желгі ытай философиясыны леуметтік-негелік, трмысты-практикалы мектептері мен баыттары.

 

Дріс 3. Антика философиясы.

«Antiquus» деген латин сзi “ежелгi” деген маына бередi. Антикалы философия дегенде ежелгi ытай, ндi философиясы емес, тек ежелгi Рим жне Грек философиясын айтады. Антикалы философия б.з.д. II . соында I . басында пайда болып, б.з. V . мiр срдi, л иленушiлiк оамдаы спецификалы жадайдаы философиялы дстр пайда болды. Антикалы философия тмендегi кезедерге блiнедi:

1. Кне грек философиясы немесе архаизм (кне, ескi, атам заманы) б.з.д. VI-V басындаы кез. Бл кезедегi негiзгi мектептер: Милет мектебi (Фалес, Анаксимандр, Анаксимен); Пифагор жне пифагоршылар; Элеаттар (Парменид, Зенон); атомшылар (Левкипп, Демокрит). Бл мектептерден тыс тран философтар - Гераклит, Эмпедокл жне Анаксагор.

2. Классикалы кезенi негiзгi мектебi - софистер (Горгий, Гиппий, Протогор, т.б.). Алдымен блара осылан, кейiн оларды сынаан Сократ, Платон, оны мектеп академиясы, Аристотель жне лицей мектебi.

Эллиндiк кез (б.з.д. I – б.з. .). Бл кезенi негiзгi мектебi: Эпикур мен Эпикуршiлер ( Лукреций Кар), Стоиктер (Зенон, Луций Анней Сенека, Марк Аврелий); скептиктер (Пиррон, Секст Эмпирик); кинктер (Антисфен, Диоген Синопский); неоплатонизм (Плотин, Прокл, Янвлих). Кне грек философиясыны негiзгi таырыбы арыш, физика. Алашы грек философтарын физиктер, ал философияны натурфилософия деп атады. Осы кезеде лемнi бастамасы мселесi алыптасты.Кне грекияны ататы философы – Фалес. Фалестi пiкiрiнше барлы тiршiлiктi негiзi – су. Ол буа айналады, бу ауаны райды, арама-арсы баытта оларда згерiс жредi, жер тiптi таста осыны нтижесi . ртрлi, р алуан лемнi сапалы жадайыны мнi жне байланысыны айрмашылыы осыдан алашы орына шыады.

Фалес дайды жоа шыарады, бiра лемдi тсiндiруде дайа жгiнедi. Оны сол кездегi е батыл, та алдыратын тiрлiк иесi дедi. Фалес: тiршiлiк мннi е ежелгiсi – дай, йткенi ол тумаан. Брiнен де демi - лем, йткенi оны дай жасаан. Брiнен де данышпан уаыт, йткенi ол брiн ашады, - дейдi. Сратара жауабы: дниедегi иын не? – «зiдi тану». Е оайы не?- «Баса бiреуге кеес беру». Баытсыздытан ай кезде тыласыз? – «Жауыа сенен де иын боланда».

Анаксимандр алуан трлi табиатты негiзiнде лде бiр белгiсiз жне шексiз материя жатады деп ойлады, оны апейрон деп атады. Мiне осы тсiнiк дниенi материалды субстанциясын оны тереiрек араанын крсетедi. Анаксимен – материалист . Оны iлiмiнше барлы нрсе бастапы материядан – ауадан пайда болады жне айтадан соан айналады. Ауа озалыста, шексiз, мгiлiк зат. Ертедегi грек материалистерiнi зiне тн згешiлiгi мен е маызды табысы стихиялы диалектика болды. Оны Гераклит дамытты. Эфестен шыан Гераклит (б.з.д. 540-460ж) шынды дниенi згерiп отыратыны жайында аса лы пiкiр айтты: «Дние дегенi – аан су», табиатты тп негiзi – от, ол рдайым згередi. Ол арама-арсылыты бiрлiгi мен крес заын сынды. Бл за диалектиканы негiзгi заы: суы жылыа, жылы – суыа айналады, дымыл зат райды, ра нрсе – дымылданады. Блар осы арама-арсыларды кресiнi нтижесi. Барлы лем р уаытта дайы озалыста жне згерiсте болады. Бiр зенге екi рет тсе алмайсы, айтара тскенде онда жааран су болады. Пифагор (б.з.д.584-500 ж) ежелгi грек философы жне математигi. Бiрiншi бастама, тiршiлiктi негiзi - сан деп есептеген. Барлы оршаан шындыты табалап сана теедi. «Санны арасында лшеуге жне тануа да болады»,- дейдi. Элеаттар – Элей философия мектебi б.з.д. VI–V – ежелгi Элейде, азiргi Италия территориясында мiр срдi. кiлдерi: Парменид, Зенон Элейский, Мелисс Самосский.Парменид – бiрiншi болып «болмыс» тсiнiгiн егiздi. Оны пiкірiнше дниеде тек бiр ана болмыс бар. «Болмыс бар, биболмыс – жо». Биболмысты тану, немесе ол туралы пiкiр айту ммкiн емес. Сондытан лем болмыспен тыыз жне здiксiз толтырылан. Сезiмдiк абылдау наыз бiлiмдi бермейдi. Тек философиялы аыл-ойа салу арылы аиата жетуге болады. Элеаттар тану мселелерiнде, сезiмдiк таным («докса» – пiкiр) жне идеалды жоары рухани таным деп атал трде бледі. Егер Парменид философиялы тезистердi длелдесе, Зенонды Аристотель диалектиканы атасы деп атады (арсыласты пiкiрiн терiске шыаратын диалогты пайдалануына байланысты). Зенон дiсi – жаымсыз жадайды длелдеу. Парменидты “айшылы заына” ол “шiншiнi жоа шыару” заын осты. Зенонны “Ахилес”, “Дихотомия”, “Жебе”, “Стадион” жне баса апориялары философия рпатары мен кпшiлiк шiн алынбас амал болды.Зенонны “Ахилл жне Тасбаа” апориясы (апория – тсiнiксiз айшылы).Алашы шарт. Ахилл мен Тасбаа бiр-бiрiнен А аралыындаы ашытаы жол бойында тр. Олар бiр кезде бiр баыта арай озалады. Ахилл барлы кшiн салып жгiредi, ал тасбаа болса, бауырлап жылжиды.Тезис: Ахилл ешашанда Тасбааны уып жете алмайды.Длелдеу: Тасбааны уып жету шiн Ахилл алдымен озалыс басталардаы блiп тран А аралыты жгiрiп туi керек. Осы уаытта тасбаа да А аралыын тедi. Демек, ендi Ахилл тасбааны уып жету шiн таы да А аралыын жгiрiп ту керек жне т.т. Себебi кеiстiктегi жол шексiздiкке дейiн блiнедi, онда Ахилл мен Тасбаа арасында азда болса аралы алып отырады, оны Ахилл жгiрiп туi керек.

