ріс. Философия, оны пні жне зерртеу объектісі.

ниетаным. Мифология.Дін.

Сабаты масаты:

Философия пнін тсіндіру: Дние жне адам. Философиялы дниетанымны зіндік трі; Болмысты маыналы жне ттасты трі. Ежелгі Грек философиясындаы космоцентризм.

Жоспар:

Философия пні: Дние жне адам. Философиялы танымны зіндік ерекшеліктері
Дниеге кзарасты формалары жне типтері.
Философия білімні формасы ретінде. Философия мдениетіні зіндік санасы ретінде. Философия жне ылым.

Философия бізді заманымыза дейінгі мыжылдыты басында дниеге келді. Сол кезден бастап ол немі даму стінде. Адам баласыны ой-рісі кеіген сайын философия да тередей тсті. Философияны днге жаын, йткені ол дін сияты догмаа сйенеді дейтіндер де бар.

. Біра ол дін емесі. рине, философияны жйеленген аидалар мен догмаа сйенетіне де рас. Дегенмен философия наты фактылара да жгінеді. Сондытан философия баса ылымдар сияты кбінесе объективтік задылытара сйенеді. Біра оны ылым екенін мойындамайтындар бар. Философия бл екеуіні арасындаы дейтіндер шыып жр. рине, философия - з алдына ылым. Ол, е алдымен, дниетанымды, теориялы, методолгиялы ылым. Философия бкіл лемді оны басты салалары: табиат, оам, адам санасын ттас былыс ретінде алып, оны жалпы задылытарын ашады., объективтік шынды жніндегі белгілі аидалар жйесін алыптастырады. Сол масата жетуде ол баса ылымдар сияты дниетанымды, матодологиялы ылым ретінде мір среді.

