ріс. XVIII асырдаы Француз материализмі.

Сабаты масаты:

18 асырдаы Француз материалисттеріні кзарастарымен таныстыру.

Жоспар:

1.Француз аартушылы философиясыны алыптасуы. Ф.М.А. Вольтер мен Ж.Ж.Руссо шыармаларындаы адам жне оам мселесі.

2.П.Гольбах пен Ж. Ламетриді натурфилософиясы. К.А. Гельвецийді леуметтік-жилософиялы жне этикалы кзарастары

Бл материализм XVII асырдаы аылшын материализмі сияты механикалы, метафизикалы материализмге жатады. Сондытан негізге сипаттары орта. рине, одан бір асыр кейін жне Франция жадайында дниеге келгендіктен айырмашылытары да бар. Француз материалистері кпшілікке тікелей сер ету шін философиялы ой-пікірлерін салондарда айтып, ой тартыстарын тудырып, энциклопедиялы ебектер жазып, ауызша да, жазбаша трде де ке таратты. Негізінде олар дінді, оны уаыздаушыларын атты сына алды, сатиралы сздермен маза етті. Біра оамды тсіндіруде олар идеалистік шеберден шыа алмады. Бл философия кілдеріні бірі Жюльен Офре де ламетри (1709-1751) болды. Мамандыы жаынан дрігер, Р. Декарт физикасын олдаушы болан ол зіні «Адам - машина» деген ебегінде тіршілік процестерін тжірибе арылы зерттеуді талап етті. рбір материяда зіні созылымдылыын атар сезімдік сезіну сияты асиеттер бар, деді. Ол Спиноза уаыздаан барлы материя ойлай алады деген пікірді сынады. Сезіну тек йымдасан денелерде ана бацалады, деді. Ол органикалы емес, органикалы, жануар адам - брі бір-бірімен тыыз байланыста болады жне органикалы мір - органикалы емес дниеден, сімдік - органикалы дниеден, айтты. Біра адамды машина деп арады. Оны жоары дамыан рухани интеллект екенін байамады. Дени Дидро (1713-1784)-француз материализмні басты укілі. Ол табанды материалист болды. 1773-1774 жылдар аралыында Ресейге келіп, мнда ол ресей ылым академиясына толы мше болып сайланды. Ол Ресейді ылым, мдениет правоны сынады.Дидроны басты ебектері - «Табиатты тсіндіру туралы ойлар» (1754), «Соырлар туралы кзі кретіндерге сиет хат», «Даламбер мен Дидро гімесі» (1769), «Философиялы принциптер», «Материя жне озалыс туралы», т.б. Дниені барлы негізі материяда деп білді Дидро. Дуалистік пікірді сынай келіп, ол жан мен дене бірлікте деп арады. Дниеде мгі озалыста болатын материядан баса ешнрсе жо, деп жазды ол. Уаыт пен кеістік - деп жазды Дидро, - материяны мір сруіні объективтік формасы. «Мен тіпті абстракция ретінде де уаыт пен кеістікті мір сруден бліп ала алмайтын. Олай болса бл екі асиет мір сруге тн, мнді»-деп жазды (Дени дидро Шыыс. Екі томдыы, 1 Т., М., 1986, 445 - бет). озалыс материядан блінбейді, деді ол. Олай болса материя лсіз, дрменсіз деген ыма философ келіспейтінін айтты. Материя мен озалыс жайлы философиялы ойларын да ол «озалыс - зынды, енділік, тередік сияты наты асиет», - деп жазды. Осыдан келіп, ол дниеде абсолюттік тынышты болмайтынын айтты. «Даламбер мен Дидро гімесі» деген ебегінде ол дниені сан трлерін, сондай-а оларды бір-біріне ауысатынын (транформация идеясы) длелдеді. Таным теориясына келетін болса, Дидро материалиятік сенсуализмді олдады. «Біз сезімдік, еститін асиетпен жабдыталан аспапсыз», - деп жазды Д. Дидро. Сондай-а ол субъективтік идеализмді сынап, оны жатаушыларды ой соырлары деп есептеді. оамды саладаы ой-пікірі негізделді. оамдаы алыптасан мінез-лы шыарылан за мен басару тріне байланысты, деді. Сондытан Дидро «жасы» задар, «саналы» басару дісін орнатуа шаырды.