орытынды: Ахилл ешашан да Тасбааны уып жете алмайды. Кеiстiкте шексiз блiнетiн немесе блiнбейтiн интервалдарды (аралытар) мiр сруi ммкiн болса, онда озалысты болмайтындыы туралы тжырым жасауа болады.Зенон бойынша кеiстiк зiнi рлымы бойынша шексiз (континуальды), немесе оны бiр шекке (дискреттiк) дейiн блiнетiн жне одан ары саа бленбейтiн интервалдары бар. Егер кеiстiк белгiлi бiр шекке дейiн блiнетiн болса, онда жебе туралы апория олданылады.

Ежелгi Грециядаы материалистiк баыт кейiнгi кезеде Демокриттi (б.з.д. 460-370 жылдар шамасы) философиясынан толыыра крiндi. Демокриттi кзарасы бойынша, наты дниенi, негiзгi кеiстiктi толтырып тратын атомдар. Олар табиатты блiнбейтiн жне мгi мiр сретiн е кiшi блшектерi. Олар сапа жаынан емес, саны, трi, формасы, ретi, тртiбi немесе орналасуы жне клемi жаынан бiр-бiрiнен згеше келедi. Солара байланысты денелер белгiлi бiр сапаа, асиетке ие болады, жылы не суы, ауыр не жеiл, атты не жмса болып келедi. Атомдар мгi озалып трады, бiр-бiрiмен сотыысып шаысып жатады.

Классикалы кезе. (Б.з.д. V.). Классикалы кезе таырыбы – адам мнi, оны тануды ерекшелiгi, философиялы бiлiмнi синтезi, мбебабты философияны ру. Атап айтанда осы кезде таза идеялы, теориялы философия алыптасты жне оны бiлiм трiнi басаларына араанда алашы болды. Теориялы философия принципiнi негiзiнде рылан классикалы кезенi негiзгi проблемалары: онтология, антропология, гносеология.Сократ (б.з.д. 469-339 жж) туралы Аристотель мен Платонны айтуы бойынша бiлемiз. Сократ лем рлымын, заттарды (физикалы) табиатын танып бiлуге болмайды, тек зiмiздi ана бiлуiмiз ммкiн дейдi. Мны “зiдi танып бiл” формуласы трiнде рнектедi. Бiлiм - дегенiмiз ой, жалпы туралы ым. ым анытау арылы айындалады да, индукция арылы жалпыланады. Сократты басты масаты – жастарды з философиясы арылы тртiптi мiр сруге баулу. Кбiнесе пiкiр таласы жне з айтыстарымен шылданан. “Менi бiлетiнiм – еш нрсе бiлмейтiнiм” – дейдi ол. Сократ этика саласында негелiктi аиат жне даналы пен теестiрдi. Тек аылды адам ана негелi, себебi ол iзгiлiктi, жасы мен жаманны не екенiн бiледi. сiресе Сократ ш iзгiлiктi баалайды: сабырлы - сабырлы адам марлыты алай басуды бiледi; батылды - батыл адам иындыты алай жеудi бiледi; дiлеттiлiк - дiл адам адамды пен дайлы задарды алай стауды бiледi. Сократты ойынша даналы тек ана “мейiрбан адамдара” ана тн.