Философия ылым боландытан оны зіндік задылытары мен категориялары бар. Философия ылымыны задылытары баса ылымдар задылытарын жоа шыармайды. Солармен атар жне бірге мір среді. Трлі дебиеттерде философия бдан 2500 жыл брын грек жерінде дниеге келді дейді. Бл бізді заманымыза дейінгі V асыр шамасы. Ол Афины демократиясыны глденген дуірі. Бл философияны бден алыптасан, о-солын ажыратан тсы болатын. Ол кезде философияда материалистік жне идеалистік, диалектикалы жне метафизикалы баыттар ара жігі ашылып, бден айындала бастаан еді. Шынында философия одан лдеайда брын шыыс елдерінде дниеге келді. Е алашы дниетанымды пікір мифология трінде пайда болды. Бл гректерді екі сзінен ралан: mifos-аыз, iogos- ілім. Мифологиямен бірге жазу мдениеті пайда болды. Мифология негізінде дін дниеге келді. Барлы діндер мифологияда кездесетін ертегі, аыздарды пайдаланды. Ал дін ешнрсені себебін ашып крсетпеді. Олар тек илануды талап етті. р нрсені себебін білгісі келгендер мндай ымдара анааттанбады, кілі толмады. Олар р нрсені тбіріне іліп, сол туралы р илы пікір айтты . Ондайларды философ деп атады. Бл гректерді ертедегі екі сзінен ралан ым (philio-сйенемін, sophia-даналы, екеуі осылып «философия» деген сзді туызды) арабтар бл сзді тіліне жеілдетіп «флсафа» деп атаан. Біра азірде «философия» деген сз бл ым шеберімен шектелмейді. Ол сонымен бірге дниетаным, мірлік позиция, іс-рекет. Философия дниеге келген кезінен бастап мифологиямен атар жне онымен бірге діни тсініктерге арсы кресте шындалып дамыан. Философтарды ойландыран мселелер ашанда мыналар болатын: дние алай ралан? Рухани материалдытар алай алыптасан? Шынды деген не? Адам міріні мні неде? Дние мгі ме? - деген сияты срайлар. Солара жауап та іздеді. Дегенмен адам санасын оятуда мифологияны да рлін жоа шыаруа болмайды. Ол зерек адамдарды даналы иялмен ізденіс жасауына трткі болды. Егер дін мифологияны абылдап, оны аидаларын, аыздарын бтіндей олдану негізінде алыптасын болса, философия ойлау, зерттеу, сын кзбен арау негізінде дниеге келді. рине, философия барлы ылымдардын брын дниеге келгендіктен, оны ылымдарды ылыми деп те санады. йткені, ол кезде лем туралы барлы алдыы атарлы тжырымдар мен пікірлер з алдына ылым ретінде дараланып блінбеген со ол туралы пікірілерді философия з бойына жинатаан болатын. Сондытан да философ рі дана, рі табиатты зеттеуші, сынаушы, байаушы ретінде бой крсетті. Осыдан келіп, ол кездегі философияны натурфилософия деп те атайды. Кейіннен трлі ылымдар философиядан еншісін алып, з алдына ылым болып блінген со, ол брыны натурфилософияны сипатын згертіп, тікелей з проблемеларымен айналысатын теориялы ілімге айналды. Былайша айтанд,а енді философияны тікелей айналасатын проблемаларына жататындар: логика (гр. lodos - ойлау задылытары туралы ілім), онтология (ontos-мн туралы ілім), гносеология (гр.gnosis-білім, таным туралы ілім), акциология (гр. axios - ндылы туралы ілім) еді. Адамзат дамуыны атар философия да з, алдына дниеге кзарас ілімі ретінде алыптаса тсті. рине, сонымен атар ол баса ылымдара методологиялы жол сілтейтін дістемелік рл де атаруда. Кзарас - білімні толытырылан, орытылан трі. Ол кнделікті мірді байаудан, ткенді талдаудан, келекшекті болжаудан туындайды. Бір заманда ондай міндетті емес. Ол жай арапайым, ылыми, діни, прогресшіл не кертартпа, нсілшілдік, лтшылды не интернационалистік сипатта кездеседі. Дниеге кзарас - дниені тсіндіруді, оны баалауды принциптері мен рекеттері. Сондытан дниеге кзарас баалаудан, іс-рекеттерінден туындайды. Дниеге кзарас сезімнен,танымнан, нанымнан трады. Объективтік шынды адама трлі сер туызады: сезіну, кдіктену, уайымдау, айыру, мазасыздану, ору, ренжу, шаттану, уану, масаттану. Осыларды брі адамдарды интеллекті мен эмоциясына тікелей байланысты. Эмоция (сезіну, шырай, уестік, кіл - кй) рдайым ізненісті, ызыуды бастамасы. алым, аын, артист болу шін де оны алдымен эмоциясы (ішкі дниесі, сезімі) бай болуы ажет. Ішкі дниесінде ойы, жігері, ынтытыы ызып тран адам р нрсеге тыдана да, таырай да, ызыа да біледі. Міне, бл барлы ізденісті бастамасы. «Кз-адамны ішкі дниесіні айнасы» дейді. Бл дрыс айтылан пікір. Эмоциясы бай адамны жанарында тере ой ттыны тегін емес. Біра дниеге кзарас блармен бітпейді. Олар тек бастама ана. Дниеге кзарасты тбір негізі теорияда. Ол шін ыну, тсіну, нану ажет. Наным-кзарасты зегі. Біра наным да трліше болады. Діни кзарас та наныма негізделген. Адам бір нрсеге иланбайынша, нанбайынша, оны траты болмайды. Мселе андай наныммен арулануда. Наным шін адам ота да, суа да тседі. Оан мысалдар кп. Біра, мірде былмалы адамадарды да кездестіруге болады. Адам болан со, оны сенімі, мірлік позициясы болуы керек.

Философия - бкіл адамзатты даналы ой -пікірі, толамы, дниетанымы, кзарасы, философия ылымдарыны жетістіктерімен арулану, онымен уаттана білу брімізді басты масатымыз, даму баытымыз болуа тиіс. Оны рбір саналы адамзатты тсінгені жн. кінішке орай, айта орынды, соы кездерде институт, университетерде аза философиясын ана оыту керек деген пікірлер айтылуда. рине, аза халы ой-пікірлерін, философиялы ой-толамдарын, оны кілдерін білген абзал. Олар туралы арнаулы укрстар оуа болады. Біра аза философиясын лемдік философиядан ажыратып, лтты тйытауды ажеті жо.

