Таырып. Мемлекетті аржысы. Мемлекетті кірістері мен шыыстары.

 

Сабаты масаты– мемлекетті аржысыны кірістері мен шыыстарын тсіну.

 

Сратар:

1. Мемлекетті аржысыны мні.

2. Орналастыру осалы функциясы.

3. Тратандыруды осалы жйесі.

 

Мемлекетті аржысы мемлекетті экономикалы ,элеуметтiк ,саяси функцияларын орындау шін оны ажеттi аша ресурстарымен амтамассыз ететі елдiн аржы жйеснiн маызды сферасы болып табылады жне олар экономика мен социумдаы сан алуан озара байланыстарды амтитын мемлекеттiк секторды ндірістiк жне элеуметтiк атынастардаы жумыстармен байланысты.

Экономикалы мэн жаынан мемлекетті аржысы мемлекетті ,оны ксіп орындарыны аржы ресурстары алыптастырып,алынан каражаттарды мемлекет пен оныксіпорындарыны функцияларын орындайды.

лытты німiнiн суімен салыстыранда мемлекетті шыыстарын клемін озыы аркынмен су мемлекетті аржыларына тн сипат болып табылады. Бл кбылыс

Экономикада былайынша сипатталады:

1) экономика дамуыны нэтежиесiнде экономикалы тiрлiкті курделнумен жне енбек блінiнiн терендеуiмен ,бл мемлекет тарапынан тиiмды жне тымды экономиканы ,ыti тэртiбiн,зан ызметтерiн жеткiзедi:

2) техника мен технология дамуы капиталды улкен млшерiне ажеттiлiктi ажет етедi,бл капиталды майда фирмаларды алдыда артыкшылытарды бар акционерлiк компаниялар немесе мемлекеттiк орпорациялар камтмассыз етедi :

3) крсетiлген ызметтерден болатын пайда экономикалы багалауга тозбейті бiлiм беру жне денсаулы сактау сфераларында мемлекет белсендiлiктi кушейтедi.

 

2. Орналастыру осалы функциясы.

Мемлекет аржысыны функциялары экономикалы категориялары болып келедi.

Орналастыру осалы функциясы оамдык тауарлар,игiлiктер жне ызметтер крсету нарыктык жйе аркылы амтамассыз етiлу еместiгiнде, мемлекетті оларды ондiру жне халыты амтамассыз етудi ресурстарды болудi жне орналастыруы ажет екендiгiнде крінедi.

Мемлекеттi аржы ызметіi мынандай дiстерi пайдаланылады:

1. Орталытандырылан мемлекет орларына тленеті тлемдер дiстерi iшiнен: мемлекеттiк бюджет, бюджеттен тыс орлар, саты жне несие орлары, салытар, жiберiлiмдер (леуметтiк сатандыру, арнайы бюджеттен тыс орлар) мiндеттi тлемдерге жатады.

2. Мемлекеттiк аражаттарды блген кезде мынадай дiстер пайдаланылады: айтарылатын жне айтарылмайтын аржыландыру жне несие беру – айтарылатын жне айтарылмайтын аржы болу.

3. аржы операциялары кезiнде олма-ол жне аударым арылы есеп айырысу дiстерi олданылады. Аударым дiсi ке таралуда. йткенi бл дiс мемлекеттiк ксiпорындармен, шаруашылы орандармен жне iшiнара халыпен атынастарында пайдаланылады.

 

3 сра. Тратандыруды осалы жйесі.

 

Тратандыруды осалы жйеснiн сырткы сауда мен тлем балансын жай куйнiн нэтежиелерiн ескере отырып ,жогары жумыспен камтуды бааны тратандыру мен экономикалы осудiн олайлы дэрежесiн амтамасыз етуге саяды.Сонымен бiрге мемлекетті аржысын республикалы жне жергiлктi денгейлерде мемлекетiк бюджеттi бюджеттен тыс орларды ,мемлекеттiк кредиттi,мемлекеттiк жне муниципалдык ксіпорындар мен йымдарды аржыларын кiрiктредi.Казастан Республикасы аумагында жалпы функцияларды орындау шін республикалы бюджет алыптастырылады.

Бюджеттiк атынастар жйесiнде жергiлiктi бюджеттерге маызды орын берледi.

Бюджеттен тыс орларды арналымы-арнаулы масатты аударымдар мен баса кздер есебiнен жеке нысаналы шараларды аржыландыру.