Платон (б.з.д. 428-347 жж). Объективтiк идеализмнi негiзiн алаушы, рi Сократты шкiртi. Объективтiк идеализм бойынша болмысты мазмнын идеялар, рухани мндер жасайды. Олар мгiлiк нрселер, “сезiмдiк заттар” дниесi дегенiмiз идеяларды кмескi бейнелерi болып табылады. Заттар мгi мiр срмейдi, саым сияты жоалып кетедi. Олар тек мгi мiр сретiн жне згермейтiн ымдарды клекесi ана. Негiзгi ебектерi: “Мемлекет”, “Теэтет”, “Федон”, «Протогор», «Пир», «Софист» т.б.

Аристотель (б.з.д. 384 –322 жж) Стагирда туан, Платонны шкiртi, кейiннен оны идея туралы теориясын сыни трыдан айта пайымдаан. Оны арсылыы мынада: идеялар аылдан тыс туелсiз мiр сре алмайды. Аристотель ткен философия тарихыны дамуын жинатап, философиялы бiлiмдi жйеледi. Аристотельдi философияа кiргiзген жаалытары:Дрыс ойлауды задары мен трлерi туралы формальды логиканы жасауы.. ылыми бiлiм жалпыны оу, яни сезiммен абылдаудан емес, оймен длелдеуден басталады деп, длелдеу туралы iлiмдi трызды. Ол бiлiмдi деректердi жинап орытындылаудан, индукциядан дедукцияа туден туатынын крсеттi.

Аристотель антикалы философ-ойшылдарыны iшiнде алашы болып философиялы бiлiмдi наты ылымнан блдi. Екi трлi философия бар екенiн, “алашы философия” - табии былыстардан тыс жатан, згермейтiн, озалмайтын мгiлiктi зерттейтiн метафизика, “екiншi философия” – здiксiз озалыста жне згерiсте болатын сезiмдiк заттар дниесiн табиат пен материяны физика зерттейдi дейдi. Негiзгi ебектерi: «Жан туралы», «Физика», «Категориялар», «Метафизика».

Эллиндiк дуiр (б.з.д. IV аяы – б.д. V .) е за уаытты алып жатыр. Эллиндiк деп атауа сол кездегi е ке аймаа тараан (Жерорта Теiзi, Таяу Шыыс, Солтстiк Африка), Эллинизм негiзiнде аксиология мен праксеология мселелерiн арастырады, философияны орталы мселесi этика болды. Философияны масаты кбiне дрыс рекет арылы баыта жетуi болып тсiнiлдi. Адамдарды араласуы, зiнi кiм екенiн жне лемдегi орныны бар екенiн бiлудi ажет еттi. Этикалы мселелер, сондытан табиат iлiмiмен байланысты талданылады.

Эллинизм дуiрiнде философиялы ойлар негiзiнде кп мектептер мен баыттар пайда болды. Олар:Эпикуризм (Эпикур, Лукреций Кар),Стоицизм (Зенон Стоик, Сенека, Марк Аврелий)Скептицизм (Пиррон, Секст Эмпирик),Кинизм (Диоген Синопский, Антисфен, Кратет),Неоплатонизм (Плотин, Профирий, Ямвлик, Прокл,),Эпикуреизмнi негiзiн салушы Эпикур (б.з.д 341-270 жж) аса крнектi философ-материалист, Демокритты атом теориясын жасаудаы iзбасары бола трып, оны толы мойындамады. Эпикурмеизмнi е iрi кiлi Тит Лукреций Кар (б.з.д. 99-55 жж), римдiк философ рi аын, “Заттарды табиаты туралы” поэманы авторы. Онда ол атомизм идеясын насихаттады, эпикуреизмдi эллиндiк дуiрдi атомизмi ретiнде сипаттады. Стоицизм - те за тарихы бар антикалы мектеп. Бл мектептi негiзiн Зенон Китион салды. Алашы кезде Зенон зiнi мектебi шiн портик (й алдына тiреумен ктерiп ойан, абырасыз тбелi ала - гр. стоя) жалдап, Афинде жатастарын жинады. Рим стоицизмiнi е крнектi ойшылары: Луций Анней Сенека жне Марк Аврелий. Сенеканы кптеген ебектерi за саталан. Оны “Нравственные письма к Луцилию” жне император Марк Аврелийдi “Наедине с собой” шыармалары бізге белгiлi.

