з бетінше оуа арналан сратар.
1. Эмпедокл жне трт «негіз». лемні ораушы кштері: Махаббат жне штесу.
2. «Гомеомериялар»- затты тымдары, блшектері ретінде.
3. Элей мектебі: Парменид жне Зенон Болмысты ойлауа атысы.
№5-№6. Дріс. Орта асырлардаы христиан философиясы
Сабаты масаты:
Орта асырлардаы христиан философиясыны ерекшеліктерімен таныстыру.
Ортаасырлы ойлаудаы догмалы схоластикаа сыни кзарас. Августин Аврелий, Фома Аквинский, Уильям Оккам.
Жоспар:
1.Ортаасыр кезеніні ерекшеліктері.
2. Патристика жне схоластика.
3. Номинализм жне реализм.
4. Исламны негізгі баыттары: суннизм жне шиизм.
5.Ортаасырлардаы мсылман философиясыны кілдері жне оларды тжырымдамалары.
лды жне бурж. оам арасында мы жылдай стемдік ран феодалды рылыс жатыр. Бл дуірді де зіндік философиясы болды. Оны схоластика (латын тілінде Schola-мектеп ) деп атаан. азір схоластика деген ым мірден алша практикалы жаынан пайдасыз, ра, жел сзге йір дегенні синонимі. Схоластар білімні дінге атынасы тірегінде алыптасты. Схоластар аылдан діни сенімді жоары ойды. Оларды талас пікірі жалпылы пен жекелік атынасы. Философиясы тарихында бл таласты мбепаптар, яни универсалдар (лат. Universalia - жалпылы), яни жалпылы ымны табиатты жайлы айтыс деп атайды. Мны шешуді трлі жолдары айтылады. Біреуі - жалпы ым - мбебаптар адам санасынан, тілінен тыс мір сретін шынды деп тсіндіреді. Бл кзарасты жатаушылар реалистер деп аталды. Бан арама - арсы екінші пікір бойынша мбебаптар адамнан, наты заттардан тыс мір срмейді. Бл тек наты заттарды орыту арылы пайда болан жалпылы ым. Бл пікір бойынша «жалпы адам» дниеде жо, адам ашанда наты бейне. Ал «адам» деп жалпы айту - тек наты адамдарды бріне те, орта ым. Бл пікірді жатаушыларды «номиналистер» деп атады. (лат. Nomina атау). Реализм кілдері - Альберт Больштетский, Фома Аквинский, Дунс, Скотт, Раймунд Лулий, т.б. мселен, Албертті пікірінше жалпы ым (мбебаптар) ш трлі мір среді. Олар: 1) заттардан брын дай санасында пайда болып, сол арылы барлы заттар, тіпті бкіл лем жаратылды; 2) заттарды зінде кпті бірі ретінде; 3) заттардан со адам санасында брыныны белгісі ретінде мір среді. Ф. Акфинский (1225-1274) орта асырдаы реалистік философияны ірі кілі, азіргі католицизм дініні рухани пірі, улиесі, ол Аристотельді идеалистік философиясындаы жіберілген кемістіктері з пайдасына олданып, материя трден тыс мір сре алмайды, деді. Былайша айтанда рбр затты, бкіл мірді жалпы трі (формасы)дай, олай болса одан туелсіз дниеде ешнрсе жо. Фома философиясы мен (essentia) жне мір сру (existentia) тірегінде рылады. Оны пікірінше мірде бл екеуі жеке, бірінен бірі алша жне де мір сру мнінен жоары. Ал дайда бл екеуі бір, ажыратылмайды. Одан со , Фоманы пікірінше, дниеде себепсіз ешнрсе жо, олай болса бірте-бірте басты себеп дайды мойындау зінен-зі туындайды. Оны пікірінше, бізді ойымыз бен натылы (шынды) арасында сйкестік жо. Жалпылы бізді миымызды жемісі, біра оны наты, бізді санамыздан тыс мір сретін шыдыа атысы бар. Осыдан келіп, Фома жалпылы зінен -зі заттардан тыс дай санасында мір среді дейді. Фоманы пікірінше, мемлекеттік кімет дайдан туындайды, ал басару трі наты жадайа байланысты алыптасады. Ол