ріс. Ежелгі Шыыс философиясы.

Сабаты масаты:

Студенттерге шыыс философияны алыптасуыны зіндік трін

ындыру: ежелгі нді жне ытай ркениеттеріні ерекшеліктерімен таныстыру.

Жоспар:

1. Ежелгі нді философиясы.
2. Ежелгі ытай философиясы.

 

Филофософияны пайда болуы, оны дамуы белгілі логикаа сйенеді. Мселен, антик философиясы екі негізден туындайды: бірі мифология, екіншісі жаа туындап келе жатан ылым. Орта асырда философия дінмен тыыз байланысты болды. XI-XVI асырлардаы айта рлеу дуірінде эстетикалы ой-пікірлерді сері арылы дамыды. Реформация дуірі адам тадырын, оны ішкі дниесін зерттеуді ала ойды. XVII-XIX асырларда философия ылыма сйенді. Сондай-а, бл кезеде аартушылы мселесіне (XVIII .) жне санаа мн берілді. Философия зіні зерттейтін объектісін ерекше арастырады. Мселен,математик бірлік санын неше трлі сарапа салып, зерттейтін болса, философтар болмысты солай тадап, талдайтын болды. Алашы грек философтары дстрлі мифологияны сынаудан, айталы Гомерді поэмасындаы оиаларда, оны трасыздыы мен ділетсіздігін сынаудан бастады. Біра сынды бастай отырып, олар здері мір срген оамды рылысты дет - рпынан, мдени дадарысын ол зіп кете алмады. Дегенмен философтарды тарихи тадыры ашанда ауыр, айылы болатын. йткені олар алыптасан діни, мдени кркемдік, саяси, ылы дадыланан болмысты дет-рыптара арсы шыады. Философтарды блай імтейтіні неліктен? Себебі-шындыты білу, оан жету, кз жмып, лай сенуден бас тартып, р нрсені себебін білу, неліктен деген срауа жауап іздеу. мір сруді мні неде? Болмыс деген не? Оны стіне философия алашы пайда болан кездерден бастап-а дниеге кзарас ретінде алыптасты. Ол ертедегі грек философиясы (б.з.б VI .) бан дадыланан мифологиялы дниетаныма анааттанбаандытан басталды. Оан себеп болан, сан-сезімні оянуына келген: экономикалы жадайлар, теіз саудасы арылы гректерді баса елдерге барып, олардан кп нрсе кріп, йренуі, оан ой жгіртуі, з елі шекарасыны лаюы т.б. Осыдан келіп жаа мір трысы, жаа оамды сана ажет болды. Содан бастап стазды ететін философтар, оны пікірін абылдап, одан дріс алатын орын Платон академиясы, Аристотель лицейі, Эпикур мектебі деген ымдар сондайдан пайда болды. Сократта ешандай мектеп болан жо, біра она тірегінде де шкірттер жиналды. Соларды бірі Платон, ал Платон шкірттеріні бірі аристотель болса, ал ататы Александр Македонскийді стазы. Байап отыранымыздай, брі бір заманда мір срген. Тек Сократ ойын ааза тсірмеген. ркіммен сйлесіп, сбаттасып жріп, философияны дамытан. Ертедегігрек стаздары былай жаса, былай бол демейді. Олар здеріні ойын, пікірін, болжамдары мен топшылауларын айтан. Шкірттері олардан ой рнегін руды йренген, орытынды шыаран. Философия солай дамып отырды. Ал оны дамуы наты жадайлара байланысты Оны тудыран тарихи жадай.

Ертедегі Шыыс философиясы

Ол бізді заманымыза дейінгі X асырда басталды. Бл ола дуірінен темір дуіріне кшу, рулы - тайпалы рылымны ыдырауы, товар-аша атынасыны алыптасуы, мемлекетті пайда болуы кезедері болатынды. Сондай-а ертедегі Шыыс философиясы соан дейін алыптасан мифологияны, одан со діни кзарасты сынаудан, ылыми сананы ажеттігін сезінуден басталды. Ертедегі Шыыс философияны алыптасуы екі трлі проблема тірегінде жргізілді. Бірі - Аспан, Кк, Ай, Кн, Жер, осыларды шыу тегі, зара байланысы, лемдегі барлы тіршілікке сері жайлы екіншісі - адамгершілік, адамды атынас тірігінде алыптасан. Бл мселелер мифологиялы ымдар негізінде де болды. Біра мифология оларды сбептерін ашуа тырысады, тек сенуді ажет етеді. Философия ашанда оларды себептерін іздестіреді. рине, оны екі трлі: материалистік жне идеалистік тсіндіруге болады. Ол з алдына жеке проблема.