Скептицизм Эллинизмдегi таы бiр философиялы баыт. Философиялы трыдан стоицизм мен скептицизм бiр-бiрiмен жаласып жатыр. Оларды мнi – дние танудаы бiршама ммкiндiкке кмндану. “Скептицизм” терминi ежелгi гректi “скепсис” деген сзiнен шыан. Ол “ойлау, талдау, тербелу” ретiнде аударылады. Скептицизмде – мбебапты кмндану негiзгi философиялы аида, яни андай да болмасын бiлiмнi аны еместiгi туралы идеяны жргiзедi. Кинизм философиясы атауын Афин тбешегiнде орналасан “Киносарг” (“ыраы тбет” немесе “а тбет” деген гимнасийден алады, онда алашы киниктер (кюнокс – ит) шылданды (осыдан кинизм –“ит философиясы”, “ит мектебi” латын тiлiнде), бл мектептi iзбасарларын – супiсi – циниктер деп атады. Мектептi негiзiн салан Антисфен (б.з.д. 444-368 жж.) ол алдымен софист Горийден, кейiннен Сократтан дрiс алды. Олар даты жне байлыты е соы моральды iс-рекет ретiнде абылдамайды жне “рахатты зiн рахаттанып жек крген”, бiлiмдiлiк пен трбиенi де жаратпады. Ол космополитизмдi патриотизмнен жоары оя отырып, “лем азаматы” идеясын сынды.Неоплатонизм – Платон идеяларыны негiзiнде дниеге келген философиялы баыт. Негiзiн салушы Плотин, ежелгi римнi идеалист-философы. Ол Платонны сезiмдiк, денелiк лемдi абылдауды сезiмнен тыс натылыа арсы оюына сйендi. Бiра Плотин болмысты жоары сатысы, оны негiзi идея емес, бiрттас Игiлiк дедi. Оны ол Кнмен теестiредi. Одан кн секiлдi жары шыады, яни эманация (суле, шашу, ту) туады, одан Болмыс Аыл (нус) идеяларыны мазмны пайда болды. Осылайша Аыл бiр жаынан - кптiк, барлы идеяларды кптеген мазмны бар, екiншi жаынан - бiрттас.

Негізгі дебиет: (132-159),2(27-40),3(36-52),5(101-131)

осымша дебиет:1(125-148),3(132-137),8(75-77)

Баылау сратары:

1. Антикалы философияны зіндік ерекшелігі жне пайда болуы. Космоцентризм.

2. Ежелгі Гректі Сократа дейінгі философиялы баыттары мен мектептері.

3. Ежелгі Грек философиясыны классикалы кезеі.

4. Антикалы философияны эллиндік-римдікдуірі. Эллиндік-римдік философияны негізгі мектептері.

 

Дріс 4. Орта асыр философиясы

Орта асыр философиясы негізінен шіркеу догматымен есептесе отырып дамыды. Сол кездегі философияны мір сруі шiркеу билiгiнi ыайына, тарихи жадайа байланысты болды. Шіркеу мен дін, оамдаы леуметтік мірді табии крінісі болды. Оларды абсолюттік стемдігi философияны жне бкіл мдениетті ойдаыдай дамуына ммкіндік туызбады. Ойшылдар шіркеу мектептерінде жне діни ызмет атару арылы ана философиямен шылдануа ммкіндік алды. Орта асыр философиясындаы негізгі мселелер: Онтология, антропология, гносеология.

Онтология (болмыс). Барлы тіршілікті алашы себебі дай. дай діреті тіршілік иесі ретінде дниені, адамды жаратан жне оны басарып, ркімні мірін болжап отырады. Айырмашылыы орта асыр философиясы теоцентрлік, яни, шынды табиат емес, шексіз діретті дай саналады. Теоцентрлік (тео-дай орталыта) ойлауда адамны мінез-лын, оамды анытайтын кш - дай, ол барлы лемдi, тіршілікті жаратушы. «дай дниені жотан жаратты» делінген кзарасты Креационализм (лат.creatio-жасау) дейді. Ол лемдегі тірі жне лі табиатты брi бірегей шыармашылы актіде жасаландыы туралы идеалистік ілім.

Антропология – ол адам туралы ілім. Осы ілімде адамды дай жаратан жне зіне сас етiп жасаан. Біра, адам табиаты екіжаты. Яни, жан мен тн. Жан рухани ана емес, дай берген игілік, дене шайтан онысы. Адам з кнсі мен шайтанны арам пиылынан тылу шін, туан кнінен лгенше шіркеу мен дінні олдауына зру болуы керек. Батысты орта асыр философиясы екі кезеінен трады:

Патристика (Pater-ке, шіркеу кейлеріні діни философиясы).

Схолостика (латын тілінде «мектеп» деп аталады ). азір схоластика деген ым мірден алша, практикалы жаынан пайдасыз сзге йір дегенні синонимі.

Философия тарихы Патристика кезеін І -VІ болды деп анытайды. Христиан дініні догматын (аидасын) жасаушылар Тертуллиан Карфагенский (160-220жж.) Климент Александрийский (150-215жж.) Аврелий Августин (Блаженный) (354-430жж.), Ориген (185-253жж.), Боэций (480-526жж.)болды.

Апостолды патристика кезеі (б.д II . ортасына дейiн). Апологеттер II-III . Христан дiнiн оны кптеген жауларынан - Рим мемлекетiнен, пта табынушылар философиясынан орап, христиан-дiни кзарасын тсiндiру арылы алыптастырды. Негiзгi мселе, пта табынушыларды философиясы мен мдениетiне байланысты, Тертуллиан, т. б. оларды шайтан жаратан десе, Ориген жне басалар пта табынушыларды данышпандыы (гректер мен римдiктер) мен христан дiнiнi бiрлiгiн крсетуге тырысты.