шіркеуді азаматты оамнан жоары екенін уаыздайды. Мемлекет басшысыны билігі - е жоары рухани билікке баынышты. Ккте ол билікті иесі - Христос, жерде - Рим папасы, дейді. Фома ран философия екі жп категориялара: акт (наты шынды) пен потенцияа (ммкіндік) жне эссенция (мн) мен экзистенцияа (мір сру) негізделген. Реалистерге кері баыт станан номаналистер материалистік ымды таратты. Оны кілдері: Роджер Бэкон (1214-1294), Ульям Оккам (1300-1350), Николай Оразмский (1313-1382), т.б. Олар наты заттарды зерттеуге шаырады. Жалпы тек абылдайтын субъектіні басында пайда болады. Санадан тыс мір сретін жалпылы жо, тек ана наты заттар бар деп тсіндірді. Наты зата жалыпыны да, жекені де керегі жо, деді Ульям Оккам. мбебаптар - олар шін - тек белгілер (терминдер), біра олар барлы заттара олданылмайды, зара сас заттара ана олданылады. Роджер Бэкон схоластиканы сынады. Шындыа жету шін наты ылымдарды, ертедегі тілдерді білу ажет деді. Николай Оразмский де алым болан, дінге сенбестік білдірген.
Феодализм дуірінде Батыс елдерінен Шыыс елдеріні едеуір ерекшеліктері болды. Мнда айта рлеу (Ренесанс) Батыс елдерінен 5 -6 асыр ерте, яни IX-XII асырларда басталды. сіресе, бл Орта Азия мен Иран жеріне атысты болды. Оны себебі, бл жерлерді ататыЖібек жолы басып тетін, рлыаралы Жібек жолы Шыыс пен Батыс елдері арасында сауда атынасын кшейтіп, экономикасын дамытуа серін тигізді. Ол кезде кемінде бес жз, йтпесе мы, мы жарым тйеден тратын керуендер ерсілі - арсылы здіксіз жріп жатты. Олармен бірте тйе айдаушы болып елшілер, жыршылар, діншілдер, оымыстылар, зергер-сталар сапар шегетін. Керуендер екі-ш кн здіксіз жрістен со, кгалды, саялы, сулы жерге тотап, дем алатын болан. Ол орындар Керуен - сарай аталып, айналасында йлер, дкендер салынып, алалара айналан. Керуен-сарайларда жер-жерден келген адамдар гіме - дкен рып, неше трлі жаалытар, ертектер, діни ылыми аидалар айтан. Бкіл лем дниесіні рухани байлыы - «Мы бір тн», біласым Фирдауси жазан «Шахнама» сюжеттері осы Керуен - сарайларда дниеге келген. Ол кезде Орта Азия мен таяу шыыста астрономия, математика, медицина ылымдары тез дамыды. йткені, бл ылымдар оан дейін ытай, нді елдерінде дамыан болатын. Бл жадай орта Азия, таяу Шыыс елдері ылымдарына тікелей серін тигізді. рине, орта асырда бл жерлерде де діни идеология стемдік рды. Біра сол кездерде де халы діншілдерді шола пікірін, саудагерлерді дниеорлыын сыатап, мазатай білді. Оан длел ожанасыр гімелері. Бл кезеде схоластика мен дін иадаларын сынаан алым рі аын Омар Хайям (1040-1123) мір срді. Ол рубаилармен атар математика, астрономия ылымдарына лкен із алдырды. Ол кездегі ататы алымдарды бірі - л-Хорезми (IX .). Ол математика, астрономия жарапия ылымдарыны крнекті кілі болды. Орта Азия мен Таяу Шыыс елдерінен шыан ірі алымдарыны ішінде л - Фараби, л - Бируни, Ибн - Сина (Авиценна) ерекше орын алады. Ертедегі азастан жерінен шыан л- Фараби (870-950 ж ж) йгілі математик, философ, музыка зерттеушісі, тарихшы болан. Ол аристотель ебектерін араб тіліне аударып, оан тсініктемелер жазан. Сол шін оны екінші стаз (Аристотельден кейінгі) деп атаан. Философияда идеалист боланымен дайа сенсе де, л - Фараби ылыми жмыстар жргізіп, оны материализмні пайдасына шешті. Ол дниені алты блшектен трады, деді. Олар жй блшектер, минералдар, сімдіктер, жануарлар, адамдар, аспан денелері. Ол дниені тануа болады, ал танымды тудыратын сезім мшелері, деді. л - Фараби кптеген нды ебектер жазып алдырды. Сондай-а ірі алым л-Бируни (973-1048) - «Ертедегі ылымдархронологиясы», «ндістанны жазба бейнесі» деген т.