аяси сана жне саяси идеология. азіргі идеологияны негізгі трлері.

(саяси идеология, саяси психология, саяси мінез-лы). Саяси сананы трлері: арапайым, ксіби, ылыми, мемлекеттік. Саяси сананы дегейлері: жеке дара, топты, баралы, оамды.

Идеология тсінігі жне оны негізгі теориялары мен баыттары: марксистік, аксиологиялы, психологиялы, социологиялы. «Идеологиясыздандыру» жне «айта идеологиялану» концепциялары, батыс марксизміні Франкфурттты мектебіні кілдері. Идеология – ндылытар жйесі ретінде. Идеологияны ызметі жне дегейлері.

азіргі заманы саяси идеологияны негізгі трлері: либерализм жне неолиберализм, консерватизм жне неоконсерватизм, социал-демократия, коммунизм, фашизм.

азіргі кезде табиатына арай идеология прогрессивтік жне реакциялы, либералды жне радикалды, лтшылды жне шовинистік болып жр. Сондай тарихи тжірибеге орай антифашизм, антикоммунизм идеялары да рістеу стінде.

Саяси идеологияны тныш трлеріні бірі – либерализм. (Латынны либералис – еркін деген сзінен). Оны негізін салушылар: Дж. Локк, Ш. Монтескье, С. Смит, И. Кант, Т. Джефферсон, А. Токвил, Дж. Милль. Ол феодалды оам ыдырап, буржуазиялы оамды атынастар алыптаса бастаан дуірде пайда болады. Буржуазия ол кезде экономикалы жаынан еріксіз еді. Сондытан зіні саяси билікке деген дмесін, талабын либеральды саяси доктрина арылы білдірді.Бгінгі тада либерализм – е ке дамыан идеологияларды біреуі. XX асырды бірінші жартысындаы (1929-1933) тере дадарыс либерализмні леуметтік тесіздікті суін тотатуа ммкіндігі аз екендігіне кз жеткізді. Шексіз бсекелестік пен нары адамдар арасындаы йлесімділікке, экономиканы глденуіне келмейді. Сондытан либерализм з идеяларын айта арауа тура келді жне ол жааран либерализм (неолиберализм) деген ат алды.

Консервативтік (латынны консервативус-ораушы деген сзінен) идеология лы Француз революциясыны (1789ж) саяси идеялары мен оиаларына жауап ретінде дниеге келді. Бл революцияны олар оамды былыты, блікшілік пен кйзелісті себебі деп санады. Біра ол бастауын XVII асырда пайда болан дстрлік діни-монархистік ораушы аымынан алады. Консерватизмні негізін алаушылара аылшын философ жне мемлекет айраткері Эдмунд Берк (1729-1797), француз публицисі жне оам айраткері Жозеф де Местр (1754-1821), немісті тарихшысы, ытанушысы Фридрих фон Савиньи (1779-1861), Австрияны канцлері Меттерних (1733-1859) жне т.б. жатады. XIX асырды аяы XX басында консерватизм негізгі аидаларына згерістер егізді. Ол еркін нарыты атынастар, алуан трлілік жне саяси демократия принциптерін абылдады. Осы асырды 70-жылдарынан Батыстаы консервативтік ой-пікірді жетекші баыты жааран консерватизмге (неоконсерватизмге) айналды.Ол жеке адамны ытары бостандытарыны басымдыын мойындауа бет брды.

Коммунистік (латынны коммунис – жалпы деген сзінен) идеялар XIX асырды орта кезінде дниеге келген. Негізін саландар К. Маркс (1818-1883) пен Ф 7 Энгельс (1820-1895). Олар жа-жаты дамыан, еркін адамды алыптастырылары келді. Ол шін тап кресі жргізілуі, жмысшы табы буржуазияны ртуы керек. Оларды ойынша, социализм орнататын бірден-бір рал — социалистік революция. Оны жасай алатын бірден-бір кш – жмысшы табы. Мемлекеттік билікті тапты сипаты болады. XIX асырды аяы XX асырды басында марксистік саяси идеология революциялы жне реформистік болып екіге блінді. Революциялы аымды В.И. Ленин басарды. Рюрмистік идеялар немісті социал-демократы Э. Бернштейн ебегінде дамытылды.

