ріс 7.ХІХ-ХХ асырды бас кезіндегі бей классикалы философиясы.

XIX асырдаы саяси, тарихи-леуметтік шынды экономикадаы крделі згерістер жне нерксіп пен ылымны ркендеп дамуы, жаа философиялы аымдарды алыптасуына алып келді. Бл философиялы аымдарды біратары аыл-ойа сйене отырып, табиат пен оам туралы те келісімді идеяларды тудырса, енді біреулері керітартпа ойлармен тжырымдарды ала ойды.

Марксизм филрсофиясындаы принциптік жаалы адам тек табиатта мір срмейді, оны згертеді, соны барысында зі де згереді. Біра, марксизмде адам мселесін, оны міріні мнін, бостандыын, т.б. мемлекет, тап баса да лкен леуметтік бірлестіктер мдесіні клекесінде алдырды.

XIX асыр философиядаы екінші бір философиялы аымдар, аыл-ой жне сананы дниені танудаы ммкіндігіне шек келтіретін идеялар мен тжырымдар туызады. Осыны нтижесінде классикалы философияда аыл-ой кшіне, жеке сананы діретіне толы сенуін, ол аыл-ойды жетілуі ылымны дамуына алып келді деген тжырымны орнына ыры, интуиция, инстинкті ойды.

Неміс философтары Шопенгауэр мен Ницше ретсіз, тсініксіз, блдыр дниені тануа болмайды деген тжырымды айтты. Бларды кзарасына сабатас санасыздыты – психикалы аиат пен адама тн, сонымен бірге мір сріп, оны билейді деген ілімді З. Фрейд сынды. Ал XIX асыр филисофиясында позитивизм, неотомизм жне персонализм секілді аымдар дниеге келді.

Маркстік философия 40-шы жылдарды ортасында алыптасты (ХІХ ). Оны авторлары: Карл Маркс (1818-83) жне Фридрих Энгельс (1820-95). Маркс Гегельді жоары баалай отырып, сынады. Энгельс болса, оны ебектерін диалектикалы философияны поэмасы деп атады. Маркс пен Энгельс Гегель мен Фейербахты сынау нтижесінде диалек­тиканы айта, жаадан, диалектикалы-материалистік ілім ретінде жасады. Бл ілімді олдану нтижесінде лы шыарма «Капитал» пайда болды.

мір философиясыны кіліА.Шопенгауэр, «рей метафизикасын» пайымдаушыларды бірі.

А.Шопенгауэр дулетті саудагер семьясында дниеге келді. зіні мірінде коммерция, медицина, кейін философиямен шылданды. Ол Берлин университетінде приват-доцент болып орналасан со, йгілі Гегельмен баталастырды. Шопенгауэр Гегельді саба кестесін арай отырып, сол уаыта з сабаын ояды. рине, студенттер дрісті Гегельден тыдады. Осыны салдарынан ол оытушылыты тастап, философиямен з бетінше шылданды. Тірі кезінде танылмай, атаусыз алса да, лген со кенеттен аты йгілі болды.

Фридрих Ницше(1844-1900 ж.) азіргі батыс философиясындаы «мір философиясы» тжырымдамасыны негізін салушыны бірі, оны серімен адам жне оны мірі мселелері тере зерттеле басталды. Ф. Ницше философиясыны масаты адама міріні мнін іске асыруына, оршаан ортаа бейімделеуіне кмектесу. мір - философияны зегі, дниетанушы субъектіге берілген фактілерді тсіндіруді бір ыры. Наты адам шін жалыз аиат - «ерік». Ол мірді бастауы жне оршаан ортаа атынасы болады.

Зигмунд Фрейд (1856-1939 ж.) - австриялы дрігер, психотерапевт, нервопатолог, психолог, психоанализмні негізін салушы. Фрейд: Санасызды мселесі брын зерттелмеген деп санайды. Санасызды дегеніміз психикалы ерекше аиат жне адама тн, сонымен бірге мір сріп оны билейді. Санасыздыты мірдегі ке тараан трі - тс. Тс адамны аиат мірде іске аспаан, жасырын мытылысыны арасында туады. Психологияны орану тсілі - жаымсыз эмоцияны, тжірибені денсаулы пен тепе-тедікті бзылуына байланысты, санадан санасыздыа ыысу реакциясы. Фрейд бойынша психика ш абатты осындысы: 1. «Мен» адамны санасы, психиканы барлы рамындаы бліктеріні арасындаы келістіруші. 2. «Ол» (оно) - санасыздыты лемі, онда адамны жасырын ойы, арманы, тілегі бар. 3. «Шектен тыс - Мен» - жеке адамдара ысым жасап, сер ететін сырты орта, «сырты цензура»: задар, тиым салу талаптары, мораль, мдениет дстрлері. «Мен» зіне «Оны» баындыруа тырысады. Біра бл жерде нтижеге сирек ол жетеді. детте «Ол» жасырын немесе ашы трде «Менді» баындырады. Фрейд мны былай суреттейді: ат жне оны стіндегі адам, Адам «Мен» - атты баылайды, мір береді, ал ат (Ол) болса адамнан басым, себебі оны алып бара жатыр. Кейде адам баылауды жоалтып аланда, ат оны ала жнелді, айда алып кететіні белгісіз.