Франция материалистеріні таы бір кілі - Клод Адриан Гельвеций (1715-1771). Ол Парижде дниеге келіп, иезуиттік колледже оыды. Оны баса ебектері: «Аыл туралы» (1758), «Адам, оны ойлау абілеті мен трбиесі жнінде» (1773). Гельвеций материалистік кзарасты жатап, ойлау, аыл абілетті физикалы сезімталды пен естен туындайды деп жазды. Адам тнінде екі трлі абілет бар деп есептеді ол Бірі - сырты дниені жасайтын серін абылдау оны сезімталды, дейді. Екіншісі - бізге тигізілген сырты серді бойымыза сатай білу - оны «ес», дейді. Оны зартылан, лсіреген сер деп тсінді. Ой - жаа идея мен комбинациялар жиынтыы, деді. Ой трлі сезімдерден туан крделі орытынды екенін білмей, оны сезімдерді жй жиынтыы дегені оны ателігі еді. Екінші жаынан, Гелвеций аыл табиатты берген сыйы емес, трбиені нтижесі деп тсіндірді. Адамны мінез - лы туа бітпейді, ол мір арылы алыптасады, деп жазды. Тжірибеде длелденгендей адамдарды аылы мен мінезі билік тріне байланысты згереді, трлі кімет бір халыты зін кезекпен не ктерікі, не траты, не трасыз, не батыл, не са етеді. Сондытан адамдар дниеге келгенде белгілі бір аыл мінезбен тумайды. йткені, олар трбиені нтижесі деп жазды. Гельвеций дін шіркеуді сынады. оамды рылыс сипаты оамды задара байланысты, соысы адамдар пікіріне, оларды оамды рылысына байланысты, деді. Олай болса Гельвецийобъективтік жадай пікірге байланысты, сондай - а пікір объективтік жадайа байланысты деген идеалистік шеберден шыа алмады.

Француз материализмні таы бір крнекті кілі - Поль Анри Дитрих Гольбах (1723-1789). лты неміс энциклопедиясыны белсенді мшесі болан.Ол да адам табиаты жаынан не кепейілді, не іші тар болып тумайды, оны солай ететін объективтік дние, дейді. Сондытан сол замандаы феодалды атынстарды атты сына алады. Дниені материалистік трыдан деп орытты ол. Табиаттан тыс рухани кш бар деп сену иял деп орытты ол. Сйтіп Гольбах теология мен идеолизмге арсы шыты. Материя мен озалыс мнгі. «материяны мір сруі, - деп жазды ол, - факт, озалысты мір сруі де дл осындай факт».Бары, ол механикалы детерминизмді жатады. Мселен, ол дние бір текті дамиды, деді. Кездейсотыты ол мойындамады. Мселен, «фанатикті тіндегі уды кбеюі, басыншыны жрегіндегі анны ызуы, кейбір монархты асазаныны орыта алмауы, кейбір йелдерді кесапаттыы - соыс ашуа, миллиондаан адамдарды ырына айдап, камалдарды бзуа, алаларды кл - талан етіп, халытарды айыршылы пен айыа душар етуге, ашты пен жпалы ауруларды туызып, за асырлар бойы тілу мен жошылы круге себепкер бола алады», - деп жазды. Шындыты тану дегеніміз - табиатты материалыстік трыдан тсіну деді Гольбах. Ал саналы дегеніміз идея мен заттар бірлігі, деп жазды ол. Ойлау сезімнен туады деген пікір айтты. Дінні пайда болу себептеріне тотала келіп, Гольбах оны себебі наданды деп тсіндірді. «Наданды, рей ауыр трмыс адамдарды дай туралы ойлауа мжбр етті», - деп жазды ол. «алта дайшылдыы» деген кітабында Гольбах дін туралы те ткір сындар мен уытты пікірлер айтып, схоластиканы сынап, еркін ойды лгісін крсетті.

З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР

П.Гольбах пен Ж. Ламетриді натурфилософиясы.
К.А. Гельвецийді леуметтік-жилософиялы жне этикалы кзарастары
Ж.Ж. Руссоны «оамды келісім» теориясы

№10-11. Дріс. Классикалы неміс философиясы.

Сабаты масаты:

XVIII- XIX асырлардаы неміс философиясымен таныстыру.