Сонымен атар социал-демократия идеологиясы, фашизм, неофашизм идеологиялары бар. Фашизм (Италияны фашизмо-бірлестік деген сзінен шыан) 1919 жылы Италия мен Германияда пайда болан. Негізін салушылар: Ф. Ницше, Дж. Джентилье, О. Шпенглер.

25. Саяси мдениет туралы ым, оны мні мен ызметтері
Саяси мдениетті оамны саяси жйесіні негізгі рамдас бліктері есебіндегі мн - маынасы, орны, атаратын ызметі андай деген мселелер осы таырыпты мазмны болып табылады. Саяси мдениет наты леуметтік жне саяси практика негізінде алыптасады жне оларды бейнесі, крінісі болып табылады. Саяси мірге атысушыларды тсінігі, мнділік бадарлары мен мтылыс - масаттары, сондай - а, оларды сезім - кйлері, наным пиылдары мен мінез - лытары саяси сана мен саяси мдениетті мазмны райды. Ол натылы саяси жйені сипатын, азіргі саяси тртіпті мнін, оамды топтарды саяси санасы мен іс-рекеттеріні ерекшеліктерін, саяси процестерді даму жолын жне баытын тсінуге ммкіндік береді. Саяси мдениет адамдарды жріс-трысы мен р трлі йымдарды ызметіне, оларды ішкі жне сырты саясат былыстарын ынуа, саяси болжам жасауына тікелей сер етеді. Бл ымны саясаттануа енгеніне кп болан жо. XX асырды 50 жылдарыны екінші жартысы — 60 жылдарды басында Г. Алмонд, С. Верба, Л. Пай деген Американы зерттеушілері мен оларды шкірттері саясата да, мдениетке де атысы бар згеше оамды былыс жнінде бірнеше жмыстар бастырып шыарды. Олар кейін “саяси мдениет” деген атпен ке тарап кетті. Біра бдан саяси мдениет жнінде брын еш андай ой-пікір болмаан екен деген ой трмауы керек. Себебі, антикалык ойшылдар, атап айтанда, Платон (“Мемлекет”, “Задар” деген ебектерінде), Аристотель (“Саясат” деген ебегінде), кейінірек Н. Макиавелли, Ф. Бэкон, Ш. Монтескье жне бас­а ойшылдар да бл мселеге кіл аударан. Олар р трлі салт-дстрлерде трбиеленген, рилы леуметтік жне саяси тжірибе алан адамдар бірыай, біртектес жадайды р трлі сезіп, оан сан илы жауап айтаратындыын байаан. Бл неліктен, неге байланысты болатындыын білгілері келген. Сол сратара жауап іздеген.
Саяси мдениет тжырымдамасын белгілеп, оны негізгі пікірлерін жасауа М. Вебер, Э. Дюркгейм, Т. Веблен, Т. Парсонс сияты батысты ірі саясатшылары мен леуметтанушылары да елеулі лес осты. Ал жалпы “саяси мдениет” деген ымды бірінші олданып, ылыми дебиетке енгізуші деп XVIII асырда мір срген немісті аартушысы, фелсафашы Иоганн Гердерді санайды.
Саяси мдениетті негізгі ызметтері: 1.Танымды ызметі 2.Реттеушілік ызметі 3. Трбиелік ызметі 4.Біріктірушілік ызметі 5. орау ызметі.
26. Саяси мдениет рылымы жне оны алыптастыратын оамды кштер

