аржыны iшкi асиетi, ал аржылы баылау аржыа тн объективтi мазмн ретідегi баылау функциясын натылы iс-жзiнде пайдалану болып табылады.
аржыны баылау функциясыны экономикалы маынасы ксiпорынны, фирманы аржы-шаруашылы ызметіе тегемен баылау жргiзу. Бл баылау материал, ебек жне аша ресурстарын нiмсiз рi тиiмсiз пайдалануды анытап ана оймай, сонымен бiрге ксiпорындарда, фирмаларда ндiрiс рентабельдiлiгiн арттыруды резервтерiн ашуа, ндiрiстiк емес шыындарды болдырмауа ммкiндiк бередi.
3 –сра, аржыны экономикалы рлiнін баыттары.
аржыны экономикалы рлi мына баыттардан крiнедi:
· аржы капиталды айналымын тездете отырып ксiпорындарды, фирмаларды ндiрiстiк ызметi тиiмдiлiгiнi суiне жадай жасайды;
· кiрiстер мен шыыстарды дайы салыстырып отыру арылы аржы ксiпорындарды, фирмаларды коммерциялы есебiн ныайтып, дамытады;
· аржы аша орларын болу жне айта болу арылы экономикалы судi ара-атынасын амтамасыз етедi;
· аржы лтты табыстара орлану мен ттыну орларыны йлесуi тиiмдiлiгiн арттыруды экономикалы негiзiн жасайды;
· аржы лтты экономикада меншiктi сан алуан нысандарыны жне шаруашылы жргiзудi нысандарыны дамуына ммкiндiк туызады.
Пайдаланылатын дебиеттер:
1. Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. аржы негіздері: теориясы, тжірибелер мен есептеулер. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2016.
2. Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Баалы ааздар нарыын реттеу. /оулы/. РМК «АА экономикасы жне ААД ЗИ» баспаханасы Алматы 2007.
3. Ібрішев И.И., ркмбаева .Р. Банктік туекелдер. /оу ралы/. аза клік жне Коммуникациялар академиясыны баспасы. Алматы 2009.
4. ділов Ж.М., Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Инвестиция менеджменті. /оу ралы/.азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.
5. Тінсілов М.Д. Банк менеджментін йымдастыру. /оулы/. азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.
6. Тінсілов М.Д. Сатандыру ісіні аржылы негіздері. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2011.
№ 2 Слайд
Таырып. Экономика саласында аржы жйесін йымдастыру.
Сабаты масаты – аржы жйесін йымдастыру терендетіп тсіну.
Сратар:
1. аржы жйесін тсіну.
2. азастан Республикасыны аржы жйесi.
3. аржы жйесiнi функционалды критерийi бойынша рылымы.
1 – сра. аржы жйесін тсіну.
“аржы жйесi” ымы атынастар жиынтыын амтиды, ол атынастар негiзiнде ашалай аражаттарды, сондай-а бл атынастарды йымдастырушы орандарды тиiстi орлары алыптасады жне пайдаланылады.
Жалпы аржы жйесi – бл мемлекет пен ксiпорындарды орталытандырылан жне орталытандырылмаан аша орларын ру жне пайдалану процесiндегi аржы атынастарыны ошауланан, бiра зара байланысан р трлi салалары мен буындарыны, сондай-а оларды йымдастыратын аржы орандарыны жиынтыы.
аржы жйесi анытамасыны бл принципалды лгiсiне сйкес аржы жйесi мынандай ш блiктi амтиды:
· аржы атынастарыны жиынтыы;
· Аша орларыны жиынтыы;
· Басаруды аржы аппараты.
аржы атынастары зiнi экономикалы табиаты жнiнен блгiштiк атынастар болып табылады, оны стіе нды болу е алдымен субъектiлер бойынша жзеге асырылады. Сондытан оамды ндiрiстегi субъектiлердi рлi аржы атынастары жiктемесiнi алашы объективтi белгiсi ретіде крiнедi. Осыан сйкес аржы атынастарыны буындарына тн болып келеті тиiстi орталытандырылан жне орталытандырылмаан аша орларыны жиынтыы аржы жйесiнi екiншi блiгiн райды.
зiнi тарихи дамуына аржы жйесi за эволюциядан ттi. аржы атынастарыны пайда болуы кезiнде аржы жйесi, жалпыа млiм, детте, тек бiр буынмен – мемлекеттiк бюджетпен шектелдi. Классикалы капитализм жадайында батысты кптеген ркениеттi елдерiнi, соны iшiнде брыны КСРО-ны аржы жйесiн екi негiзгi буын – мемлекеттiк бюджет пен жергiлiктi аржылар рады. Олар аша орларын алыптастыруа ммкiндiк бередi, бл буындарды кмегiмен мемлекет зiнi саяси жне экономикалы функцияларын орындап отырады.