Классикалы патристика, IV-V . ортасы - христианды дiни ойлаудаы кзараста теологиялы догматтарды лгiсi алыптасты. Негiзгi мселе: дайды мнi мен оны ш жатылыы: дiреттi дай, оны лы жне асиеттi Рухты араатынасы туралы болды. Христосты табиаты дайлы, адамды немесе дай-адамдыы (христология), дай берген игiлiк, адамны кна батуы, одан оны тару жне кндан арылу мселесi. Бл мселелер жаа христиан мдениетiнi рухани негiзiн iздеу, рi алыптастыру болды.

Е соы кезе (VI-VIII .) - теологиялы мндегi энциклопедиялы жйелердi жинатау, догматтарды алыпа келтiру.

Енді патристиканы iрi кiлiнi бiрiне тоталайы. Августин (Блаженный)-354-430, Христиан теологі, епископ, Гиппон аласында (солтстік Африка, Рим империясы) Христиан дініндегі католицизм аымыны негізін салды. Негізгі шыармасы «дай аласы туралы». Бл ебек жздеген жылдар бойы діни ілімді таратуда, зерттеуде жне оны оуда басты рал болып саналды.

«Схоластика» кезеі - философиялы ілімі «схолостика». Оны кілдері: Эриуген, Бонавентура, Альберт Великий, Фома Аквинский, Иоанн Росцелин, Пьер Абеляр, Ансельм Кентерберийский, т.б. Блар патристика ктерген мселелерді жаластырды. Біра, бл мселелер зіні дісі мен мазмны жаынан баса сипатта болды. Мазмны бойынша брыныдай дай жне кнден тылуды пиясымен байланысты, біра алдыы атара аыл-ой мен сенім, дін мен ылым мселелері шыты. Жалпы мен жеке ымдарыны ара атынасы кп орын алды.

Орта асырлы схоластикада мбебаптылы (Универсалии лат. niversalis-жалпы). мбебапты наты объектiге тн, оны аныталан трi болады. Бл мселе тірегіндегі дау-жанжал ке орын алды. Схолатикадаы орталы айтыс, номинализм мен реализм арасында жрдi. Ол христиан дініндегі дайды штік мні туралы догмат пен жне дайды болмысын длелдеуге байланысты.

Номинализм (лат. Nomina - есім, атау) дегенiмiз философиялы аым, ол бойынша жалпылы, жекені айындай алмайтыны былай трсын, тіпті наты мір срмейді де. Жалпы идеялар бос сз, жеке заттара адам тарапынан берілетін атаулар ана, шын мір сретін тек жеке заттар, ал адам болса сол жеке заттар мен былыстарды ана танып біледі. Номинализмде материяны алашылыы туралы материалистік ым алыптасты. Бл ілім дін иелеріні ашу - ызасын тудырды.

Реализм (лат realis шынды, затты) жалпы ымдар, мбебапты (универсалийлер) реалды, уелбастан мір среді – дейдi. Ансельм Кентерберийскийді пікірінше, жалыз дай мір среді, дниеде бар наты заттар мен былыстарды бастамасы бiр дай, демек жеке заттарды болуы, жаратушы дайа байланысты.

Араб философиясы. Батыста философия, нер жне ылымны дамуы орта асырда біршама тотап алды, ал Шыыста араб ойшылдарыны арасында ерекше дами бастады. Арабтарды лтты сана-сезімiні оянуы, мдениетіні ке ріс жаюы, VII асырда Араб жерінде жаа, ислам дінні пайда болуымен тікелей байланысты.

Ислам Шыысты дстрді сатап, дайды табиатты объективтік задарын орындаушы, оларды адамдара жеткізуші діретті кш ретінде таныды. Ал адамды кп тіршілік иелеріні те бірі деп санап, анаатшылды, руханилыа шаырды. Иудаизм діні дайды Жерді адам шін жасааны, адамды зіне сас етіп жасауы сияты, т.б. идеяларын абылдаан жне «адам-дай» ілімімен оны тередете тскен Христиан дініндей, Ислам табиата немрайлы арамайды. Оны бар кнні кзі демей, керісінше, дріптеп пір ттады. Бл табиатпен, байлы шін басалармен соысудан тарады, табиаттану ылымдарынан грі, оамды-гуманитарлы ылымдарды кп жетілуіне жол ашады. Исламда «пантеистік» (табиатты зін дай деп тану) сарын басым (Ибн Сина, Ибн Рушд ілімдерінде) боландытан, Крест жорытарыны нтижесінде фундаменталды кйге тскен кезге дейін, «дайды тану - табиатты оу» аидасына сйеніп, араб тілді елдерде барлы ылым салалары, мдениетте ерекше дамыды. Орта асырдаы Шыыс дін мен ылымны йлескен кезеі, рі ылымны айта жаыруыны негізгі себебіне айналды.

