илік ымы жне ол туралы тжырымдамалар. Билікті ызметтері мен жіктелуі.

Саясаттануда саяси билік теориясы негізгі орын алады. Билік жнінде алымдар арасында р трлі анытамалар мен тжырымдамалар бар. Соларды негізгілеріне ысаша тотала кетейік.

1. Телеологиялыанытама билікті белгілі бір масата, белгілеген нтижеге, орытындыа жету ммкіндігі деп тсіндіреді. Мысалы, аылшын флсафашысы Т. Гоббс(1588—1679) билік болашата игілікке жетуді ралы жне мірді зі ле-лгенше билік шін здіксіз мтылыс деп жазды.

2. Бихевиористіканытама бойынша билік деп баса адамдарды жріс-трысын, зін-зі стауын згерту ммкіндігіне негізделген іс-рекетті ерекше трі.

3. Инструменталистіканытама билікті белгілі бір ралдарды, амалдарды (зорлы-зомбылы, кштеу сиякты шараларды) пайдалану, колдану ммкіндігі деп біледі. Мселен, Американы белгілі саясаттанушысы Р. Даль(1915 жылы туан) билік бір адама екінші адамды з еркімен жасамайтын іс-рекетті жасауа мжбр ету ммкіндігін береді дейді.

4. Структуристік анытама.билікті басарушы мен баынушыны арасындаы атынасты ерекше трі деп ады. Олар кейбір адамдарды туанынан, табиатынан міршіл, басарысы келіп тратын болады, ал басалары кнбіс, кнгіш, баса біреу з ырын билеп, басарып, жол крсетіп транын натады, алайды дейді. Соларды арасында, оларды ойынша, билік атынастары туады.

5. Конфликтіліканытама билікті дау-жанжал жадайында игілікті блуді реттейтін ммкіндік, шиеленісті шешуді ралы деп тсіндіреді.

6. Біраз алымдар билікті ке маынасында басалара тигізілетін жалпы ыпалретінде арайды.

7. П. Моррис, А. Гидденс сиятылар, жоарыдаы кзараспен келіспей, билікті біреуге немесе бірдееге тигізетін жай ана ыпал, сер емес, оларды згертуге баытталан іс-рекет дейді.

8. Америка саясаттанушылары Г. Лассуэлл мен А. Каплан "Билік жне оам" деген кітабында билікті шешім абылдауа атысу ммкіндігі ретінде сипаттайды.

Сонымен, біз билік туралы алымдарды арасында орта пікір, анытама жо екенін байады. Бізді ойымызша, билік деп біреуді екіншілерге мірін жргізіп, оларды іс-рекеті, ызметіне ыпал етуін айтады.

Саяси билікті зідік ызметтері болады. Оан жататындар: оамны саяси жйесін алыптастыру; оны саяси мірін йымдастыру (ол мемлекет пен оам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар жне т. б. арасындаы атынастарды амтиды); р трлі дегейдегі оам мен мемлекетгі істерін басару; кімет органдары, саяси емес процестерге басшылы жасау; саяси жне баса атынастарды баылау жне тптеп келгенде, белгілі бір оама сйкес басаруды трін, саяси тртіпті жне мемлекеттік рылысты (монархиялы, республикалы), ашы не жабы (баса мемлекеттерден ошауланып, оршауланып алан, автаркиялы) оамды ру, оамды тртіп пен тратылыты олдау; дау-дамай, шиеленістерді ашып, олара шек ою жне дер кезінде шешу; оамды келісімге, ммілеге келу жне т. б.

Коамда билік зара тыыз байланыстаы 3 дегейде йымдастырылып, жмыс істейді: 1) жоары орталы саяси институттар, мемлекеттік мекемелер мен йымдар, саяси партиялар мен оамдык йымдарды басару органдары кіретін те ірі дегей; 2) орта буынды аппараттар мен мекемелерді амтитын жне айматык, облысты, ауданды шебердегі жергілікті кімшілік билік (р трлі мекемелер, агенттіктер, комиссиялар, кеестер, префектуралар жне т. б. мекемелер) кіретін орта дегей; 3) адамдар, кішігірім топтар, йымдар, одатар, ндіріс жне баса жымдар арасындаы оамды атынастарды негізі, арауы болып табылатын, саяси жне оамды зін-зі басару ерісін райтын кіші дегей.

Билік мселесін арастыранда саяси билікті "субъектісі" жне "иелік етуші" деген ымдара назар аударуа тура келеді.

Субъектдеп іс-рекетті жасаушы, объекті згертуші жеке адам, леуметтік топ, тап, партия, мемлекетті айтады. Саяси билікті жзеге асыру шін арнайы йымдар мен мекемелер рылып, субъект олара кілдік береді. Олар билікті олданушы, кораушы, "иелік етуші" болып есептеледі. Баса сзбен айтанда, субъект билікті "иелік етушілер" арылы жргізеді. Сондытан мны тсінбейтін адамдар билікке "иелік етушілерді" билікті зімен шатастырады немесе "иелік етушілерді" билік субъектісінен туелсіз деп санайды. Мысалы, мндай адамдар кез келген шенеунікті, йым немесе мекемені, саяси, кімшілік, шаруашылы бастытарын билік иесі деп ады. Оларды іс-рекеттері туралы шаым арыз беруге болмайтын сияты крінеді. Мндай тсінік субъекті енжарлыа, керенаулыа келіп сотырады, биліктен шеттетіледі. Олар з тадырын белсенді трде зі шешетін ммкіншілігіне сенімі азаяды.

Билікті субъектісіне жеке адам немесе партиялар, йымдар жне т. б. жатады дедік. Біра олар брі бірдей билік жргізе алмайды. Сондытан мндай ы адамдарды, жымдарды, партияларды, таптарды, топтарды белгілі бір блігіне ана беріледі. Бдан келіп билік етуге сенім білдіру мселесі туады.