азастан Республикасында макро-жне микро экономиканы аржы жйесiн реттелiп отыратын аржы атынастары мен аша ресурстарыны жиынтыы жне оларды жмылдыруды, халы шаруашылыын аржыландыру мен несиелеуге байланысты болудi жзеге асыратын аржы мекемелерi райды.
2- сра, азастан Республикасыны аржы жйесi.
азіргі экономикада азастанны аржы жйесi аржы атынастарыны бiршама дербес мына салаларынан трады:
· Мемлекеттiк бюджет жйесi;
· Мемлекеттiк несие;
· Жергiлiктi аржылар;
· Шаруашылы жргiзушi субъектiлердi (орпорациялы) аржылары;
· Халыты (й шаруашылыыны) аржысы.
аржы атынастарыны алашы екi блiгi жалпы мемлекеттiк, яни орталытандырылан аржылара жатады жне макро дегейдегi экономика мен леуметтiк атынастарды реттеу шiн пайдаланылады. Шаруашылы жргiзушi субъектiлердi (орпорациялы) аржылар орталытандырылмаан аржылара жатады жне микро дегейдегi экономика мен леуметтiк атынастарды реттеу мен ктермелеу шiн пайдаланылады.
Жергiлiктi аржылар мемлекеттi аржы жйесiнi маызды сферасы болып табылады. Жергiлiктi аржыларды леуметтiк рлi, оларды рамы мен рылымы бтідей жергiлiктi орандарына жктелiнген функцияларды сипатымен, сондай-а мемлекеттi кiмшiлiк-ауматы рылысымен жне оны саяси экономикалы баыттылыымен аныталады.
Жалпы, аржыларды бкiл жйесi (рамы) екi iрiлендiрiлген блiкке бiрiктiрiледi:
· Мемлекеттiк жне муниципалды аржылар;
· Шаруашылы жргiзушi субъектiлердi аржылары (орпорациялы аржылар)
аржы жйесiнi рамы – бл аржы атынастарыны р трлi сфералары мен буындарыны жиынтыы, атынастарды бл процесiне трлi аша орлары рылып, пайдаланылады.
3-сра. аржы жйесiнi функционалды критерийi бойынша рылымы
аржы жйесiн руды негiзiне мына аидаттар ойылан.
аржы жйесiн йымдастыруда централизм мен демократизмнi йлесуi.
Бл аидат жергiлiктi аржы орандарыны тиiстi жергiлiктi кiмшiлiкке жне жоары аржы орындарына екi жаты баынышты жйесiн алды-ала айындайды.
лтты жне айматы мдделердi сатау. Бл аидат аржы атынастарында айматы дамытуды абылдауа болатын дегейi сияты лтты тедiктi амтамасыз етудi де талап етедi.
аржы жйесi бiрлiгiнi аидаты орталы аржы орандары арылы мемлекеттi жргiзiп отыран бiрыай масаттары мен алды-ала айындалып отырады. аржыларды барлы буындарын басару бiрыай негiзгi занамалы жне нормативтiк кесiмдерге негiзделедi.
аржы жйесiнi жеке рамды элементтерiнi функционалды арналымыны аидаты аржыны р буыны з мiндеттерiн шешiп отыратындыынан крiнедi. Оан айрыша аржы аппараты сйкес келедi.
азiргi кезде аржы жйесi тере згерiстерге шырап, айта рылуда. аржы жйесiн айта руды басты мiндетi оны азастанны леуметтiк-экономикалы дамуын тратандырып, одан рi тездетуге ыпал етудi кшейту, лтты табысты здiксiз суiн амтамасыз ету, ндiрiстi барлы буындарында шаруашылы-коммерциялы есептеу ныайту болып табылады.
Пайдаланылатын дебиеттер:
1. Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Баалы ааздар нарыын реттеу. /оулы/. РМК «АА экономикасы жне ААД ЗИ» баспаханасы Алматы 2007.
2. Ібрішев И.И., ркмбаева .Р. Банктік туекелдер. /оу ралы/. аза клік жне Коммуникациялар академиясыны баспасы. Алматы 2009.
3. ділов Ж.М., Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Инвестиция менеджменті. /оу ралы/.азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.
4. Тінсілов М.Д. Банк менеджментін йымдастыру. /оулы/. азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.
5. Тінсілов М.Д. Сатандыру ісіні аржылы негіздері. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2011.
6. Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. аржы негіздері: теориясы, тжірибелер мен есептеулер. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2016.
Слайд №3