Ертедегі нді философиясы. Ол брахманизмге оппозициядан басталды. Ердетегі ндістан трт астаа блінген. Бірі - скери, аристократиялы каста (кшатрии), екіншісі - абыздар кастасы (брахмандар), шіншісі - басы бос оам мшелері (вайшешиктер), тртінгісі - тменгі каста (шудралар). Шудралар тесіздік, жпыны жадайда болды. Оларда меншік те болмады. Олар оам ісіне араластырылмады. Оларды тесіздік жадайы діни ымдармен орнытырылып отырды. Брахмандар бден мысайрап, стемдік рып кетті, йткені, брахманизм мифологиялы кзараса негізделген, былайша айтанда оны трт трлі ведасына (дрісіне), немесе дайларды дріптеумен олара арналан рыптара тіркелген болатын. рбір вела кейін з алдына брахмандар дамытан кітапта жазылан діни - ареньяк (тоай кітабы), оны таратан шайылара, сондай-а - упанишада (стаз асында отырып дріс тыдау) дстрлеріне айналды. Біра веданы наыз шын берілген олдаушысы жоаыр каста -бразмандар болды. Е алдымен блара кмндана арап, арсы трандар мірден безген диуаналар еді. Бізді заманымыздан брыны VII - VI . брахманизм ішінен аымдар пайда болды. Оларды ішіндегі бастылары джайнизм мен буддизм еді. Кейін осыларды негізінде тыш нділік философия алыптасты. Джайнизм - этикалы ілім. Оны негізі - адам жанын тн ыспаынан, лын лдыынан босату. Джайнизм-материяны жансыз дние затына жатызады. рбір зат (атом, не атомдар осындысы) субстанция ретінде аралады, оан материядан баса кеістік, уаыт, озалыс, тынышты та кіреді. Ал жанны басты белгісі джайнизм бойынша - сана. Жан - мгі, оны ммкіндіктері шексіз. Біра ол дегенмен бірге мір среді. Бл оны шектегендік болып табслады. Материялды блшектер, дейді ол, жанды белгілі бейнеге келтіреді. марлы, штарлы білмегендік болады. Олай болса жанды баудан босату негізі танымда жатыр. Сондытан джайнизмні масаты жанды денеден ажырату, оан еркіндік беру. Бл аскетизмге, мірден безуге келеді.

Буддизм - бізді заманымыза дейінгі VI - V асырларда діни ілім ретінде дниеге келді. Ол брахманизмге арсы ділдік кксеген тменгі таптар арасында пайда болды. Біра кейін стем таптар оны зіні діни ралы ретінде олданды. Брахманизм беделді абыздара сйенсе, буддизм лды оам пайда болан со ірі стем таптара сйенді. Буддизм христиан, ислам діндерді сияты, дниежзілік ірі діндерге жатады. Оны негізін салан Сиддхарта немесе Гаутама Будда. Ол б. з. б. VI асырда мір срген. Бл дін Шыыс елдеріне (ытай, Жапония, т.б) ке тараан. Буддизм теориялы философиядан грі діни этикаа негізделген. Масаты адамдарды трлі рухина азаптан босату жне оан жетуді жолын іздестіру. Буддизмде трт басты мселе бар; 1. мір азапа толы. 2. Ол азаптарды себебібар. 3. Азаптарды тотатуды ммкіндіктері бар. 4. Азаптан тылуды жолы бар. Адам мірі, оны сезімдік рахат, лззата мтылуы азаппен абаттас болады. Буддизм бойынша азаптан тылу, о динеге емес, осы дниеде болма. Ол шін адам тнбін, нпсінін тарту керек. Оны «нирвана» дейді. Буддизм кейін бірнеше аымдара блінеді. Ертедегі нді философиясында материалистік аым да боды. Оны локаята (немесе чарвактар) дейді. Локаята бл дниеден баса о дние бар дегенге сенбестік білдіреді. Табиаттаы заттар: ауа (жел), от (суле), су, жерден трады дейді. лген организм ыдырап, алашында зін раан блшектерге айналады.-мыс. Лззат пен азап бірлікте, азапты жою ммкін емес, біра оны жеілдетуге, азайтуа болады дейді. Олар жма, там (тоза) дегенге сенуді, дайы бос иял, жалан сенім деп ындырады. Локаятаны шыу себебі- ежелгі рулы оам ыдырап, тапты оамны, мемлекетті пайда болуы. Сонымен атар жаа леуметтік топтарды: сауда, олнер, жер деумен айналысатындарды пайда болуы. Олар брыны топтар: діни адамдара (брахмандар), скери адамдара кері баытта пайда болды. Сйтіп буддизм джайниз, локаятадан баса нді философиясы сол кезден бастап, осы замана дейін 6 бадарда мір срді. Олар: ведена, санкхья, йога,ньяя, вайшешик миманса Мселен Санкхья - б. з. б. VI асырда пайда трад: бірі - зат, екіншісі - жан. Ол екеуі біріне себепкер, біріне -бірі бастама. Олардан баса ешандай себепкер жо. Йога баытын санкхьядан шыады. Біра олар динеде жанды, рухты басты элемент деп есептейді. Олар дай бар деп, соан сенеді. Йогтар тн талабын басуды уаыздап, лзаттан бас татуа шаырады. Олар адамны тынысын, демін, таматануын реттеуді ережесін жасады. Йогтар екі трге блінеді. Бірі- мірден безу, екіншісі - этикалы ата тртіпке жгініп, зін тек ыспаа стау. Ньяя философиясы - таным ілімі, логикалы орытындылара негізделген баыт. Олар дниені тану, сезіну, оны логикалы орыту арылы алыптасады дейді. Жалпы аланда ньяя философиясы - трпайы материалистік баыта жатады. Ол б.з.б III пайда болды. Вайшешик философиясы б.з.б. VI- V асырларда дниеге келді. Ол атомистік теорияа сйенеді. Ньяя философиясы сияты, Вайшешик философиясы да этикаа мн берді. Адамны «мніне» бостанды бері шін оны рухани азаптан, ыспатан босату адет дейді. Бкіл лем: от,су, жер, жел, атомнан ралады. озалыс сапа емес, асиет дейді. Біра бл материалистік пікірді олар идеализмге жедірді. йткені атомды да билейтін ыры, кш бар екенін мойындайды.

