илікті легитимдігі. Билікті трлері.

Мемлекеттік билікті задылыы оны легитимділігінен білінеді. Легитимдік (латын тілінде задылы, шынды деген маынаны білдіреді) дегеніміз- халыты стемдік етіп отыран саяси билікті мойындауы, оны задылыы мен шешімдерін растауы. Демократиялы жадайда мемлекеттік билік легитимді болуы шін мынандай екі шарт ажет.

Ол халыты алауы бойынша алыптасуы жне кпшілікті еркіне арай орындалуы керек. Яни, мемлекеттік билікті басшысын белгілі бір мезгілге тура немесе жанама трде халы сайлауы керек жне оны жмысын баылап отыруа ммкіндік болуы тиіс.Мемлекеттік билік конституциялы аидалара сйкес жзеге асырылуы керек.

Немісті крнекі алымы Маркс Вебер билік басына келудегі легитимдікті ш лгісін крсетті:

1. дет-рыпты легитимдік – халыты санасына сіген, бден бойлары йреніп, дрыс деп тапан салт-дстрлерге сйенеді. Мысалы: хан, патша, слтан, т.с.с.

2. Харизматикалы легитимдік – ерекше батырлыымен, адалдыымен немесе баса лгі – абілет-асиеттерімен кзге тскен адамды басшы етіп жариялап, соны соынан ереді. Мысалы: Мхаммед пайамбар, т.с.с.

3. Аыл-парасатты, ыты легитимдігі – азіргі саяси рылым орнатан ыты ережелерге, тртіпті аыл-ойа сыйымдылыына негізделеді.

Билікті жзеге асырылуы тсіліне жне рылысына арай басару тріжне мемлекеттік рылысы болып блінеді. Басару тріне байланысты билік монархиялы жне республикалы болып блінеді. Монархия деп мемлекетті жоара кімет билігі жеке-дара, бір билеушіні олында болып, ол кеден балаа мра ретінде алатын трін айтады. Монархия з кезегінде абсолюттік (шексіз) жне конституциялы болып екіге блінеді.Конституциялы монархияда монархты билігі белгілі бір дрежеде за шыаратын билік парламентпен шектеледі. Республика деп мемлекеттік билікті барлы жоары органдары белгілі бір уаыта сайланатын немесе кілдік мекемелер (парламент) арылы алыптасатын мемлекеттік басаруды трін айтады. Республика президентік, парламенттік жне аралас (немесе жартылай президенттік) болып шке блінеді.

Билік мемлекетті рылысына арай унитарлы, федеративтік жне конфедеративтік болып ш трге блінеді. Унитарлы (латынны бірттас, біріккен деген сзінен) рылыста саяси билік бір орталыа баынады, мемлекетті ішінде з алдына блек баса рылыма жол берілмейді. Оны жері, конституциясы бір болады. Мемлекетік билікті жоары органдар жйесі, азаматтыы орта. Федерация деп белгілі бір саяси туелсіздігі бар бірнеше рылымдарды бірігіп одаты жаа бір мемлекетті руын айтады. Федерация мен оан кіретін субъектілерді міндеттеріні арасындаы айырмашылытар жалпымемлекетік конституциямен реттеледі. рбір субъектіні зіні жоары билеу (за шыарушы, атарушы, сот) органдары болады. Біра олар орталы институттара баынуы тиіс. Конфедерация деп здеріні кейбір амал-рекеттерін йлестіріп, белгілі бір масаттарды (скери, сырты саясаттаы жне т.с.с.) жзеге асыру шін бірлескен егеменді елдер одаын айтады.

аяси тртіп.

Саяси режим (тртіп) дегеніміз – саяси билікті зады трде жзеге асырылуы, оамды басаруды (билікті жзеге асыруды) діс-тсілдеріні жиынтыы, азаматтарды ытары мен еркіндіктеріні демократиялы дрежесін айтамыз.азіргі саяси режимдерді демократиялы жне антидемократиялы – авторитарлы жне тоталитарлы деп лкен ш топа бледі.

Демократиялы тртіп президенттік жне парламенттік болып екі трге блінеді. Президенттік тртіп жадайында атарушы орган тікелей соан баынады, ал президент белгілі бір мерзімге халы арылы сайланады. Ол мемлекет жне кімет басшысы болып есептеледі. Президент атарушы органдарды жне министрлер кабинеті басшыларын таайындап отырады. Атарушы кімет президенттік билікті жргізу ралы болып есептеледі. Біра президенттік билікті шегі болады. Е алдымен ол за шыарушыа ыты емес. Президентті кез келген кімін заа айшы келген жадайда Мжіліс айтаруа ылы. Президент з ызметінде республиканы ішкі жне сырты мселелерін шешумен шылданады. Соны ішінде республика клеміндегі экономикалы жне ылыми-техникалы жне саяси, леуметтік, мдени, ыты тртіпті ныайту таы баса мселелер президентті басты назарында болады. Президент Республика Конституциясында крсетілген нормалар мен дістерді пайдаланады. Президент Мжіліс отырыстарына атысып, оны жмысыны тиімді рі нтижелі туіне ыпал етеді. За шыару барысында инициатива крсетеді, ажет кезде заны абылдануын кідіртуге ылы.

Парламенттік режим жадайында за шыарушы кіметті ролі басым. Мнда за шыарушы жне атарушы кімет парламентке баынады.

Тоталитарлы режим дегеніміз – саяси режимні бір трі, ол оамны барлы салаларына толы баылау жасайды. Тоталитарлы режимні негізгі белгілері:

Партия монополиясыны мір сруі;

1-Партияны зіні демократиялы емес жолмен рылуы;

2-Идеологияны стемдігі. Идеологияны саяси лидер анытап отырады, сондытан мндай идеология халы пікіріне кп жадайда айшы келеді;

3-Тоталитаризм барлы нрсеге монополиялы баылау негізінде рылады. мірді барлы саласына баылау жасалынады;

4-Террорлы полицияны баылауы болады.

Авторитарлы режимныі ерекшелігі, ол тоталитарлы пен демократиялы режимдермен аралы сипатта болады. йткені мнда тоталитарлы та, демократиялы та белгілер орын алады. Мысалы: Тоталитарлы жйеге тн замен шектелмейтін диктаторлы билікті сипаты болады. Мемлекет арылы реттелмейтін автономиялы оамды салаларды болуы. сіресе экономика мен жеке адамдарды мірінде азаматты оам элементтеріні болуы оны демократиялы режимге тн белгілермен жаындастырады. Оны негізгі белгілері, билікті тоталитарлы сипат алмауы, ттас бір идеологияны болмауы, формальді трде болса да парламентті, партияларды болуы, билікті блінуі т.б.. Авторитарлы билік негізінен оам ауіпсіздігін амтамасыз ету, оамды тртіпті сатау, сырты кштерді орау жне сырты саясат мселелерімен айналысады. Сонымен бірге эконимикалы даму стратегиясына ыпал жасап, леуметтік саясатты да ызу жргізуі ммкін. Біра мнда нары задары бзылмайды. Саяси элита саталады жне ол конкуренция арылы емес керісіше таайындалып отырады.