Философия жалпыадамзатты ілім. Философия адамзатты рухани табысы. Ол асырдан асыра бір халытан бір халы йреніп, біліп, у арылы ойдан рнек рап, рухани дами береді. Сондытан аза халыны философиялы пікірін лтты томаа- тйытыпен шектемей, айта оны азіргі адамзат ой-санасыны жетістіктерімен байыту керек. Тек сол арылы біз халымызды рухани мдениетін азіргі заман талабына сай етіп, биікке ктере аламыз.

Философия негізгі мселесі. Философтар неге математиктер, физиктер, сияты бір баытта емес? Неге біреулері материалист, екіншілері идеалист, енді біреулері диалектик, одан басалары антидиелектик, мета-физик болып блінеді? Бл неге байланысты? Ол сана мен материя, болмыс пен рухани дние, идея араатынасын шешуден туындайды. Сондытан, бл философияны негізгі мселесіне жатады. Оны мойындамауа болмайды. йткені, философия дниеге кзарас туралы ілім дедік. Сол кзарас философтарды брібір екі лагерьге бледі. Философтарды бл мселені атап кете алмайтыны содан. Ол оны мойындамай-а ойсын пікір де айтпасын, брібір іс жзінде пікір сол мселені тірегінде болады. Баса ылымдарда ондай срау жо, ал философияда бар. Ол материя не сананы алашылыы туралы срау. Материяны алашы деп танитындар материалистерге, ал сананы алашы дейтіндер идеалистерге жатады. Материалистерге жататындар: ертедегі дниеден - Демокрит, Эпикур, Лукреций Кар; орта асырдан - номинадистер; жаа дуірден - Ф. Бэкон, Р№ Декарт, Б. Спиноза, Т. Гоббс, ДЖ. Локк, Д. Дидро, К. Гельвеций, Л. Фейербах, К. Маркс, В.И Ленин т.Б. Идеалистерге жататындар: ертедегі дниеден - Сократ, Платон, Аристотель: орта асырдан - реалистер, жаа дуірден- Дж. Беркли ,Д: Юм., Г. Лейбниц, И. Кан, Г.Гегель, Э.Мах, Р. Авенариус, Ф. Ницще, В. Солосьев т.б. Ал енді сол материалистер мен идеалистер де бірелкі емес. Олар да толып жатан мектептерге баыттара блінеді. Олар жнінде гіме арнайы тарауларда айтылады. Философияны негізгі мселелеріні екінші жаы - бізді дниеге атынасымыз . оны танып-білуге бола ма деген сауал. Бл жнінде де философтар екі баыта блінеді. Біреулер дниені тануа, білуге болады десе, екіншілері дниені танып, білуге болмайды дейді. Екіншілерін агностиктер дейді (гр. Gnosis-таным, а-жоа шыару, екеуі осылып тануа болмайды деген ым тудырады). Оан жататындар: И.Кант, Д.Юм, Э.Мах. Р.Авеныриус, т.б.Мселен , И.Кант дниені тануа болмайтындыын былай тсіндіреді: су йылан стакана алам салса, ол сыны сияты болып крінеді. мірде де солай, бізді тсініктерімз объективтік шындыты длме-дл емес, згертіп крсетеді. Сондытан біз дниені шын мнін біле алмаймыз дейді. Д.Юм з агностицизмін былай дледейді: тыны су бетіне тас тастаса дгелек толын пайда болады. Дгелек іші бізді білетініміз болса, оны сырты бізді білмейтініміз. Егер су бетіне лкен тас тастаса, лкен дгелек пайда болады. Дгелек шебері брыныдан да лаяды, яни бізді білгенімізден грі білмейтініміз (толын шебері) де лаяды. Сйтіп, тануа талпыныс кшейген сайын білгеннен білмегеніміз кп болады. Олай болса, бізді білгенімізден білмейтініміз кп. Сйтіп дниені танып - білуге болмайды. анша білуге тырысса та, білмейтіні басым танымыны ашанда дрменіміздігін длелдеу болып табылады. рине, бдан келіп, барлы идеалистер агностик болды деуге болмайды. Г.Гегель-идеалист, біра ол агностик болан жо. айта ол и. Кантты «зіндік затты» «бізді зата» айналдыруа болмайды деген пікірін сынады. Біра агностик атаулыны барлыы идеалистерге жатады. Философияны негізгі мселені екінші жаы осы.