б. ірі ебектерді авторы. Оны туан жері Орта Азия ол рі математик, рі астроном, минеролог, философ, тарихшы болан. Кзарасты жаынан идеалист болан мен л-Бируни ылымдарды салалап дамытуда зіні материалист екенін айын байатты. Ол табиатты объективті мір сретінін, оны даму задылытары екенін мойындады. Дние дайы озалып, дамып отырады, оны барлы згерістері материяа байланысты, деді ол. Жан тнні жемісі деген пікір айтты. Материя зін-зі тудырады деген ымы жгінді. Орта асырда мір срген ірі алымдарды бірі - Ибн-Сина (980-1037) А в и ц е н н а. Ол л-Бируниді замандасы болан. Туан жері Бхара. Ибн - Синаны энциклопедиялы алым дейді, біра ол медицина мен философия ылымдарына зор лес осты. Оны басты ебегі - «Дрігерлік ылымдар каноны» Батыс Европада бес асыр бойы рбір дрігерді анытама кітабына айналды. Одаг баса ірі ебектеріне жататын «Дониш - Намэ» (Білім кітабы). Философияны Ибн-Сина ш блімге бледі: 1) Физика (табиат жайлы ілім); 2) логика (ылымтану жолдары туралы ілім); 3) метафизика (жалпы болмысты тану ілімі).
Орта асырда Батыс Европа елдерінде алымдара ата шабуыл жасалды. Оларды инквизаторлар трмеге отырызды, тірідей ота жаты, адам айтысыз азапа салды. Осыны брі христиан діні атынан жргізілді. Крест жорытарын йымдастырды. Масаты- ислам діні сіресе арсылы крсету еді. йткені, Шыыс елдерінде дамыан ылымдар ислам елдері арылы батыс елдеріне жетіп жатты. Таяу Шыыстаы араб елдерінде философтя мынадай трт баытта болды: 1) «таза аайындар» ілімі; 2) перипатетизм немесе материалистік баыт. кілдері: Закария Рази (864-925), л-Кинда(800-870), Ибн - Рушд (1126-1198) А в е р р о э с; 3) суфизм (софылы, IX-XII .) Тркістанда мір срген Ахмет Иассауи софылыты ірі кілі болан. Ол рі аын, рі алым, ислам дініне берілген адам. Софылы з заманындаы оамды - леуметтік тесіздікті, дниеоыз болып арын сатан, билікке таласан кімдерді зорлы - зомбылыына, харам іс-ркеттеріне наразылытан мірден безіп, диуаналы мір срген адамдарды діни баыты. 1083 жылдары дниеге келген Иассауи 63 жаса шыанда дниеден безіп, алан мірін жер астында ткізген. Оны алы ел арасында беделі сонша, оны халы улие ттан. Сондытан да Иассауи рметіне арнап XIV асырды ая кезінде бкіл Орта азия сулет неріні керемет туындысы, ожа Ахмет Иассауи ескерткіш - мавзолейін салдырды. Софылыты дрыс ты, брыс та жатары болды; 4) мсылманды философияны наыз жатаушылары Аристотель, Птоломей, Евклид ілімдерін араб тілінде шыарып, шыыс алымдарыны ебектерін уаыздады. Авероэс Испания жеріндегі Кордова халифатында мір срген. Ол Аристотель ілімін жаластырды. Дниені здіксіз згерістегі процесс деп арады. Ол мынадай ш трлі орытынды жасады: а) материалды дние мгі; ) барлы былыстар себепті байланыста; б) рбір жеке зат лдеі, адам лмейді, деген пікірді ол жоа шыарды.