Ертедегі ытай философиясы. Ол бізді заманымыздан брыны - VI- V асырларда пайда болды. Оан лейін ытай идеологиясы мен саясатында екі баыт айындала бастады: консерваториялы (керітартпа) жне прогресшілдік, бірі -мистикалы, екіншісі - атеистік баыттар. Алашы материалистер пікірінше, рбр зат бес трлі бастапы эелеметтерден (металл, ааш, су, от, жер) тратын болса, оны керісінше, идеалистер (Инь мен Ян) пікірінше, табиатты жаратылуы, дамуы «даоа» байланысты деп атады. Ертедегі ытай философиясында конфуцийлік баыт басты рл атарды. Оны негізін салан наты адам Конфуции (б.з.б. 551-479 ж.ж). Ертедегі ытай мдениетіні дамуында оны атаран орны ерекше. Ол бірнеше кітаптар растырды («ледер кітабы», «Кктем жне кз» жылнамасы, т.б) Бл кітартарда ытай мдениеті жинаталан. Мселен, ол: «барлы адамдар здеріні табиаты жаынанбір-біріне жаын, ал айырмашылытары трбие барысынан туындайды», - дейді. «Жааны білу шін ескіні зерттеу», «Ойлаусыз оу - бекер іс, оымай ойлану - бос рекет» жаа бірдей, араласа кездеседі. Мселен, ескі дет-рыптарды сатау, патриаохиалды -рулы оамды айтару, жасты дайы тыдауы, т.б сияты дет-рыптарды дріптеді. «мселен, -дейді ол-адам мірі - тадырдан, ал байлы пен танымды білу - кк аспаннан». Бкіл Шыыс философиясына тн пікірді Конфуций де айталап, лемді, адамдарды билеуші - Кк Аспан, дейді. Конфуций пікірінше, Аспан мен Жер йлесімде, ал адам осы екеуіні ортасынан шыады. Конфуций ілімінде этика проблемелары да арастырылан. Конфуций іліміне арам-арсы Мо-Цзы (б.з.б 479-381 жж.) философиясы пайда болды. Олар кні брын белгіленетін мір жо, рбір адам тадырынан, оны «жаппай сйіспеншілігінен» туындады, деді. Бізді барлы біліміміз екі нрседен: сезімнен (у-лу) жне ойлаудан (син) туындайды дейді. Танымда кп жадай ат оюа байланысты екенін айтады. Мселен, жалпы, рулы атау, жеке атау бар, дейді олар. Жеке атаунаты затты басалардан бліп арауа ммкіндік береді. Мо-Цзылытар янь (пікір айту) категориясын, былайша айтанда, логикалы дісті олдады.

Идеализм мен мистакаа арсы кресте даоцизм ілімі, былайша айтанда, Дао жніндегі Лао-Цзы (VI- V .) ілімі дниеге келді, мір срді. Оны пікірінше, табиат пен адамдарды басаратын Кк Аспан емес, Дао деп арады. Дао - заттарды табии заы, ол цзи субстанциясымен бірге лемні негізін райды, деді. Лао-Цзы пікірі бойынша, адам заттарды табии даму процесіне араласпауы ажет. Ал кімді-кім оан араласып, оны жеке басыны пайдасына икемдемекболса, ол адам стсіздікке щырайды, дейді. Лао-Цзыді пікірінше, зиян мен стсздк адамны заттарды табии тіршілігіне араласуынан, йткені, олар Дао заын бзады, деп тсінді.