Философияны негізгі мселесі ойдан шыарылан пікір емес. Оны дниеге алып келген мір, адамзат ой-санасыны дниетанымды дамуы.

Философияны негізгі дістері. Философияда екі трлі діс олданылады. Бірі диалектикалы діс. Ол дние дайы озалыста, згерісте, дамуда деп тсінеді. Екіншісі, метафизикалы (гр. ta meta, ta phisika деген екі сзінен ралан) діс. Бл - біріншіге арама -арсы, дниені згермейтін, озалмайтын, дамымайтын былыс деп тсінетін ым. Диалектикалы дісті ертедегі гректерден Гераклит пен Аристотель олдаса, жаа дуірден - Г.Гегель олдап, ілгері дамытты. Біра, Гегель идеалистік диалектик болды. Оны пікірінше, диалектикалы трыдан дамитын объективтік шынды емес, тек идея иял, ой. Оны тйіндеуінше, объективтік шынды дамымайды. Бл ылыма айшы келетін пікір болатын. К.Маркс те диалектик болды. Біра, оны диалектикасы Гегель диалектикасына арама-арсы материалистук диалектика еді. К.Маркс бл туралы пікірін зіні ебегі «Капиталды» I -томыны екінші басылуына арналан соы сзінде сипаттап берді. К.Марксті пікірінше табиат та, оам да, сана да диалектикалы трыда дайы згерісте, дамуда.

Метафизиктерге К.Маркске дейінгі материалистер дін барлыы да жатты. Ертедегі дниеде оан стоиктерді жатызатын. Метафизиктер здігінен дамуды кзін бере алмады. Сондытан бл салады олар идеализм шеберінен шыа алмады. Диалектикалы материалистер дамуды кзі - арама - арсылытарды бірлігі мен крес заы деп тсіндіреді. Тек осы задылыты мойындау ана жоа сенуге, озалыс сырты кш серіне байланысты деуге орын алдырмайды. Сйтіп материалистер екі трлі болып келеді. К.Маркс пен Ф.Энегльс материализмні жоары трі - диалектикалы материализмді жасады. Ал идалистер іштей екі баыт стады. Бірі объективтік идеалистер. Олар дниені жаратышу кш бар, ол бізден тыс мір среді. Ол кшке идеяны жатызып, оны жаратушы кш «дырет» - деп тсінген. Оны кілдері: ертедегі дниеден - Платон; жаа дуірден - Г.Гегель, Ф.Шеллинг; азіргі заманнан - неотомистер. Бларды пікірі діни кзараса те жаын келеді. лемді билеуші- идея, не объективтік идея, лемдік сана объективтік идалистер, ал діншілер ол кшті дірет, жаратушы дай деп атайды. Сонда бл екеуіні арасында елеулі айырмашылы идеалистер. Олар дниені діндегі «мен», «мені санам», «мені сезімім» дейді. Мен бар жерде, дейді субъективтік идеалистер дние бар, жо болсам, дние де жо дегенді айтады. Оан жататындар: Дж.Беркли, Д.Юм, И.фихте, махистер, неопозивистер мен экзистенциалистер.

Философияны дістемелік негізі. Философия одан со дниеде кзарас. Кез келген адамны мірдегі, оамдаы оиалара белгілі бір кзарасы болады. Біра кзарас алуан трлі. Мселен, жай, арапайым, кнделікті мірден, трмыстан туан «от басы, оша асы» дегендей кзарас. Ол кбінесе жйеленбеген, стихиялы айшылытары кп болып келеді. Бл кзарас - негізінен дрыс, аыла сиымды, мірден, кнделікті байаудан туан, практикада аныталан кзарас. Ондай, мірден туан, кзарасты уаыздайтын адамдарды сыйлаан, дріптеген, дана адамдар атарына осан. Біра кзарасты брі ылыми бола бермейді. Ал диалектикалы материалистік кзарасты алса, ол белгілі объективті задылыа негізделген. Ол задылыты білім, мірде олданан адам дниені саналы билей алады. Ол р нрсені тегін, даму задылытарын, бадарын біледі, келешегін болжайды. Соан сйкес рекет жасайды. Халы санасына ылыми сенімді алыптастыруа себепкер , негіз болады. Илануды да екі трі: ылыми жне ылыми емес трлері бар. ылыми илануа сенген адам р нрсені объективтік негізіне, задылыына іледі, бос даурыудан зін аула стайды. Ондай адамдар з сенімін оп-оай згерте бермейді. Мндай адамдар былысты бден негізіне тсінген со бірте-бірте тоуа тсуі ммкін.