Саяси мдениет рылымы - е алдымен оамны саяси міріні р трлі жатарын бейнелейтін деттегі алыптасан тсініктер жатады. Ол саяси жйе мен оны институттары, саяси тртіп, билік тетіктері мен басару, т.б. Саяси мдениетті келесі рамдас блігіне саяси азыналар мен ндылытар жатады. Ол "еркіндік", "тендік", "ділдік", т.б. сияты байлытарды айсысына басымды, артышылы беруден байалады. Келесі блігі - адамдарды мемлекетке, саяси партиялар мен йымдара атынасы. Саяси мдениетке саяси бадар стау де кіреді. Ол субъектілерді саяси былыстара атынасын білдіреді. Ол саяси білімін ктеру немесе оан мн бермеу, саяси жмыса белсене атынасу немесе атынаспау жне т.б. трде крініс табуы ммкін. Саяси мдениетте дет-рып, жріс-трысты да орны зор. Саяси мдениетті ерекше белгісіне саяси рміздер жатады. р халы здеріні асырлар бойы дстрлеріне сай лтты-мемлекеттік рміздерін жасайды. Оан е алдымен Жалау, Елтаба, нран, Ата За, лтты валюта жне т.б. енеді.

Саяси мдениетке жалпы саяси жйе мен оны институттарыны ызмет етуі кіреді. Ол мемлекетті, партияларды жне т.б. сайлауды йымдастыруын, р трлі дегейде абылданан саяси шешімдерді, саяси-леуметтік шиеленістерді ыну жне зерттеуді мдениеттілігін амтиды.

Саяси мдениетті растыратын басты элементтер-жалпылтты мдениетке, тарихи-лтты, діни-дстрлікке, дет-рыпа, рухани масаттара т.б. тыыз байланысты. Саяси мдениетті райтын элементтерді сапалы бліктері ретінде за жылдар бойы алыптасан саяси дстрлер, сол кезеде пайда болан саяси ереже-тжірибелер, ойлар, тжырымдар, ртрлі оамды-саяси институттарды арым-атынастарын сенімді трде арауа болады. Оны рылымына таы да мір сріп тран саяси рылыс, оны институттары, жеке адам мен оамны, мемлекетті араларындаы жалпы зара кзарастар туралы тсініктер кіреді.

27. Саяси мдениетті жіктелуі, тсінігі мен мні

Саяси мдениетті жіктелуі - Г.Алмонд пен С.Верба сынан саяси мдениет трлері:

1 "патриархалды" мдениет, мнда жалпылтты саясатты масаттары мен ндылытары туралы біліктер, сезімдер мен нормативті пайымдаулар жоты асы. атысу мдениетіні осы типіне негізделген жріс-трыс лгісі бкіл лта атысты саяси процеске деген немрайлылыпен, бл саладаы еш міттерді болмауымен жне жергілікті немесе этникалы ынтыматастыа негізделген бірегей топталумен сипатталады;

2 "Баыну, туелділік пен табыну" мдениеті саяси басшылы адаалауа тиісті нормалар мен баынуа тиісті кімдерді "ндіруші мен сыйлаушы" ретінде абылданатын жріс-трыс лгісін анытайды. Бл лгідегі негізгі психологиялы мотивтер игіліктерді ктушілік пен жазадан ору болып табылады;

3 "атысу" мдениеті жріс-трысты біршама крделі лгісіне ие. Оны леуметтік серіктестік ретінде сипаттауа болады, мнда мемлекеттік билікті саналы сипаты мен тиімділігіне арай баынуды ажет ететін нормалар мен кімдерді "ндіруші" ретінде де, саяси шешімдерді абылдауа тменнен келетін атысушы ретінде де абылдана алады.

28. Саяси леуметтенуді типтері

Саяси леуметтену процесі ш негізгі мселені шешуге баытталады:

1 оамны жаа мшелеріне саяси мдениетті жне саяси сананы негізгі элементтерін жеткізу;

2 оам мшелеріне ажетті саяси тжірибе алуа, саяси іс-рекет етуге жне шыармашылы жасауына олайлы жадай жасау;

3 Саяси мденеитті элементтерін згерту.

Саяси леуметтену е алаш отбасынан басталады. Америка алымдары Д.Истон мен Дж.Деннис 12 мы Америка балаларын сра-жауап арылы зерттеген. Соны нтижесінде оларды саяси леуметтенуіні 4 кезеінен крсетеді:

1 саясаттану, яни балдыранны ата-ана билігінен де жоары саяси билік барын ынуы;

2 жекелеу. Мнда бала саяси билікті президент, полицеский тласы арылы жекелеп сезінуі;

3 дріптеу, яни саяси айраткелерге тек жасы асиеттерді тау;

4 институционалдандыру, саяси билікті жеке тлалар арылы емес, иесіз институттар арылы (партия, парламент, скер жне т.б.) абылдау.