Мемлекет аржысыны іс-рекетті кезінде зара тыыз байланысты екі процесс пайда болады: мемлекеттік рылымдарды арамаына аржресурстарын жмылдыру жне аражаттарды мемлекетті р трлі ызметтеріне пайдалану. Бл процесстерді алашысы зіні мемлекетті кірістері ымында , екіншісі мемлекетті шыыстарында табады.

Мемлекетті кірістері депэкономикалы атынастарды жйесін айтады, бл атынастарды процесінде мемлекетті жмыс істеуіні материалды базасын жасау шін мемлекетті меншігіне тсетін аражаттарды жиынтыы рылады.

Жиынты оамды німді болуді нтижесінде мемлекетті , жеке ксіпорындарды , шаруашылы йымдарды жне халыты бастапы табыстары жасалынады. Бастапы табыстар болу мен айта болуді крделі процесстеріне шырайды, мнда маызды рлді аржы орындайды. Бл процесстерді нтижесінде аша орлары, е алдымен бюджет оры жасалынады.

Орталытандырылмаан аржы кірістері негізінен салы тсімдері, сырты экономикалы ызметтен алынатын кірістер, халы тлемдері есебінен алыптасады. Орталытандырылмаан кірістер ксіпорындарды здерініашалай табыстары мен орланымдарынан рылады.

Мемлекетті кірістерін сыныптау оларды экономикалы маынасын, рамы мен масатты баыттылыын, алыптасу аидаттарын, яни мемлекет кірістеріні бкіл жйесін тереірек тсінуге ммкіндік береді.

Меншік нысандарын йымды – ыты ресімдеуге арай мемлекетті кірістері мыналардан трады:

1. ксіпорындар мен йымдарды табыстарынан.

2. жеке ксіпкерлік секторды салы тсімдерінен.

3. халыты салы тлемдерінен.

4. кооперативтік жне жымды ксіпорындарды салы тсімдерінен.

5. оамды жымдарды салы тсімдерінен.

 

Мемлекетті шыыстары – бл мемлекетті жмыс істеуімен байланысты аша шыындары. Экономикалы категория ретінде олар оамды ндірісті дамытып, жетілдіру, оамны сан алуан ажеттіліктерін анааттандыру масатында жалпы ішкі німні бір блігін болумен жне ттынумен байланысты экономикалы атынастарды білдіреді.

Мемлекетті шыыстары – мемлекетті аржы саясатыны маызды ралы, оны орталытандырылан жне орталытандырылмаан кірістерін пайдалануа байланысты болатын аржы атынастарыны бір блігі. Мемлекет шыыстарыны згешелігі сол, ол ызметті тек мемлекеттік сферасыны ажеттіліктерін амтамасыз етеді. Сондытан мемлекет шыыстарыны мазмны мен сипаты мемлекетті экономикалы, леуметтік, басару, ораныс жне функцияларымен тікелей байланысты.

Мемлекет шыыстарыны рамына мемлекеттік бюджеттін, мемлекеттік бюджеттен тыс орларды, мемлекеттік ксіпорындар мен йымдарды , ндірістік жне ндірістік емес сфералар мекемелеріні шыыстары кіреді.

Мемлекеттік секторды ксіпорындары шыыстарыны рамына мыналар кіреді:

1. ндірістік, шаруашылы – пайдалану ызметімен байланысты шыындар.

2. лаймалы дайы ндіріске (негізгі рал-жабдытара жне айналым капиталдарына) жмсалатын шыындар.

3. бюджетке жне бюджеттен тыс орлара тленетін тлемдер.

4. ктермелеу жне ынталандыру орларына аударылатын аударымда.

 

1. Пайдаланылатын дебиеттер:

 

4 Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Баалы ааздар нарыын реттеу. /оулы/. РМК «АА экономикасы жне ААД ЗИ» баспаханасы Алматы 2007.

5 Ібрішев И.И., ркмбаева .Р. Банктік туекелдер. /оу ралы/. аза клік жне Коммуникациялар академиясыны баспасы. Алматы 2009.

6 ділов Ж.М., Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Инвестиция менеджменті. /оу ралы/.азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.

7 Тінсілов М.Д. Банк менеджментін йымдастыру. /оулы/. азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.

8 Тінсілов М.Д. Сатандыру ісіні аржылы негіздері. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2011.

9 Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. аржы негіздері: теориясы, тжірибелер мен есептеулер. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2016.