Таырып 10. Экономиканы мемлекеттiк аржылы реттеу.
Сабаты масаты - экономиканы мемлекеттiк аржылы реттеуді терендетіп тсіну.
Сратар:
1. Экономиканы реттеп отыру детте екi нысаны.
2. аржылы реттеуді мні.
3. Валюталы-аржылы реттеу.
Экономикалы процестердi мемлекет тарапынан реттелуi кез-келген оамды жйенi басару элементi болып табылады. Мемлекеттi экономикаа раласу дрежесi оам дамуыны рбiр наты тарихи кезеiнде шешеті мiндеттерiне жне масаттарына байланысты: реттеудi формалары мен дiстерi де осылар арылы аныталады.
Экономиканы реттеп отыру детте екi нысанда - зiн-зi реттеу мен мемлекеттiк реттеу нысаныда жргiзiледi. Бiрiншiсi, оамды ндiрiстi трлi буындарында аржы базасын алыптастыруды шаруашылы жргiзушi субъектiлердi здерi жасап, пайдаланатын дiстерiмен сипатталады. Екiншi нысан оамды ндiрiстi даму процесiне мемлекеттi саналуан экономикалы инструменттерi, соны iшiнде аржы тталары арылы араласуын бейнелейдi.
Экономиканы мемлекеттiк реттеуде аржы жйесiнi барлы сфералары мен буындары атысады, оны стіе аржы жйесiнi р буыны ыпалыны згешелiктерi болады.
аржылы реттеу депэкономикалы жйе шеберiнде аржы ресурстарын шебер пайдалануды кнделiктi процесiн амтамасыз ету шараларыны кешенiн айтады. Мемлекет субсидия беру, тауарлар мен ызметтердi сатып алу, несиелеу, салытар сияты трлi аржы дiстерiн пайдалана отырып, экономиканы реттеп отыру шiн аржы ресурстарын тартады. аржылы реттеудi кмегiмен мемлекет халыты тлем абiлеттiлiгiнi сранымына, орлануды арыныа, тауарлар мен ызметтердi ткiзуге, елдер арасындаы тауарлар мен капиталдарды озалысына, макроэкономиканы салалы жне ауматы рылымына ыпал етедi.
Сонымен бiрге аржы тталарыны кмегiмен мынадай негiзгi мселелер шешiледi:
· материалды ндiрiс сферасында жмылдырылатын аржы ресурстарыны жалпы дегейiн реттеу;
· ндiрiстiк сферадаы монополиялы ызметтi экономикалы шектеу;
· ксiпорындарды, йымдарды сырты экономикалы ызметі реттеу, оларды ыты жне келiсiм-шарт тртiбiн амтамасыз ету;
· ксiпорындарда, йымдарда, фирмаларда ндiрiстi дамытуды материалды жаынан ктермелеп отыру;
· ксiпорындарды, йымдарды, фирмаларды ашалай ресурстарын болудi iшкi ндiрiстiк араатынасын реттеу;
· ел, айма, сала, ксiпорын, йым, фирма клемiнде инвестициялы жне инновациялы процестердi реттеп отыру.
аржылы реттеудi басты мазмны тиiстi фискалды саясатты мемлекеттi шыындары мен салы саясатын жргiзудi амтамасыз етуде затталады. Тiкелей аржылы реттеудi процесiн жргiзе отырып, лтты табыстара ксiпорындарды, айматарды лесiн кбейту немесе азайту арылы мемлекет оларды дамуын ктермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттiк аржыа аса зерек ндiрiстiк емес сфераны жй-кйi де осындай тртiппен реттеледi.
детте, реттеу процесi объективтi жне субъективтi факторларды экономиканы жмыс iстеу шарттарыны саналуандыымен, р трлi категориларды, оларды элементтерiн пайдаланумен сипатталады.
Сондытан осы негiздер бойынша мемлекеттiк реттеудi жйесiн шектеу типтерге, трлерге, нысандара жне дiстерге сыныптау те ажет.
Реттеудi екi типi бар: ол экономикалы (аржылы, аржылы, баалы, несиелiк, валюталы жне баса реттеу) жне кiмшiлiк реттеу.