Сонымен, адам жас кезінен леуметтене бастайды. Бала билікті не екенін тсінеді. йде ол кесі немесе шешесі, бала башада трбиеші, мектепте малім арылы леуметтенеді. Ол дау-жанжалды алай шешілетінін байайды, баыну немесе жадында баынбауа йренеді.

аяси жанжалдар

Бізді елді болсын, шетелдерді оамтану ылымдарында болсын за жылдар бойы лкен саяси опарылыстар трсын, ткір айшылытар, тере дадарыстар болса, мемлекетті алыпты, ойдаыдай дамымаандыы, жетілмегендігі, ауруы болып саналды. Ол шін мемлекет траты, тепе-тедік жадайында біралыпты дамуы керек сияты болып крінді. Сондытан тратылы оамны негізгі масаттарыны, ндылытарыны бірі саналатын.
Ал, шын мнінде, бл дрыс тсінік емес еді. Себебі, оамда р трлі топтар, таптар, жіктер болатындыы туралы ткен тарауларда айтан болатынбыз. Оларды зіндік масат-мдделері, талап-тілектері, арман-асарлары, мтаж-ажеттіктері болады. Олар, сз жо, сйкес келе бермейді. Осыдан келіп араларында айырмашылытар пайда болады. Олар дер кезінде шешілмесе, шиеленістерге, жанжалдара айналады. Шиеленіс деп рбір арсы жаты олайсыздыа шыратып, істі насыра шаптыратын арама-арсы мдделерді, пікірлерді, кзарастарды айшы келуін, елеулі келіспеушілікті, ткір таласты айтады.

Шиеленіске адамзат те ертеден-а кіл аударан. Мысалы, б. з. б. VII—VI асырларда ытай флсафашылары дниедегі нрселерді бріні озалыс кзі о (ян) жне теріс (инь) бастаулардан трады деп есептеді. Ежелгі грек флсафашысы Гераклит заттар мен былыстарды дамуы арама-арсылытарды кресінен туады деді. Макиавелли оамды процестерді дамуыда айшылытарды пайдалылыын атап крсетті. Гегель арама-арсылытарды айшылытары мен кресін жоары баалады.

30. Саяси жанжалдар мен дадарыстарды реттеуді дістері мен трлері

Саяси салада жанжалдарды тудырмауды, оны одан рі ршітпеуді басты амалы - халыты л-ауатын ктеру, елді жоары леуметтік-экономикалык дрежеде дамуын камтамасыз ету. Оан оса оамны саяси мдениеті биік болса, билік басындаылара, за органдарына деген сенім арта, беки тседі. Ал олар жеткіліксіз болса, саяси жанжалдар мен дадарыстарды рбуіне келеді. Саяси жанжалдарды шешуді бірнеше трі бар. 1. Дау-жанжалга бармау, одан ашатау дісі. Мысалы, саяси айраткер арсы жапен жанжала тспеу шін саяси сахнадан кетеді немесе кейбіреулер бастыымен істесе алмаса, істі насыра шаптырмау шін з еркімен жмыстан кетеді. 2. Кейінге алдыру дісі. арсыласпен ерегіске бармай, "не істесе соны істе" деген сияты, бріне кніп жре береді. 3. Саяси жанжалды ммілеге келу арыльі бейбіт жолмен шешу. Мміле деп дау-жанжала атысушы жатарды зара кешірімділік білдіріп, ымыраа келуін айтады. Онда екі жак бірін-бірі ынысып, зара кешірімділік жасап, орта келісімге келуге ты- рысады. 4. Зорлы негізінде бітістіру, келістіру. Мндай жадай бір жаты кші айтарлытай басым боланда, екінші жа жеілгенде немесе оны толы жойып жібергенде туады. Аралы сот немесе арбитражды сараптау дісі. Мнда арсы жатар дау, талас тудыран мселені тексеруге з еріктерімен шінші жаа береді. Оны шыаран шешімін екі жата мойындайды. Мндай жадайда трелік етуші азы халыкаралы ыты жалпыа бірдей ережелерін, елді конституциялы тртібін жне т.с.с. шарт талаптарын басшылыа алады.

