з бетінше оуа арналан сратар.

1. Христиан догматикасыны мні жне ортаасырлы философиясыны алыптасуындаы аидаларды мні.

2. Сана жне сенім, дой идеяларын негіздеу.

3. Мсылман елдеріндегі мдениет жне дін.

4. Орта асырдаы мсылман философиясыны маынасы.

№7. Дріс. айта рлеу дуірі философиясы

Сабаты масаты:

айта рлеу дуіріні философиясыны ерекшеліктерімен таныстыру.

Адам лемні орталыы жне зін зі жасаушы. Ортаасырлы ойлаудаы догмалы схоластикаа сыни кзарас. Н. Кеплер, Г. Галилей, Н. Коперник,

Д. Бруноны философиялы ойлары.

Жоспар:

1. айта рлеу дуіріні философиясыны негізгі сипаттары. Антропоцентризм жне гуманизм. нер.

2. Ортаасырлы ойлаудан ренессанса ту кезеі. Э. Роттердамский, М. Монтень, Н.Кузанский

3. айта рлеу дуіріндегі ылым. Н.Коперник жне Д. Бруноны, Л.Д.Винчи, Н.Кеплер жне Г.Галилейді ілімдері.

4. айта рлеу дуіріндегі леуметтік-саяси философия, Н.Макиавелли, Т. Мор, Т. Кампенелла.

XV . басталан бл дуірге Шыыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып келген Жібек жолы Шыысхан басыншылары Орта Азия, Таяу Шыыс, Шыыс Европа елдерін жаулап алан со з маызын жойып, Батысты Шыыса жол іздестіруі жне жаа географиялы ашылымдара байланысты су жолдарыны дамуына себеп болды. Сол іздестіру нтижесінде Америка ашылды, отстік Африка арылы ндістана, ытайа су жолы ашылып, ірі теіз саяхатшылары айтадан Батыс пен Шыыс арасындаы сауда жолын жандандырды. Соан сйкес, енді сауда жолдары снген Орта Азия мен Таяу Шыыс орнына Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамыан ірі елдерге айналды. Бл елдерде брыны асырлар бойы замоктарда орналасан феодалды ыдыраушылы орнына бір орталыа баындырылан корольдік кіметтер келді. Алыстаы р елдермен араласу - ол елдерді тілін, мдениетін білуді ажет етті. Шыыс пен батыс байланысы мдениетті, ылымны дамуына жеткізді. Жан-жаты білімді адамдар дниеге келді. Осы дуірде олар орта асырлы діни ымдар мен схоластикаа негізделген идеология шеберін бзып, ертедегі грек, Рим мдениетіне бет брды. Соан сйкес ылым кілдері инквизиция жасаан смды азаптара арамастан табандылы пен ерлік крсетіп, жаалытар ашты. Мселен протестантизм дініні бастаушысы Кальвин испанды дрігер Серветті адам денесінде ан айналымы болтынын ашаны шін, тірідей екі саат шыжырып лтіртті. Сондай-а инквизиция Джордано Бруноны (1548-1600) Рим алаында тірідей ртеп лтірді. лер алдында Джордано былай деп алдырды: «Мейлі мені ртеп лтірсін, біра мені лімім адам баласын жарын болашаа апаратын жолдара бгет бола алмайды» Николай Коперник (1473-1543) лім табытына жатар алдында: «Брібір жер айналып тр» деген екен. Бл кезде алымдар Жер Кнді айналып озалатын гелио-центрлік жаалы ашты. Пантеистік, Натур-философиялы баытты негізін Николай Кузанский (1401-1465) салды. Ол философтяны негізгі мселесін идеалистік трыдан шешті. Дниені брін, адамды да дай жаратты, деді, біра пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушыны рлін жоа шыарды. йткені, пантеизм дайды табиатпен алмастырды. Ол кеістікті шегі бар, дниені жаратылан уаыты бар деген схоластикалы діни пікірге кмн келтірді, дниені шексіздігін ауыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан со оны ойлаумен толытырады. Бл екі процесс дайы бірлікте, аыл (интелект) брінен жоары трады деп есептеді.