Жоспар:

1.Неміс философиясыны пайда болу алы шарттары.

2. Гноселогия философияны негізгі мселесі ретінде.

3. Неміс философиясыны идеолизмі мен материализмі.

XVII асырды аяы - XIX асырды бірінші жартысы неміс топыраында да философия кеінен дамыан ерекше кезе болды. Ол кезеді Ф.Энгельс Классикалы неміс филлософиясы деп атады. Ол кезеі бастап берген И.Кант (1724-1804) болса, оны Л. Фейербах (1804-1872) философиясы аятады, ал шырау шегі Г. Гегель (1770-1831) философиясы еді. Ол кезені кілдері боландар: И. Фихте (1762-1814), Ф. Шеллинг (1775-1854), байап отыранымыздай, философтар да алымдар сияты, баса да мдениет кілдері секілді тарихта жоарыда айтыландай топтанып, шоырланып кезедеседі. Ол тегін емес. рине, себепкер - объективтік жадай. Философтар да тарихи ажеттіліктен дниеге келеді. Соны бір длелі - классикалы XVII- XVIII асырлардаы аылшын, француз жадайлармен салыстыранда. XIX асырлардаы Германия лі наыз орта асырлы, феодалды ел болатынды. Революциялы жадай бл кезде лі туындамаан еді. Сондытан неміс филофостары жалпы философиялы мселелермен айналысты. Олар дворяндар емес, жай ала халынан (бюргер) шыты. Олар з заманыны білімді адамдары атарында болды. Оларды брі де (Л. Фейербахтан басалары) университтерде профессорлы ызмет атарды. И. Кант Кеннигсберг, Гегель Берлин университтеріні ректорлары болды. Шеллинг король IV Фридрих - Вильгельмге пия кеесші,рі оны досы болан. Фихте де профессорлы ызмет атаран. Схйтіп неміс философтары аристократиялы таптара ызмет етті. Германияны пруссиялы - юнкерлік жолмен дамуына себепкер болды. Тарих, оларды пікірінше, абсолюттік рухты зін - зі табуы болып табылады. Германияда стемдік ран феодалды - абсолюттік рылысты олар е жоары рухани кш - жаратушыны діреті деп тсінді. Мемлекет дегеніміз - Гегельді пікірінше, дайды дниені кезіп жруі. Тек Л. Фейрбах олардан ошау трды. Ол 1828 жылы Эрланген университетіне оытушылы жмыса орналасты. Біра екі жыл тпей-а ол бкіл оытушылы жмыстан уылды. йткені, ол бркеме атпен «лім жне лместік туралы ойлар» деген кітабын жазып шыарды. Онда ол жеке лместікті, о дние болады дегенді материалистік трыдан жоа шыарды. Сол шін ол зардап шегіп, барлы жмыстан уылды. міріні алан кезін деревняда ткізді. Иммануил Кантты мірі екі кезеге: сына дейінгі (1770) мен сын кезеіне блінді. Сына дейінгі И. Кант дние зінен зі табии пайда болды деген пікірге тотады. Онда ол зіні «Аспанны жаппай табии тарихы мен теориясы » (1755)деген кітабында метафизиканы тйы шеберін бірінші болып бзып, планеталарды алашы газа сас тмандардан оюланып, атаюынан, здігігнен, ешандай сырты кшті серінсіз пайда боланын шамалады. Бл Н. Коперниктен кейінгі ылымы осылан лкен лес еді. «Сын» кезеінде ол «Таза аыла сын» (1781) «Практикалы аыла сын» (1788) деген ебектерін жазды. И.Кант дниені здігінен, бізді санамыздан тыс мір сретін «зіндік зат» (вещь в себе) жне «біздік зат» (вещь для нас) деп екіге блді. Ол дниені танымдылыын мойындамай жоа шыарды. Дниені тануа болмайды деген агностиктік йарыма келді. 1783 жылы И. Кант «Прологомендер» (кіріспе) деген ебегін жазды. Онда ол зіні философиядаы теориялы бастамаларын анытады. Ол философиялы категориялар тжірибеден тыс, оан дейін адам басында таза идея кйінде пайда болады деп жазды. Оларды 12-сін атап крсетті. Олар: бірлік, кптік, бтіндік, натылы, терістеу, т.