31. Этносаяси жанжалдар.

Этносаяси жанжалдара этностар, лттар арасындаы даудамайлар, шиеленістер жатады. Баса саяси-леуметтік егес, дау-шарлара араанда ол те крделі жне шешілу жолы иын мселе.
Кейде бір этникалы топты кілдері леуметтік-тапты сатына жоары денгейде трады да здерінен баса этнос кілдерімен салыстыранда артышылытармен, жеілдіктермен пайдаланады. Мндай жадай, сз жо этносаралы атыыстара, лта- аралы жанжалдара жол ашады.
Этносаяси жанжал тудыратын мселені бірі – этникалы лтшылды. Мнда біраз лтты кілдері з алдына автономия алу, ттастыын жне згешелігін сатау масатын ояды. Ол идеология немесе озалыс ретінде крініс беруі ммкін. Ондай этнос негізгі ш масатты ала ояды:
— автономия мен зін-зі басаруды амтамасыз ету;
— белгілі бір жерге, аумаа иелік ету ыын алу;
— з мдениетін жалпымемлекеттік мдениетпен бірдей мртебеге жеткізу.
Этносты лтшылдыты басты саяси мддесі — тптеп келгенде езіні мемлекеттігін орнату. Мндай лтаралык катыыстар азіргі тада жеткілікті.
Этносаяси шиеленістерді пайда болуына трткі болатын себепті бірі — этносты з тілі, мдениеті, діні, дет-рпыны тадырына алыптан тыс, асыра ауіптенушілік. Оны болашаы алай болады деп мазасыздану.детте лтты идеяны ктеріп, этносаяси жанжалдара келетіндер билікке таласушы топтар мен оларды басшылары. Олар з саяси масаттарына жету шін лтты факторды пайдаланады. Сол шін жылдар бойы жиналан кемшіліктерді дабыра етіп, аз лттарды сезімдерінде ойнап, наразылы тудырады.
алай боланда да лтаралы жанжалды рістетпей, мселені дер кезінде шешу ажет. йткені мндай шиеленістер лайып кетуге бейім келеді жне за сипат алан дау-жанжалды тотату оайа тспейді.

32. Саяси процесс туралы ым
Саяси процесс ымы ке жне тар маынасында олданылады. Ке маынасында ол коамны саяси жйесіні уакыт пен кеістікте дамып, жмыс істеуін білдіреді. Тар маынасында тпкілікті наты нтижеге жеткен белгілі бір клемдегі процесті крсетеді. Кн сайын кптеген згерістер болып, бір саяси нсаулар дниеге келіп, екіншілері з кшін сатап, шіншілері шіп дегендей, згеріп жататыны белгілі. Осындай саяси жйені бір алыпты жадайдан екінші жадайа келіп, ауысуын, згеруін, озалысын саяси процесс дейді. Бл процесс саяси деп аталандыган ондаы згерістер е алдымен билікке, оны блу жне айта блуге, азаматтарды шешім кабылдауа, басарушыларды ызметін баылауа жне т. с. с. жмылдыруа, халыты саяси белсенділігін артгыруа байланысты болады. Сондытан саяси процесті басты мселесі, азаматтарды р трлі мдделерін біріктіріп, жи- натайтын саяси шешім абылдауда жне оны іске асыруда.
Саяси процесті йымдастыру тпкі ой, ниет, идеядан басталады. Кейін оны атарушы субъект (кімет, саяси серке т.т.) процесті теориясын немесе тырнамасын жасайды. Саяси процесті рбір кезеі баайшаына дейін мият тексерілгенінде ана табысты болады.
Саяси процесс – крделі былыс. Ол кнделікті згерістерден бастап, коамны саяси жйесіні тбегейлі згерісіне дейінгі аралыты амтиды.
Саяси жйені ттас алсак, оны даму процесін трт сатыа, кезеге блуге болады.
1. Саяси жйені конституциялы трыдан айындау. 2. Саяси жйені зін-зі жаартуы.3. Саяси-басарушылы шешімдерді абылдау жне жзеге асыру. 4. Саяси жйені жадайымен іс-рекетін баылау.
Сонымен, саяси процесс деп леуметтік ауымдастыты, саяси йымдар мен топтардын, белгілі бір саяси масата жету шін бірігіп жасаан іс-рекетіні нтижесінде оамны саяси міріні бір алыптан, жадайдан екінші жадайа келіп ауысуын, згерісін, козалысын айтады.