Орта асырда Бадат аласы лкен мдени, рухани орталыа айналды. Мнда Платон, Аристотель, Гипократ, Гален, Эвклид, Архимед жне Птолемейді шыармалары араб тіліне аударылып, мсылман леміне кеінен танымал болды. Х асырды екінші жартысында олар Испанияа, орталы Пиреней тбегіндегі Кордово аласына ойысты. Араб лемінде танымал болан шыармалар, бл жерде латын тіліне аударылып, батысеуропалы ылым дамуыны айнар кзі болды. ІХ-ХIІ асырда мдени даму зіні шарытау биігіне ктеріліп, шегіне жетті. Осы кезде Аристотель аымны ыпалы те кшті болды. Сйтіп, мсылман перипатетизіміні (гр. Peripatetikos - серуен кезінде бiлiм алу) негізі аланды. Ол негізінен екі аыма блінген.

Шыысты Аристотелизм: ль-Кинди, л-Фараби жне Ибн-Сина (Авиценна).

Испан Аристотелизімі: Ибн Рушд (Аверроэс) жне Ибн Туфайль.

Осылар арылы мсылман лемі Платон жне Аристотель ебектерімен тікелей танысуа ммкіндік алды. Мсылманды шыыс перипатеизмні алашы кілі ль-Кинди (шамамен 800-870 ж) «араб философы» деген рметті атаа ие болды. Ол астролог, математик рі дрігер, сонымен атар Аристотель шыармаларына тсініктемелер берді. «Органон» жне «Метафизика» ебектеріндегі мселелер бойынша біратар трактаттар жазды. Ол зіні дниетанымына негіз етіп, жалпыа орта себепттік байланыс идеясын алды. Бл идея «егер кез-келген бір затты аырына дейін ой елегінен ткізетін болса, онда бкіл аламды нрсені айнадаыдай тануа ммкіндік туады» дейді. Ол ылыми тануды ш сатысын крсетіп, бірте-бірте керек жадайда білімні аиатына жетуге болатынын айтты.

1. Логикалы-математикалы сатыда.

2. ылыми жаратылыстануда.

3. Метафизикада (философияда).

Ол з уаытында дниені адамны аыл-ойымен тануа болады деген революциялы идеяны сынды. Оны ойынша танымны кзі жне эталоны аыл-ой.

Араб елдерiнде перипатетизмнен баса неоплатонизм мен неопифагореизм iлiмiн жаластырушы «таза бауырлар» мектебi, ресми дiннi кптеген рсiм-салтына арсы болан, дайа сырт пiшiнмен емес жрекпен сенуге шаыран, гностицизмнi сезiм крiпкелдiгi идеясын станан сопылар (суфизм) мектебi жне мсылман - дiни философиясыны мектептерi болды. Е бiр ерекше есте стайтын жй: барлы мектеп кiлдерi ылыми iзденiстердi олдап, нер салаларында да белсендi болды. Мысалы, суфизм аымын жатаан Фирдоуси, Низами, Саади, Руми, т.б. шыармашылыы бкiл лемге йгiлi болды. Ол дiни философия мектебiнi ататы кiлi л-азалидi атом теориясын олдап, дамытуа ат салысаны да белгiлi. Бл Шыыс елдерiндегi ежелгi менталитеттi, «алтын орта» аидасыны ылым мен дін йлесiмдiлiгiнде крiнуi едi. Ежелгi ндi, ытай елдерiнде де дiннi орта асырда бiрталай кшейгенiне арамай, барлы философиялы мектептер саталып, жеке философтар мен алымдарды материалистiк кзарастарына, iзденiстерiне ешбiр кедергi келтiрiлмедi.

Негізгі дебиет: (132-159),2(27-40),3(36-52),5(101-131)

осымша дебиет:1(125-148),3(132-137),8(75-77)

Баылау сратары:

1.Орта асыр философиясындаы теоцентризм. Патристика жне Схоластика.

2.Орта асыр философиясындаы номинализм жн реализм.

3. Араб философиясындаы орта асырдаы антикалы мра.

4.Шыыс орта асырындаы классикалы философиясыны дамуы. Араб тілді философиядаы мбебапты, пантеизм, перипатетизм.

 

Дріс 5. айта рлеу, Жаа заман жне Аартушылы кезе философиясы

айта рлеу бір замандаы, яни б.з.д. V ., шарытаан грек философиясыны, мдениетіні, неріні, дебиетіні 1500 жыл бойы ыспата болып, енді жаадан жаырып оралуын білдіреді. «Ренессанс» - «айта ркендеу», жандану, жандандыру, айта даму, айта туу. айта ркендеу деп Батыс жне Орталы Еуропадаы мдениетті XIV-XVI даму кезеін айтады. Бл кездегі ойшылдар шіркеу догмалары мен Орта асырлардаы адам тадырыны дай ырына туелді екендігі туралы тсінікке кмн келтіреді. Адамды лем мселелеріні ортасына ойып, олар оны зін ана емес, сонымен бірге іс-рекеттеріні де мнін жоары ктерді.