б. Дінге тек сену ажет, ло философиядаы ылым мен теория мселесі емес деген орытынды жасады. Мселен, дайды барлы тжірибе арылы длелдей алмаймыз, оан тек сену керек. И. Кантты аыла сиятын бір пікірі-антиномия, былайша айтанда, санада арсыласты бар дегені. Айтанын натылай келіп, ол рбір ойды кері трі бар, деді. Мселен, дние уаыт жаынан да, кеістік жаынан да шекті. Екінші ой-олар ай жаынан аланда да шексіз. Немесе, дниені пайда болан мерзімі жо, бан арама-арсы пікір: дниені пайда болан мерзімі бар. Немесе, рбір крделі зат арапайым блшектерден трады. Екіншісі, дниеде арапайым зат млде жо. Таы да бір пікірі: дниені тсінуге себептілік жеткіліксіз. Екіншісі-дниеде брі де себепті байланыста болады. Дние-мнді, дние-мнсіз, т.б. И. Кантты осы антиномиясы Гегельді арама-арсылытарды бірлігі мен кресі деген задылыты ашуына лкен ыпал жасады. Иоганн Готлив Фихте- И. Кантты шкрті. Оны басты ебегі-«рилы жаалыты сынау тжірибесі». Ол субъективтік идеалист. Фихтені пікірінше, наты мір сретін тек бізді санамыз. Материалды дние, болмыс, табиат тек бізді санамызда, бізді сезімімізде, елесімізде, ымымызда болады. Оны пікірінше, практикалы істен сана брын басталады. Сана іштен туады. Фихтені таы бір пікірі-дгелектер туралы ілім. андай да бір шынды болмасын, ло «менні» жемісі, дейді философ. Біра «менні» екі трі бар: жекелік «мен» жне абсолюттік «мен». Бл екеуі тыыз байланыста. Егер «мен» «мен емеске» баынышсыз болса, онда субъект теориялы болады да, ал егер керісінше болса, онда ол практикалы болады. Ал 1800 жылдан кейін ол «мен еместі» «менге» біржолата баындырады. Сондытан ол И. Кантты, яни «мен еместі», былайша айтанда, санадан тыс «зіндік затты» мойындааны шін сынады. Идеалистік баытты кілі Ф. Шеллингке Фихтені сері зор болды. Біра ол Фихтеден бас тартты. Шеллинг объективтік идеалист болды. Оны пікірінше, лем-объективтік идеяны, лем рухты наты бейнесі. Оны ебектеріні зегі – саналылы пен санасыздыты араатынасы. Шеллингті пікірінше, дниені абсолюттен туындайтын санамен тсіндіру ммкін емес, ол – иррационалды, алашы, санаа емес ырыа, оны бостандыа мтылуына негізделген. Олай болса, дниені бастамасы – араы стихия. Фихтеге арама- арсы «менді» дниені бірден-бір зегі, абсолюттік субъект емес, табиаттан, адамнан тыс рухани негіз, объективтік сана деп орытады. Табиат лемдік рухты санасыз бейнесі, нтижесі, ал адамзат – лемдік рухты саналы рекеті. Ол зіні «Жаалы философиясы» деген ебегінде табиатты барлы былыстары белгілі ретпен жасалады, оны рбір жаа сатысы брыныдан сергек, саналы болып келеді, деп тжырымдады. Георг Вильгельм Фридрих Гегель – классикалы неміс философияны крнекті кілі. Объективтік идаелист. Басты ебектері: «Логика ылымы», «Философиялы ылымдар энциклопедиясы», «Право философиясы», «Философия тарихы туралы лекциялар», «Тарих философиясы туралы лекциялар», т.б Гегель философиясыны жйесі мынадай ш блімнен трады : а) логика; б) табиат философиясы; в) рух философиясы (фенемонология). Гегель философиясыны басты мселесі - лемдік рух, абсолюттік идеяны бкіл дниені жаратаны. Бл пікірді Гегель «логика ылымы» деген ебегінде жан-жаты баяндаан. Мнда ол абсолюттік идеяны, дниежзілік рухты табиат, оам пайда болана дейін таза идея кйінде арап, оны диалектикалы задылыпен дамуын идеалистік негізде табиатты пайда болуына дейін алып арастырады. Логиканы басты мселесі - абсолюттік идеяны здігінен озалуы. Мнда лемдік рухты таза идеядан абсолюттік идеяа айналуы баяндалады. Бл ебекті бірінші блімі - «болмыс», екінші блімі - «мн» шіншісі - «ым» деп саналады. Бл ебегінде Гегель е алаш болып диалектиканы ш жалпылы заын идеалистік трыда зерттеп крсетеді. Олар: «санны сапаа айналу заы», «арама - арсылыты бірлік жне крес заы», «тірестеуді терістеу заы ». Бл задарда Гегель берген кптеген философиялы дрыс анытамалар бар. Біз оны, мселен, млшер санды сапа немесе сапалы сан деген, сондай-а «арам - арсылыа», «айшылыа», «сана», «сапаа», т.