аяси жйе туралы ым, рылымы, жіктелуі.

"Жйе" ымын XX асырды 20 жылдары ылыми айналыма алаш енгізген неміс биологы Л. Фон Борталанфи (1901—1972). Ол бл терминді клетканы сырты ортамен алмасу процесін крсету шін пайдаланды. Кейін жйелік тсіл оамды ылымдарда пайдаланыла бастады. Социологияда коамды жйелік трде талдаан —Т. Парсонс. Ол оамды зара байланыста болатын 4 жйешіктен (экономикалы, саяси, леуметтік жне рухани) трады деді. Жйешіктін райсысы белгілі бір ызметті атарады, іштен жне сырттан тсетін талаптара ла асып, жауап айтарады. Олар осылып жалпы коамны мір сруін амтамасыз етеді.

Саяси жйе сырты ортамен «кіріс», «шыыс» принциптері арылы байланысады.

"Кірісті" 2 трі бар: талап жне олдау. Талапты халыты билік органдарына оамдаы ндылытарды, азына мен аржыны, оамды орды ділетті, дрыс немесе ділетсіз, брыс блінуі туралы пікірі, билік органдарына ндеуі деуге болады. Ол оамда белгілі бір ажеттілікті, мтаждыты бар екендігін білдіреді жне р трлі болады. Мысалы, ебекаыны ктеру, жмыс кнін кысарту, леуметтік салаа аржыны кбейту, білім алу ммкіндігін арттыру, азаматтарды ытары мен еркіндігін орау жне т.б. Мндай талаптар кбейіп, олара билік органдары назар аудармаса, саяси жйе лсірейді.

Шыыс — саяси жйе жмысыны нтижесі. Онда саяси жйе тскен талап-тілектерге сйкес саяси шешімдер абылдайды, оларды жзеге асыру жоспары арастырылады. Оны халыты талап-тілектеріне жауап деп тсінуге болады. Мысалы, шыыса абылданып жаткан задарды, атарушы билікті аулыларын, соттарды шешімдерін жне т.б. жатызуа болады. Саяси жйе орасан зор леуметтік млімет, хабарламаларды арастырып, оларды натылы шешімдерге айналдырады.

Зерттеушілер саяси жйені мынадай негізгі трт блігін атайды: 1) саяси институттар; 2) саяси атынастар; 3) саяси ережелер; 4) саяси мдениет. Солара ысаша сипаттама берелік.

Саяси институттара(йымдар, мекемелер) мемлекет, саяси партиялар, ксіподактар, кооперативтік, жастар, йелдер, т.б. йымдар мен бірлестіктер жатады. Бл йымдарды брі тапты, топты, лтты, жынысты, ксіби, жас млшеріне арай жне т.с.с. байланысты пайда болатын кптеген леуметтік масат-мдделерді білдіріп, орау шін рылады.

Соларды ішіндегі е негізгісі — мемлекет. Ол оамда белгілі бір тртіпті орнатады, оны басарады, экономикалы жне леуметтік рылымын орайды.

оамды жйені екінші блігін саяси атынастаррайды. Оан таптарды, этникалы бірлестіктерді, тлалар мен оамны, азамат пен мемлекетті арасындаы атынастар кіреді.

Саяси жйені шінші блігі болып саяси ережелер (нормалар)есептеледі. Олар саяси институттарды зара бірлесіп рекет етуін амтамасыз етеді жне саяси жйені ережелік негізін райды. Оларды ішіндегі е маыздысына Конституция жне соан сйенетін зандар мен баса нормативтік актілер жатады.

Саяси жйені тртінші белгісі — саяси мдениет.Ол саяси сана мен іс-рекетте, саяси кзарастарда, идеяларда, теорияларда, саяси тырнамаларда, бадарламаларда, шешімдерде, саяси ережелерге атынаста крініс табады.

Француз саясаттанушысы Ж. Блондель саяси жйені басаруды мазмны мен трлеріне сай оны 5 трге бледі: 1) либералды демократия. Ол саяси, мемлекеттік шешімдерді абылдаанда меншікке иелік етуі, жекешілдік, еркіндік сияты ндылытарды басшылыка алады; 2) коммунистік жйе. Ол леуметтік игілікті те блуге бадар стайды; 3) дстрлі саяси жйе. Ол ат тбеліндей асйектерді саяси жне экономикалы стемдігіне негізделеді; 4) дамып келе жатан елдерде алыптаса бастаан саяси жйе. Онда авторитарлы басару беле алады; 5) авторитарлы-консервативтік жйе. Онда леуметтік жне экономикалы тесіздік саталады, халыты саяси билікке атысуына шек ойылады.

Батыс саясаттанушыларыны арасында саяси мдениетті жадайына арай, ндылытар жйесіні негізінде саяси жйені жіктеуді тмендегідей 4 трі ке тараан: аылшын-америкалы, рлыты-еуропалы, индустрияланбаан немесе жарым-жартылай индустрияланан, тоталитарлы.

Саяси жйені аылшын-америкалы трі ондаы саяси мдениетті бірыайлыымен, біртектілігімен сипатталады. Бл елдерде мемлекетті аддына ойан саяси масат-мратын жне оан жетуді жолдары мен діс-тсілдерін халыты брі олдайды. Ол мдениет еркіндік, ауіпсіздік, тиімді есепорлы, пысыты, ыптылы сияты либералды ндылыктара негізделеді. Билік тармакталан, ол толыымен жзеге асады. Мндай жйе тракты жне тиімді ызмет атарады. Оан АКШ-ты, Англия, Австралия, Канаданы жатызуа болады.