з бетінше оуа арналан сратар

М. Монтені философиялы идеялары.
айта рлеу Дуіріндегі утопиялы идеялар.
айта рлеу Дуіріндегі эстетика.

№8. Дріс. Жаа дуір философиясы

Сабаты масаты:

Жаа заман философиясыны ерекшеліктермен таныстыру.

Жоспар:

1. Классикалы жаа европа философиясыны ерекшелігі жне фундаментальды негіздері. 2 Негізгі гносологиялы мселе жзне оны 2. шншуді жолдары. Жаа дуір философиясындаы діс (метод) мселесі.

3. Жаа Дуір философиясындаы рационалды жне эмпристік баыттары.

XV-XVIII. Батыс Европа елдерінде фоедалды ндіріс дісі тірегінде жаа капиталистік ндіріс дісі алыптаса бастады. Осыан дейінгі шінші сословие арасынан з алдына ерекшеленіп феодалды кіметке наразыларды топтандырып бастаушы тап ретінде буржуазия дниеге келді. Ол феодалды рылысты латып, жаа ндірістік атынстарды орнатуды масат етті, ал бл масатты іске асыру шін буржуазиялы революция жасамашы болды. Айталы, XV асырда Нидерланды, XVII асырда Аылшын, XVIII асырда Франция революциялары біріні бастамасын бірі жаластырды. Германияда шаруалар, Францияда жалааятар ктерілістері сол жаа жаршылары болды. Дниеге келген тап - буржуазия ылым табыстарына сйенуді ажет етті, схоластиканы атты сына алды. Е алдымен олар схоластиканы басты кемшілігі тжірибеден бас тартып, баылау, эксперименттерге сйінбейтін шыдамсыздыпен жасалан догмалы топшылаулара негізделген, жалан трлаусыз дісінде деп есептеді. Бл жаа тап материализмге сйенді. Біра ол метафизикалы материализм болатынды. Ал метафизикалы материализмге ш крделі кемшілік тн болды: 1) ол механика ілімдеріне негізделді. Дниедегі барлы згерістерді механика задарымен длелдеді; 2) дниені атып алан, озалмайтын, згермейтін, былыс деп арады. Оны дайы дамыдаы процесс екенін мойындады; 3) оам мірін ылыми трыдан тсіндіре алмады, сондытан ол идеалистік трыда ала берді. Сол жаа философиясы кілдеріні бірі Фрэнсис Бэкон (1561-1626) еді. Ол лордты баласы ретінде 12 жасында Кембридж универмитетіне оуа тсіп, оны бітірген со ш жылдай Парижде трды. айтып келген со, біршама ауыт ылы практикамен айналысып, кейін корольді лкен мэрін сатаушы болып ызмет атарды. Кейін Англия мемлекетіні канцлері болып, елде корольден кейінгі екінші тла дрежесіне ктерілді, барон Верулам деген рметті атаа ие болды. Біра міріні алан ауытын бтіндей ылыма жмсады. лемді амтитын 6 кітаптан тратын ебек жазба болып жоспарлады. Біра, оны тек екеуін ан жазып лгерді. Бірі - «ылымдарды байсалдылыы мен дамуы», екіншісі - «Жаа Органон». Ф.Бэкон - материалист, сондай - а ол эксперименттік ылымдарды негізін салушы. Оны олданан дістері: индукция, талдау, салыстыру, баылау, эксперимент жасау. Оны философиясы жаратылыстану ыдымдарына сйенді, схоластикаа, діни идеалистік кзарастара арсы болды. «Білім - Кш», «Кш - білімде» деген аидаларды насихаттады. Ол материя озалыспен ажырамас болады, деді. Энергия материяны зіне байланысты, оны ішкі асиеті, деді Ф.Бэкон. Оны пікірінше дниені дрыс танып, жалан пікірлерден азат болу шін трт трлі елестерден тылу ажет. Олар: 1) адам табиатына тн елес; 2) ркімні жеке басына тн елес; 3) нары (базар) елесі олардан тылуды басты жолы -тжірибе жасау, наты зерттеу, алыптасан ымдардан сол кйінде алмай, тексере білу. Оны бл сыныстары кезінде схоластикадан арылып, наты ылымдарды дамуына о ыпал жасады. Рене Декарт (1596-1650). Ол француздарды ататы философы, матерриалист. Дворяндар семьясынан шыан. Ол ел аралап, трлі шаруашылытара іліп, байап, ылым схоластика принциптеріне негізделген университеттерде емес, ндіріс пен практикамен айналысандара деген пікірге келді. Декартты басты ебегі - «діс туралы ой толау». Космология (дниені рылымы), космоногия (планеталарды пайда болуы жне дамуы) жайында, физика жне физиология Декарт - материалист. Ол дниені здігінен