Адам психикасын анытаушы факторлар: Негізгі фактор - анааттану, адам психикасын басарады жне баыттайды. Кіл ктеру - психикадаы компас секілді, алай боланда да, кіл ктеруге жол іздейді. Психикада абылданбайтын, тиым салынан тілектер мен идеяларды (оама арсы істерді, жынысты атынастарды) ыыстырады. Санасыздыа ыыстырылан, сыннан (цензурадан) тпеген тілектер, ойлар сублимацияа шырайды, яни «рсат етілген» леуметтік рекет типіне теді жне мдени шыармашылы болып згереді.

Фрейд зіні бірінші психологиялы жйесіне байланысты (1905 ж-1920 ж) санасыздыты негізінде «Либидо» - жынысты (сексуалды) штарлы, жынысты инстинкт жатыр деді. Либидо з крінісін жынысты ркеттен іздейді. Фрейдті пікірі бойынша, сексуалды импульс ш жаты іске асады: біріншіден - сексуалды жне сексуалды емес рекетті тікелей бостандыа жіберу арылы, екіншіден - санасыздыа ыыстырылады, шіншіден – реакция туызу абілеті арылы пайда болып ят, моральа айналып, з энергиясынан айырылып басылатын болады.

ХХ асырда Фрейд зіні екінші психологиялы жйесін жасады, мнда санасызды энергиясыны пайда болуына жааша арайды. Эрос (мір инстинкті) - адам мінез-лыны конструктивті негізінде жасампазды жатыр. Адам осыан байланысты зіні ажеттілігін амтамасыз етеді жне тымын жаластырады. Танатос (лу инстинктісі) - ол адамды деструктивтік рекеттерге, зіне «жат» жне атерлі болатындарды брін иратуа итереді. Адам мірі - рдайым Эрос пен Танатосты араатынасы болады. Фрейдті ойынша психика зінше дара жне материалды процесстермен атар жреді. Ол санадан тысары мгілік психикалы кштер арылы басарылады (санасызды). Адамны еркінен тыс психикалы конфликтер, дайы атыыстар жасап трады. атыыс марлыа мытылу (либидо), санасызды жне саналы алыптасан «шынды принципі» арасында болады

Позитивизм (Positivism - дрыс пікір) – оны негізін алаушы француз философы Огюст Конт (1798-1857 жж.). Позитивизм - ылым негізіндегі білім, ылыми аиат, позитивтік дние крінісіне сйкес болу деп, философиялы зерттеуді танымды маызын теріске шыаратын баыт. Оны тарихи кезедері мен кілдері:

Бірінші - классикалы кезе. 1830 ж - ХІХ . аяы. О. Конт, Дж. С.Милль.

Екінші – эмпириокритицизм немесе махизм кезеі ХІХ . аяы – ХХ басы. Э. Мах, Р. Авенариус.

шінші – неопозитивизм немесе логикалы позитивизм. 19201960 ж. Л. Витгенштейн, Б. Рассел, М. Шлик, Карнап.

Постпозитивизм (лингвистикалы, аналитикалы философия ) – 19601970 жж. – азіргі кезеге дейін.

Неотомизм – ХІХ асырды 70 жылдары пайда болан, сері лкен діни – философиялы мектептерді бірі. Ф. Аквинский іліміні негізінде сенім мен аыл-ойды йлесімділігіне жне сенім аиатыны алышартылыына жгінеді. Ватикан шіркеуіні теориялы басты аруы. Ол философияда христиан дініні дстрін, догмалы идеялары мен теорияларын сипаттайды. Неотомизмні крнекті кілдері: Жак Маритен, Этьен Жильсонт. б. Томизмні негізгі мселесі - дайды болмысын длелдеп, дниедегі орнын анытау болса, ал неотомистер оны адам болмысы мселесімен толытырды. Олар азіргі заманны жаратылыстану теорияларын тсіндірумен шылданды, кейде зіндік жемісті идеялар айтты. Соны бірі Тейяр де Шарден лемні эволюциясы туралы ойлары.

Неотомизмні орталы мселесі дай. Діни ілімде дай мгі жне шексіз, діни философияны міндеті осы траты аиатты ашу. Біра ХІХ-ХХ асырда адамдарды мір сру жадайлары згеріп, оларды тсінігі ылыми білімдерге сйене бастады, осыан байланысты діни философияны міндеті крделенеді. Дінні негізі болып келетін догматтара сенуді сатау мен оларды жааша тсіндіруді ажеттігі арасында айшылытар кбейіп, діни идеология тиянасыз кйге тсті.

Персонализм (лат. Perona - тла ) діни философиясындаы маызды аымыны бірі. Адамды дайды жаратуынан пайда болан, жер бетіндегі рухани ндылыты жоары мні деп санайды. Персонализм адамды «жеке дербес индивид» ретінде арау тжірбиесіне арсылы барысында пайда болды. Олар адамды ттасты рамындаы былыс, жан - жаты жетілген жоары ндылы деп санайды. Оны міріні мні, даймен бірігуі болып есептелінеді. Персонализм баытын Н. А. Бердяев, Л. Н. Шестов, Н. О. Лосский, Америкада Б. Боун жне Дж. Мунье, Ж. Лакруа, П. Ландсберг, т. б. дамытып отырды.

Негізгі дебиет: 1(180-217),2(43-48),3(74-87)4(14-23,45-56,76-93),5(173-190,381-441)

осымша дебиет: 1(171-207),3(158-180),8(97-100)

Баылау сратары:

1.Маркстік философия: негізгі идеялары мен аидалары. Марксизм жне азіргі заман.

2.Позитивизм жне оны тарихи трлері.

3.мір философиясы. А. Шопенгауэр, Ф. Ницше.

4.Фрейдті психоанализ теориясы.

5.Діни философия. Неотомизм. Персонализм.