33. Саяси процесті жіктелуі
Саяси процесс жіктеліп, топталады. Саяси еркіндікті іске асыру объектісіне арай ол ішкі жне сырты саяси процесс болып блінеді. Сырты саяси процесс жнінде кейін арнайы сз болады. Ал ішкі саяси процесс азаматтарды саяси белсенділігіні институцияланан трлерінен, оларды іс-рекетінен, билік крылымыны йымдасуынан жне т.б. белгілі болады. Олар азаматтарды саяси іске тарту, жмылдыруды амал-рекеттерін, басару трлерін айкындайды. Саяси йымдарды жаа талаптара сай жмысын, рылымын згертіп, бейімделе, икемделе білуі оны леуметтік ортаа етер ыкпалыны дегейін керсетеді.
Атаратын ызметіні жариялылыы бойынша ашы жне жасырын саяси процесс деп топтастырылады. Ашыында азаматтар, топтар билік институттарымен здіксіз кездесіп, масат-мдделерін білдіріп отырады. Билік органдары оамды пікірді зерттеп, саралап, оларды талап-тілектерін ескеріп, соан орай саяси баытына тзетулер енгізеді.
Саяси жйеге ыпал жасау шін ктеріліс те жасалады. Оны йымдастырушылар алдына белгілі бір масат ояды. Ол саяси немесе саясн емес те болуы ммкін. Революциямен салыстыранда онын кбіне ауымы тарыра, масаты натыланан болып келеді. Кейде саяси билікті ола алу шін арулы ктеріліс йымдастырылуы ммкін.
Бір топ адамны мемлекеттік ткеріс жасау масатымен жасаан іс-рекетін блік дейді. Оны кбіне скери топ з диктатурасын орнату шін пайдалануа тырысады. Ол халытан олдау таппайды жне оны жадайды жа сы есептеп, тере ойланан бадарламасы болмайды.

34. Саяси процеске катысу трлері.
Адамдар саяси процеске екі трлі атысады. Біріншісінде, саяси жйені шеберінде жмыс істейтін кілдік органдар арылы, екіншісінде, азаматтарды тікелей атысуы арылы саяси билікке сер етеді.
кілдік органдар аркылы атысанда з араларынан за абылдайтын жне кнделікті мемлекетті басару ызметін атаратын адамдарды сайлайды. Олар белгілі бір млшерде сайлаушылар алдында жауап береді.
Тікелей атысу з кезегінде екіге блінеді. Біріншісі— институционалданып реттелген демократия. Онда азаматтар сайлау, референдум, плебисциттерге атысу арылы кзарастарын білдіреді.
азіргі демократиялы оамда азаматтарды кбіні саяси белсенділігін білдіретін трі — сайлауа атынасу. Сайлау жйелі, за белгілеген уаытта ткізіледі.
Сайлау процесі сайлау округінде жргізіледі. Елді, республиканы, штатты аумаы округтерге блінеді.Сайлау науаныны бастапы сатысында шешуші рлді саяси партиялар атарады. Олар міткерлерді тадайды, олара аржы, йымдастыру жаынан кмектеседі, митингілер, жиналыстар ткізеді, міткерлерді сайлаушылармен кездестіреді, апарат ралдары, теледидар арылы сйлеуге ммкіндік жасайды.
йымдастырылу жне ткізу жаынан сайлауа сас келетін — референдум. Бл — за шыарушы немесе ішкі жне сырты саяси мселені тпкілікті шешу масатында сайлаушылара жасалан тікелей ндеу.
Саяси процеске атысуды екінші тріне баралы жиналыса (митингіге), шеруге, ереуілге атысу арылы саяси билікке ыпал жасау жатады.
Баралы жиналыс бір мселені талкылауа арналады. Ол саяси билікті не саяси серкені шешімін олдау не олдамау болуы ммкін. Оан кп адам атысып, з кзарастарын білдіреді.
Шеру (демонстрация) — белгілі бір идеяны, талапты жатаушы кпшілікті салтанатты жруі, саяси билікті рекетін олдау не оан арсылык білдіруге баытталады.
Ереуіл — саяси ысым жасау масатында жмысты тотату, белгілі бір талаптарды абылдауа тырысушылы
Сонымен атар айсыбір адамдарды саяси мірге атыспауы, шеттелуі де кездеседі. Оан азаматты оам мен мемлекетті арасында арсы байланысты болмауы, саяси институттарды жмысынан тілуі жне соан орай парысызды білдіруі, жалпы саяси жйені абылдамауы жне т.с.с. себеп болуы ммкін.