айта рлеу дуіріні негізгі сипаты, оны адама баытталуы болды. Ежелгі антикалы философтар дние ортасына кш-уат берген, рух, жігер туызатын Космосты, ортат асырда дайды, айта рлеу дуірінде Адамды ойды. Сондытан, айта рлеуді ерекшелігі - антропоцентризм. Енді зерттеуді орталы мселесі - дай емес, адам болды. Адамны лемдегі орны, оны бостандыы, тадыры Леонардо да Винчи, Микеланджело, Эразм Роттердамский, Николло Макиавелли, Томас Мор, Мишель де Монтень секілді ойшылдарды толандырды. Адам мен оны тадырына, шыармашылы бастамасына траты кіл аудараны шін, оларды «гуманистер» деп атады. Гуманизм айта ркендеу дуірінде дін мен феодализм рсауынан адам баласын босатып, еркіндікке жетелеуді масат еткен леуметтік озалыс.

айта рлеу дуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынны humanitas адамшылы) белгілі Римні саяси айраткері, Цицерон б.з.д І асырда олданды. Оны ойынша humanitos – адамны трбиесі жне білімі, оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады. Адамны рухани табиатыны жетілуінде негізгі рл грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пндеріне беріледі. Атап айтанда, ренессанс мдениетіні теориялы негізі осы пндер. Оларды studia humanitas (гуманитарлы пндер) деп атады.

Пантеизм- (pan - брі жне tcheos - дай) - дай мен лем бірттас деп танитын, діретті табиатпен балаан философиялы ілім. Осы баытты кілі католик шіркеуіні айраткері, кардинал, Германия легаты, ататы философ Николай Кузанский (1401-1464), шын аты Кребс. Ол «Білместік ылымдары туралы», «Шыу тегі туралы», «Ммкіндікті болмысы туралы», «Жер шарыны айналуы туралы» ебектерін жазды. Ол лем дниесі мен дай бір бтін деп, жаратылыстану ылым зерттеулерін птады, яни рационалды білімді олдады жне адамны бл ызмет саласына дінні араласпауы керек деді. Дниені дай жаратан, біра дние шексіз, материалды жне арама-арсылы арылы озалады. Адамды Н. Кузанский аса жоары ояды. Сонымен бірге дайды адама атысы барлы былыста, е алдымен табиатта бар деп есептейді. дай - лемні ортасы жне оны шегі. Ол бтін, ал дние лемі - оны бір блігі. Дние лемі дайда жиналады жне дай оны лемге айналу барысында кшейтеді. Аиат барлы кезде таным процессі, дайа жету. Дниені брін, адамды да дай жаратты, біра Кузанский пантеистік пікірді дамыта отырып, Жаратушыны зін табиат деп, дайды аспаннан жерге тсірді, шын мнінде Жаратушыны рлін жоа шыарды. Коперник Николай (1473-1543 жж.) поляк астрономы, лемні гелиоцентрлік жйесін жасаушы. Негізгі ебегі - «Аспан денелеріні айналуы туралы». Схоластар жне шіркеу кілдеріні ортаасырлы дстріндегі Аристотель - Птолемейді геоцентристік теориясына арсы шыты. Жерді Кнді айналуы туралы жне Жерді бір тулік ішінде з кіндігін айналып шыуы туралы теориясын ежелгі грек алымы Аристрах Самоскийді пікіріне сйеніп сынды:Жер лемні орталыы емес. Кн жерге араанда ортада тр, Жер Кнді айналады; Барлы арышты денелер зіні траекториясы бойынша жылжиды. арыш шексіз; арыштаы процестер, табии кзарас бойынша тсінікті, «асиеті» аидалар мтінінде тсініксіз. Джордано Бруно (1548-1600 жж.). Оны орталы категориясы бірттасты, ол бір мезгілдегі болмысты болу себебі жне болмыс заттарыны зі. Бруно: «Табиат деген ол заттардаы дай, табиатты зі дай, не дай заттарды ішінде»,- дейді. Ттасты материя трімен йлеседі, ал руханилыы денемен сйкес болады. Материяа келетін болса, ол бл жадайда лемдік заттарды басы мен соы болады. Онда тр пайда болады жне жоалады, материяны зі мгілік, «себепсіз себеп» бола береді.

Табиат здігінен табии озалыста болады. Кн жерге араанда ортада, біра лем дниесіні ортасы емес, лем - шексіз. лем дниесі галактикадан трады. Барлы аспан денелері жне ондаы барды бріні озалу асиеті бар. лем дниесінен блек дай жо. Бруноны кзарасын шіркеу идеологтары аса жек крді. Ол 1592 ж трмеге жабылды. Инквизация одан з кзарасынан бас тартуды сынды. Ол кнбеді. 1600 жылы Римде Орталы «Гл» алаында оны ота ртеп жіберді. Негізгі ебектері: «Себептілік бастама жне бірттасты туралы», «лемні жне заттарды шексіздігі туралы».