аржылы реттеудi трлерi: салыты, бюджеттiк, мемлекеттiк-несиелiк, кедендiк-тарифтiк, валюталы-аржылы iшкi шаруашылы реттеудi амтиды. аржылы реттеудi осы трлерiне сйкес оны мынандай нысандарын атауа болады: мысалы, бюджетте – аржыландыру, салыта – тура жне жанама салы салу, валюта-аржыда – сырты инвестициялау, сырты заемдар, сырты борыш; блар аржылы реттеудi негiзгi нысандары болып келедi. Орта нысан жоспарлау (болжау) болып табылады. Нарыты экономика кезiнде экономикалы, соны iшiнде аржылы нысандар мен дiстер арылы жанама реттеме iс-рекет етедi.
Жалпы, реттеушiлер аша (олма-ол жне олма-олсыз ашалар, эмиссиясыны клемi, валюталы баам), несие (несие шiн сыйаылар (мдделер), есеп ставкасы мен лтты банктердi резервтiк талаптары, ашы рыногтаы лтты банк операцияларыны ауымы), баа (реттемелi бааларды дегейi, еркiн жне тiркелген бааларды дегейi, еркiн жне тiркелген бааларды араатынасы, рентабельдiлiктi шектi дегейi) реттеуiштерiмен толытырылады.
Мемлекеттiк аржылы реттеу тталарыны iшiнде салытара аса маызды орын берiледi. Салыпен реттеу ксiпорындар мен халыты экономикалы белсендiлiктегi ынталыын амтамасыз етуге арналан. Салытарды кмегiмен рентабнльдiлiктi дегейi мен ксiпорындарды арамаында алатын аша жиналымдарыны клемi реттелiп отырылады. Бан салы салу ставкаларыны млшерi арылы ол жетедi. Салыпен реттеуде салытарды ставкалары факторымен атар, салы жеiлдiктерi жйесiнi зор маызы бар.
аржылы реттеуде салы арылы реттеудi маызы зор. Нары экономикасында салытар тбегейлi айта рушы рлiн атарады. Олар барлы дегейдегi бюджеттi алыптастыруды басты кзi, леуметтiк кепiлдiктердi амтамасыз ету ралы, жергiлiктi зiн-зi басаруды аржылы негiзi болып ана оймай сонымен бiрге мемлекеттi шаруашылы субъектiлерiмен халыты аржылы ммкiндiктерi мдделерiн теестiру ызметі де атарады.
Мемлекеттiк аржылы реттеу проблемасыны екiншi жаы бюджеттiк аржыландыруды пайдалану тиiмдiлiгiнi дрежесi болып табылады.
Валюталы-аржылы реттеудегi негiзгi дiстер мыналар болып табылады: валюталы баам, аша капиталыны пайызды ставкалары, халыаралы тлем ралдары мен баалы ааздарды баамы, валюталы туекелдерi сатандыруды р трлi дiстерi. Сонымен бiрге экономика мемлекеттiк аржылы ыпал жасап отыруды брiн тегiс амти алмайды. Ол, детте, лшеудi жне экономиканы реттеудi осымша нысандары мен дiстерiн ажет етедi.
дебиеттер:
1. Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Баалы ааздар нарыын реттеу. /оулы/. РМК «АА экономикасы жне ААД ЗИ» баспаханасы Алматы 2007.
2. Ібрішев И.И., ркмбаева .Р. Банктік туекелдер. /оу ралы/. аза клік жне Коммуникациялар академиясыны баспасы. Алматы 2009.
3. ділов Ж.М., Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. Инвестиция менеджменті. /оу ралы/.азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.
4. Тінсілов М.Д. Банк менеджментін йымдастыру. /оулы/. азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2009.
5. Тінсілов М.Д. Сатандыру ісіні аржылы негіздері. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2011.
6. Тінсілов М.Д., ркмбаева .Р. аржы негіздері: теориясы, тжірибелер мен есептеулер. /оулы/ азТУ-ды ТБ орталыы. Алматы 2016.