35. Саяси процесс, саяси рекет, саяси шешім.
Саяси процесс - крделі былыс. Ол кнделікті озгерістерден бастап, оамны саяси жйесіні тбегейлі згерісіне дейінгі аралыты амтиды. леуметтік субъектілер (топтар, таптар, жеке адамдар, т.б.) ызметіні жиынтыы. Осыан байланысты оамда ртрлі згерістер болып отырады. Саяси процесс ымы ке жне тар маынасында олданылады. Ке маынасында ол коамны саяси жйесіні уакыт пен кеістікте дамып, жмыс істеуін білдіреді. Тар маынасында тпкілікті наты нтижеге жеткен белгілі бір клемдегі процесті крсетеді. Мысалы, айсыбір партия не озалысты алыптасуы, сайлаудын ткізілуі, басаруды жаа рылымыны дниеге келуі жне т. с. с.Саяси жйені ттас алса, оны даму процесін 4 сатыа, кезеге белуге болады:
1. Саяси жйені конституциялы трыдан айындау. Ескі саяси жйені орнына жаасы келгенде, ол брыны мемлекеттік билікті ауыстыруы немесе оан дейінгі саяси-ыты рылымды жааран жадайа бейімдеуі ммкін;
2. Саяси жйені зін-зі жаартуы. Жеіске жектен жйе, бір жаынан, ескіні орныан элементтерін, йымдарын айта жмыс істетеді, екінші жаынан, жаартып, згертеді;
3. Саяси-басарушылы шешімдерді абылдау жне жзеге асыру. Билеуші элиталар, партиялар здеріні оппозициялы арсыластарымен тіл табысып, бл айшылытарды дер кезінде байап, асындырмай, реттеп, халыты талап-тілектері мен мдделерін йлестіріп, оамны ттастыын, тыныштыын, тратылыын сатап, соан жадай жасауы керек;
4. Саяси жйені жадайы мен іс-рекетін баылау. Оан саяси жйе мен саяси процеске атысушыларды, элиталарды жмысында ала ойан бадар, масат-мддеден ауытушылыты тзету, орытынды жасау кіреді.^[
Саяси шешім - саясат саласында наты нтижеге ол жеткізу масатында саяси іс-имылдарды жзеге асыруа баытталан аулы. Саяси іс-рекет субъектісімен абылданады. Саяси шешім ылыми негізделуі, уаыт талабына сай болуы керек.
Саяси шешім рдіс ретінде бірнеше кезедерді басынан кешіреді: дайынды, дайындау, абылданан шешімді тадау жне жзеге асыру, ол жеткізген нтижелерге талдау жасау.
Дайынды кезеінде саяси шешімді абылдауа ажет уаыт, ресурс аныталады. Саяси шешімді дайындау кезеінде мселені талдауа кп кіл блінеді. Мселені зектілігі, шыу себептері, оны салдары, т.б.
Саяси шешімді тадау кезеі апаратты деуге, оны тадауды негіздеуге пайдаланылады. Жзеге асыру кезеі саяси шешімді жзеге асыру іс-имылдарынан, оны тсіндіру мен кедергілерден арылудан трады. ол жеткізген нтижелерді талдау, баалау соы кезе болып табылады. Саяси шешімді абылдаудаы бл сатылы оны тиімділігін арттырады.