жараланын оны даму задылытары бар екенін, біра олар механикаа даму задылытары бар екенін, біра олар механикаа негізделгенін айтты. Ал психологияда, таным теориясында ол идеалист болды. «мен ойлай аламын олай болса мір сремін» (Cogito6 ergo sum) деген аиданы айтты. «мен ешнрсеге сенбуім ммкін, біра сол сенбестікті ойлай алатыныма сенбеум ммкін емес. Ойлай білу - тірлік кепілі», - деді. Біра айналып келгенде ол материалист екенін аны танытты. Декарт - рационалист. Таным процесінде сезімнен грі ойлауды жоары ойды. Ол жаратылыстану ылымдарыны дамуына лкен ыпал жасады. Томас Гоббс (1588-1679) Оксфорд университетін бітірге, Аристотельді логикасын, номиналистер ілімін уаттады. Біраз уаыт Ф.Бэконге хатшылы ызмет атарды. Басты ебегі «Левиафан» (1651). Ол ебегінде Т. Гоббс мемлекетті пайда болуын зерттеді. Т. Гоббсты пікірінше, адам оам міріні екі дірін: а) табии; б) азаматты дуірлерін басынан ткізген. Табии кезеде адам - адама асыр, біреуге біреу ас деп уаыздады. Біра бл жадай адам баласыны жойылып кетуіне кеп соады. Олай болмау шін адамдар бірігіп, леуметтік келісімге келіп ркім з ырыны бір блігін жалпы ырыа кндіреді. Сйтіп брін орайтын ыры жасады. Ол жалпы ыры – мемлекет деген орытындыа келді. Сйтіп, ол мемлекетті пайда болуын тапты емес, оамды келісім жаынан шыарды. Дегенмен, уаытында бл прогресшіл пікір еді. йткені, ол мемлекетті жаратан дай емес, жй адамдарды здері олдан жасаан оамды былыс деп тсіндірді. Т. Гоббс дние денелерден трады, денесіз субстанциясы мойындау, денесіз дене болады дегенге те деп санады. Ой материяны туындысы деген пікірге келді. Біра адам мен жануарлар Т. Гоббсты пікірнше крделі машина: адамны аятары мен олдары – доала, жрегі – механизм. Бл оны механикалы материалист боланы анытайды. Бенедикт Спиноза (1632-1677) Голландияны крнекті материалисті. Ол Амстердамда дулетті еврейлер семьясында дниеге келген. Ата-бабасы оны діни ызметші етпекші болды. Біра ылыми ебектермен таысу, сіресе Р. Декарта еліктеу оны материалист, атеист етті. Сондытан еврейлер оны з ауымынан уып шыып, міріні алан жылдарын ауыр кйзелісте ткізді. Азана мірінде ол екі кітап ана жазып лгерді. Бірі – «Діни-саяси трактат» (1670), екіншісі – «Этика» (1675). Спиноза бір ана субстанция бар, ол – табиат, деді. Табиат, бір жаынан, жаратушы кш, екінші жаынан – жаратылан былыс деп уаыздады. Жаратылыстан жоары ешнрсе жо. Табиатты мір сруі шін ешнрсені керегі жо. йткені, табиатты зі дай деп тсінді. Бл пантеистік пікір болатын. Табиат мгі шексіз. Ол зіне-зі себеп жне салдар, мн жне маына, ол санадан тыс мір среді. Сана оны атрибуты (асиеті), деді. Джон Локк (1632-1704). Оны мірі аылшын революциясынан кейінгі кезеге жатады. Ол Оксфорд университетін бітірген. Дж. Локкты басты ебегі «Адам санасы жайлы тжірибе» (1690). Ол Т. Гоббс сияты Р. Декартты «Ой іштен туады» деген пікірін сынады. Адам жаны таза тата (fobula rasa). Адамны крген, білгендері сол таза татаа жазылады. Міне, сана дегеніміз дл осы, дейді ол. Адам интеллектісінде мірде жо, кездеспейтін ешнрсе болмайды, деді. Дж. Локк екі трлі: сырты жне ішкі тжірибе болды, дейді. Біріншісінен сезім, екіншісінен рефлекс пайда болады, деді. Сезім идеясы – бастапы, сырттан келген былыс, рефлексия іштен пайда болады. Сезім арылы біз заттарды сапасын білеміз. Біра сапа екі трлі болады, дейді. Бірінші сапаа заттарды саны, салмаы, клемі, сипаты, озалысы жатады. Бл заттарды наыз зі, дейді. Екінші сапаа дыбысы, тсі, дмі жатады. Бл бізді сезімімізге байланысты, дейді Локк. Оны сапаны осылай талдап зерттегені, рине, лкен ылыми ілгері басанды. Біра сонымен атар сапаны осылай екіге блгені кейінгі субъективтік идеализмге жол ашты. Джордж Беркли заттарды барлы сапасын адам сезімімен байланыстырып, соыны нтижесі деп тсіндірді.