Лао - Цзы ілімі айшылытары кп ілім. Бір жаынан, ол керітартпа рл атарып, ескілікті кксесе, екінші жаынан, ілгері жруді жатайды, дамуды олдайды. Ертедегі ытай философиясындаы трпайы материалзим кілі Сюнь-Цзы (б.з.б 298-238 жж.) Конфуций іліміні материалистік баытын олдады. Ол Ка Аспанды наты заттар ретінде: жлдыздар, кн менай, жыл мезгілдері жары пен араы, жел мен жауын деп тсінді. Аспан леміндегі трлі былыстар блгілі задылыпен жреді, деді. Таным сезімнен басталады, ал сезімді тудыратын табии задылытар. Сана (син) сезімді билейді. Адам табиатында не жасы, не жаман асиеттер жо. Олар кейін пайда болады. Ал данышпан адам Конфуций дадысы бойынша жасы асиеттерді трбиелейді. Конфуций ілімін идеалистік баытта да дамытан философтар болды.

Сйтіп Шыыс философиясы жайында орытын айтанда мына млелерге тоталан жн. Алашы ытай философиясы Конфуций мен Дао данышпаны- Лао зы тірегінде топталды. Егер ертедегі ндістанда барлы философиялы аымдар ведизммен байланысты болса, ытайда олар Конфуций тірегінде алыптасты. Мселен, болмыс пен биболмыс, оларды мніжне ара атынасы жайында болды. нді философиясында Аспан мен Жерді жбайлар ретінде араса, ытай философиясында, осы пікірді негізге ала отырып, Аспан ерлер, Жер йел рухы ретінде арастырылды. ытай философиясы бойынша трсіз, тссіз, бейнеленбейтін, ретсіз лемде екі рух пайда болды: оларды бірі - Аспан, бірі - Жер. нді философиясында ерте бастан-а болмыс пен биболмыс арасында байланыспен атар, айырмашылы та бар екені айтылады. Биболмыс-асот-ретсіз космос лемін бейнелейді. Е доары Брахман - бл мгі згермейтін, жойылмайтын болмыс, ешашан тумаан, лмейтін былыс. Ол рі мнді, рі мнсіз, табии нрселерден аула. Дл осындай пікір ытай философиясында да орын алан. Дао- мнді, мнсіз, тссіз, шексіз, мгі озалыстаы тіршілік атасы. Барлы тіршіліктегі болмыстар биболмыстан жаралан. Сйтіп, болмыс биболмыстан тарайды. Даоны жрмейтін жері жо. Шын данышпан білімді іздемейді, оны ойлап табады, біледі. Сйтіп ертедегі Шыыс философтары кп нрсені айтып ана оймайды, оны себептерін іздейді. Брахман - дниені себептері деген нді философтарыны пікірі де осыан сас. Болмыс пен биболмыс, жекелік пен кпшілік, мгілік пен мезгіл, згеріс -ойды оятады, дінмен бірге кресте таным дамиды, дейді. Сонымен атар ертедегі Шыыс философиясы мен мдениетінде ктерілген мселе - адам проблемасы. Адамдар мен дайлар арасында белгілі бір задылы немесе байланыс бар деп есептеді олар. Жаратушы шектен тыс кш ана емес, ол сонымен атар кпешіл жне кекшіл. Толып жатан садаа, дайы беру кдесі содан шыан. нді философиясы бойынша дине бойынша мы басты, мы кзді, мы олды, мы аяты Пруш пайда болды. Ол алашы Рух - арышты зі. Оны аылы -Ай, кзі Кн, ерні-От, кпесі -Жел жасады. Перуш тек арышты ана емес, адам оамыны да негізі. Оны аузынан - абыздар (брахмандар), олынан - скер, абырасынан - сауда (вайша), табанынан - алан барлы адамдар (шудралар) дниеге келді. ытайда брі ганьгудан (алашы адам) пайда болды делінеді. Оны демінен - жел, блттар, басынан - кн кркіреу, сол кзінен - Кн, о кзінен - Ай, денесінен - дниені трт брышы алпынан - зен-су, терінен - жауын, шы, кз жанарынан - найзаай пайда болан. ытайда осыларды бріні негізі Тянь (аспан) деп есептеген. Тянь (Аспан) біздіше тір деген сзге сас. Философия негізі - Конфуций. дет-рып, тртіп-Ли. Ол болмаса - мемлекет, тртіп, тазалы, ділеттік жо. Мемлекет, бір жаынан, адамдарды еркіндемеуі, екінші жаынан, сол адамдарды еркіндік кресіні тартысы. орыта айтанда, сол Шыыс философиясы ктерген мселелер кейін дниеге келген Антик философиясында жан-жаты талдауын тапты.