Философияны баса ылымдармен байланысы. Философия мен наты ылымдар арасында тыыз байланыс бар. Олар бірінсіз бірі мір срмейді. йткені философия-жалпы теориялы ілім. Ол объективтік шындыты жалпы задылытарын зерттеп, теориялы орытынды жасайды. рине, ол шін наты ылымдарды жетістіктерімен дайы аруланып отыру ажет. Наты ылымдар мірден ол зіп, алшатап, схоластикалы ілімге айналады. Ондай ылымнан практикалы нтиже кту иын. Философияны ылыми маызы зіне керекті нрді мірді алуында. Ол нрді тудыратын практика, наты ылымдар. Сондай-а, наты ылымдар шін жалпы теориялы ылым - философия ажет, наты ылымдар объективті шындыты тек бір блігін алып зерттейді. ылым дамыан сайын оны жоарыда айтыландай зерттейтін шебері тарылып, мазмны тередей бермек. Ондай ылымдар баса ылымдар арасында з орнын тауып, дами беруі шін жалпы теориялы ылымдардан олдау іздейді, зіні бадарын анытайды. Онсыз наты ылымдар дами да алмайды. Сондытан наты ылым жалпы теориялы ылымдардан методологиялы негіз іздейді. Мселен, ондай негіз ретінде философиялы дістеме алынады. рине, бларды арасындаы ода баянды болу шін философияны ылыми негізі жйелі боланы дрыс. Ертедегі дниеде ол проблема туындамаан болатын. йткені, философия келешек пайда болатын ылымдарды з бойына сатай білді. Кейін философиядан трлі ылымдар блініп шыа бастаан со, оларды арасында байланыс болуы ажеттілікке айналды. азіргі кезде де мндай ылыми одаты ажеттілігін ешкім жоа шыара алмайды. Бір жаынан, ылымдар трлі мамандытара блініп, сараланып жатса, екінші жаынан, ылымдар бірігіп, интеграцияланып жатыр. Мселен, биохимия, астрофизика, матанализ т.б. Бларды райсысы лгі одаты ажет етеді. Стіп, философия тек з алдына алыптасан ылым ана емес ол сонымен атар баса ылымдарды да дамуына олайлы жадай. ылымдарды даму тарихы мны дайы длелдеп келеді. Сол одата философия жалпы ылым боландытан ол жеке, наты ылымдара методологиялы, жетекшілік рл атарды. йткені, жалпыны клемі ке. Жеке оан блігі ретінде кіреді. Жеке зіні анытамасын жалпыдан алады. Жалпы жекеден блек мір срмейді. Жалпы жекелерді кейбір орта асиеттерінен трады. Сйтіп бл екеуі арасында тыыз байланыс бар. Бл байланыс та жалпыа жеке ажетті асиеттер беретін болса, жекеге жалпы анытаушылы мн береді. Сол жалпы арылы жекенін ай топа жататыны ажыратуа болады. Философия да осындай ылымдардаы жалпыа жатады. Осыдан келіп оны методологиялы рлі туындайды.

Сонымен философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам мен оам жайлы адамзат ой-санасыны дамуы барысында жинаталан, жйеленген ылыми ой-пікірді жиынтыы.Ол философияны негізгі мселесін рилы тсіндіретін трлі философиялы аымдар мен баыттардан трады. Біз осы оулыты кне замандарда алыптасан Ол бізді заманымыза дейінгі мыжылдыты басында дниеге келді. Сол кезден бастап ол немі даму стінде. Адам баласыны ой-рісі кеіген сайын философия да тередей тсті. Философияны днге жаын, йткені ол дін сияты догмаа сйенеді дейтіндер