XVII асыр тек материалистерді ана дниеге келтірген жо. Сонымен атар идеалистер де болды. Оларды басты кілі – Готфрид Вильгельм Лейбниц (1646-1716). Ол физик, математик, тарихшы, тілші, ы маманы болан. Лейбниц I Петр мен ш рет кездесіп, Ресейге білім беруді, мемлекеттік басаруды жобаларын жасап берген. Оны басты ебегіні бірі – «Монадология». Бл ебегінде Лейбниц барлы заттара кш беретін, оларды озайтын рухани кш – монада, яни рухани атом деген пікірді негіздеді. рбір жеке монада – рі жан, рі дене, дейді. Сана – монаданы сырты крінісі. Ол логикаа математика символдарын енгізуді сынды, соны ішінде бастыларыны бірі – математикалы модель. Сондай-а ол фломальды логиканы тртінші заы – жеткілікті негіз заын ашты.

XVIII асыр зіні аартушыларын да туызды. Олар П. Гассенди (1592-1655), Вольтер (1694-1778), Жан Жак Руссо (1712-1778), Г. Э. Лессинг (1729-1781), И. В. Гете (1749-1832), т.б. Оларды пайда болуына е алдымен капиталистік оамны алыптасуы, соан сйкес жаратылыстану ылымдарыны, математиканы, физиканы, механиканы, физиологияны, медицинаны, т.б. адам санасына материалистік ымдарды ялату себепші болды. Біра оан стемдік ран діни идеологияа арсы крес Англиядаы, Франциядаы, Германиядаы аартушылы істен басталды. Олар діни соыр сенімге арсы трып, ылымны еркін дамуын, еркін ой болуын жатады. Оларды басты мселелеріні бірі – адам тадыры, оны рухани ыспатан босату, саяси еркіндік, гуманизм мселелері еді.

З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР

Готфирд В. Лейбниц. Монадалар туралы ілім
Ф.Бекон «Жаа органон»
Т. Гоббсты «оамды келісім» концепциясы