36. Саяси даму мен бейімделуді мні.
оам ркашан згеріп, дамып, жылжып отыратындыы белгілі. Соан орай саяси жйелер де згеріп, бір жй-кйден екінші алыпа келіп, жетіліп жатады. Саяси шу деп саяси іс-имылдар, саяси мдениетте жне жалпы саяси жйеде згерістерге келетін процесті айтады. Соны нтижесінде саяси жйе леуметтік масат мдделерді жаа лгілеріне бейімделеді жне жаа жадайлара икемделген институттар пайда болады.
Саяси дамуды саяси прогреспен шатастырмаан жн. Себебі, соысы оамды-саяси дамуды барысында бір нтижеге жетуді, бір кезенен екіншісіне туді білдіреді. Ал саяси даму бейтарап ым, ол тек даму процесін, згерісті ана бейнелейді.
Саяси дамуды эволюциялы жне революциялы трлері бар. Эволюциялыта оамдык-саяси мір біртіндеп, баяу дамиды. Кбіне кнделікті мірге тыыз байланысты боландытан, олар сырт кзге онша байала бермейді. Революцияда оамны барлы леуметтік-экономикалы саяси рылымы тбегейлі сапалы ткеріске шырайды. Ол арулы жне бейбіт жолмен жзеге асуы ммкін. Сонымен атар революцияа оамдаы лкен бетбрысты да жатызады
Саяси даму тжырымдамасында басты рлді саяси бейімделу (модернизация) теориясы атарады. Ол осы асырды 50 жылдарында пайда болан. Батыс елдері алашында бл ымды отарлы езгіден тылып, азатты алан елдерді одан кейінгі жерде алай дамуына байланысты пайдаланан. Кейін ол ркениеттілікке тудегі лемдік процесті жалпы лгісіні негізіне айналды. Оны мні дстрлік оамнан азіргі оама туді сипатын жне баытын бейнелеу болатын.
Дстрлік оамнан азіргі оама туді, соан бейімделуді р трлі ыры бар.
1. рылымды бейімделу. Ол азіргі оамны леуметтік-экономикалы, саяси жне баса институттар жйесіні алыптасуын амтиды. Оан индустриализанияландыру, азіргі нарыты капитализмні алыптасуы, адамдарды сауаттылыы, жмыс бастылы крылымны тбегейлі згеруі, білікті мамандар, орта жне кімшілік ызметкерлер лесіні кбеюі, оамны леуметтік жіктелу рылымыны згеруі жне т.б. жатады
2. Азаматты. Жаыру барысында дстрлік оамны саяси жйесі де рылымды згерістерге шырайды. Соларды ішінде елеулі саяси крінісі — азаматтылы, азаматты ытар. Бл принцип барлы ересек адамдарды мемлекет басару ісіне тартып, атынастыруа баытталан
3. Саяси атынасу. Жоарыда крсетілген азаматты принципті негізінде азаматтара оамны саяси міріне белсене атынасуына ке жол ашылады. Соларды ішінде е маыздыларыны бірі — сайлау жасына келген азаматтарды сайлауа жне сайлануа ыы. Саяси йымдар жмыста азыналы негіз болатын саяси идеология сомдалып, шындалады.
4. азіргі адам. Мемлекеттік, оамды жмыстара белсене араласатын жаа адам алыптасады. Ол брыныдай анды бірлікке негізделген ру-ру, тайпа-тайпаны шенберінде ана іс-рекет етпейді. Мемлекеттік, лтты клемде соларды мшесі ретінде міндеттерді атарып, з ытары мен бостандытарын толы пайдалана алады.