айта рлеу дуіріндегі гуманистік ойлар: «Гуманизм» терминін (латынны humanitas адамшылы) белгілі Рим саяси айраткері, шешен Цицерон б.з.д І асырда олданды. Оны ойынша humanitos – адамны трбиесі жне білімі, оны жоары дрежеге жетуіне ммкіндік туызады. Адамны рухани табиатыны жетілуінде негізгі роль грамматика, риторика, поэзия, тарих, этика пндеріне беріледі. Атап айтанда, ренесанс мдениетіні теориялы негізі осы пндер болады. Оларды studia humanitas (гуманитарлы пндер) деп атады. Гуманизмні негізін алаушы - аын, философ Франческо Петрарка (1304-1374 жж.). з шыармаларында католік шіркеуіні рухани ыспаынан тылуа мтылуды, адамдарды бостандыы туралы идеяны озады. Петрарка антикалы мраны баалауда жаа тсіл олданды. Ол дебиет, нер, ылымны жаа сатыда дамуы шін, негізін алаушыларды ойына еліктеуден грі, антикалы мдениетті жоары сатысына мтылуды, сонымен бірге, айта ой толай отыра, кей жадайда одан басым болуа шаырды. Петрарка салан жолда антикалы мра гуманизмні жетекшісі болды. айта рлеу дуірді басты субъектісі ретінде адамды ойды.

Джованни Пико Дела Мирандолла (1463-1494 жж.).Шіркеу аидаларына арамай, ол адамды дай зіне сас етіп жаратпаан, адам зін-зі жасаан деді. Адам бойындаы ізгі асиеттерді биік дрежеге ктеру, абыройын орау - р адам алдына ойылан масат, ол оны ана жетістігі мен баыты болып есептеледі. Никколо Макиавелли (1469-1527 жж.)айта рлеу дуіріндегі леуметтік- философиялы ойлау кілі, ортаасырлардаы дайды брін алдын ала болжауы концепциясын «фортуна» (кез, баыт) идеясымен ауыстырды, адамды ажеттілікке байланысты рекеттенуге, пайда болан жаа жадаймен санасуа шаырды. Тадыр адамды жартылай билейді, сондытан алыптасан жадаймен кресу керек дейді. Фортунамен бірге ол тарихты озаушы кші ретінде Виртун (virtu) – адамны жігерлігін, іскерлігін талантын іске асыру - терминін енгізді.

Жаа Заман философиясындаXVIII . ерекше орын алан баыт, аартушылы кезе. Крнекті кілдері: Францияда - Вольтер, Руссо Ж., Гельвеций К., Ламетри Ж., Дидро Д., Гольбах П., Германияда - Лессинг, Гердер И., Англияда - Локк Д., Толланд Д., Юм Д. Аартушылы кезедегі ойшыларды брін айта рлеу дуіріндегі адамны шексіз ммкіндігіне сену, мірді аыла сйеніп зерту, жаа ылым жетістігіне мтылу біріктіреді. Аартушылар шіркеуді, дін станымдарын сынап, абсолютизм мен метафизикаа арсы шыты. Дін атаулыны брі - надандыты, жоа нануды жне аталдыты ертедегі ескерткіші деді Гольбах.

Француз аартушыларыны кілі Вольтер (1694-1778 жж.) жазушы, философ жне публицист. Аса ата трде шіркеуді сынады, оны стем тапты мддесін ораушы, ылым мен білімні жауы деп санады. Ол рекетсіз оптимизмге клді, еркін ойшылдыа, з баыты шін кресетін іскер адам болуа шаырды. Ол материяны мгілік жне таралмайтындыы, туелсіз мір сретіні жне мгі оалыста болатыны, табии жне оамды былыстарды себептілікке баынатындыын мойындады.

Жан Жак Руссо (1712-1778 жж.) феодалды оамды ата сынады, адам тедігін, демократияны, азаматты оам идеяларын дамытты. Тесіздікті жекеменшіктен крді, Гоббсты табии жадайда «бріні барлыымен кресін» сынап, ол кезде керісінше бауырласты пен йлесімдік боланын длелдейді. Педагогика ылымыны теоретигі, ебек арылы белсенді азаматтарды трбиелеуге шаырады. Оны «оамды келісім» (1762), атты ебегі бар.

Аартушылы кезеде француз материалистері оамда ерекше орын алады. Дени Дидро(1713-1784 жж.) материя мен озалысты бірлігін уаттап, абсолюттік тыныштыты олдамады. Барлы табиат мгі озалыс пен дамуда болады, «озалыс - материяны мір сру тсілі» деген идеяны олдады. Ол адамды сезгіштік пен ес дарыан рал-саймана сатады.

Аартушылар «адамны мінез-лы мен ылытарына оамды орта мен трбиесі жауапты» - деген те прогресшіл аида сынды. Адамды оамды орта алыптастырады. Осыдан аартушылар адамды, оны мінез-лын згерту шін, е алдымен ортаны згерту керек деген революциялы орытынды шыарды. Аартушылар философиясы XVIII асырда е прогресшіл философия болды.

Негізгі дебиет:1(159-180),2(40-43),3(52-74),4(26-44,45-56,76-93)

осымша дебиет:1(149-170),3(138-152),8(94-96)

Баылау сратары:

1.айта рлеу дуіріндегі антропоцентризм жне гуманизм.

2.ылыми революция жне таным тсілдері: эмпипризм мен рационализм.

3.Жаа заман философиясындаы материализм мен идеализмні ерекшеліктері.

4.Аартушылы дуір философиясы жне оны идеологиясы