б. берген анытамаларын олданамыз. Біра, Гегель идеалистік трыда таза идеяны абсолюттік идеяа, лемдік санаа, демиургке айналуын иял трінде тжырымдады. рине, бан осылуа болмайды. йткені, идеяны даму задылытары - тек объективтік шындыты даму зандылытарын санадаы кшірмесі, бейнесі. Гегельді пікірінше, табиат - абсолюттік идеяны екінші мірі. Біра ол дамымайды, дамитын тек идея. Гегель ебегінде механика, физика, жне тіршілік мселелері арастырылады. Ол материяны да сз етеді, біра оны дниені негізі ретінде емес, ымны бір крінісі ретінде арастырады. Химия былыстарында, дейді Гегель, органикалы емес табиат зіні е жоары нктесіне жетеді. Органикалы физиканы шегі - тіршілік, дейді Гегель. Оны философиясы жйесіні шінші блімі - рух философиясы. Мнда ол лемдік рух табиаттан жоары ктеріліп, зіне зі айналады. Гегель бл блімде азаматты оамды, мемлекетті, ыты, эстетиканы, діни философияны гіме етеді. Сондай-а сана, зіндік сана, аыл, рух фенемонологиясын, мдениет мселелерін арнайы алып арайды. Гегельді пікірінше, дниежзілік тарих шыыстан батыса ауысып келеді. Революция - Гегельше, субъективтік рухты сананы жаратушы рухты жасаан шындыына наразылыы, дейді. Соысты гегль адам оамыны рухани іріп - шіруінен сатап, рекет деп тсіндірді. Бл Гегельді кешірілмейтін ателіктеріне жатады. Дегенмен, философияда оны орны, ерекше. Людвиг Фейербах. Ол классикалы неміс философиясыны соы кілі. Фейербах германиядаы жз жыла созылан идеалистік, діни кзарасты тндігін батыл сыпырып тастап, зін ашытан - ашы материалистпін деп жариялады. Оны басты ебектері: «Христиандыты мні», «Болаша философиясыны негізгі аидалары» т.б. Ол дниені материядан тратынын мойындап, табиатты санадан тыс, оан баынышсыз екенін длелдеді. Ол рух дене арасыны алшатыын жойды. Фейербах болмысты - бастауыш, сананы - баяндауыш деп тсіндірді. Табиат денелерден, материядан, сезімдіктен трады, деп жазды Фейербах. Табиат мгі жне шексіз. Сана соны тек кшірмесі, ал спихолог - идеалист, сол кшірмені тпнса ретінде тсіндіреді деп жазды Фейербах. Біра, ол антропологиялы материялизмді уаттады. йткені, ол барлы материализмді трпайы деп тсінді. Сондытан одан зін аула стама болды. «Шынды идеализмге емес, материализмде де емес, шынды тек антропология», - деп жазды Фейербах. Біра, ол ізіні антропологиялы материализміні наыз метафизикалы материализм екенін байамады.

Классикалы неміс философиясы. XVII асырды аяы - XIX асырды бірінші жартысы неміс топыраында да философия кеінен дамыан ерекше кезе болды. Ол кезеді Ф.Энгельс Классикалы неміс филлософиясы деп атады. Ол кезеі бастап берген И.Кант (1724-1804) болса, оны Л. Фейербах (1804-1872) философиясы аятады, ал шырау шегі Г. Гегель (1770-1831) философиясы еді. Ол кезені кілдері боландар: И. Фихте (1762-1814), Ф. Шеллинг (1775-1854), байап отыранымыздай, философтар да алымдар сияты, баса да мдениет кілдері секілді тарихта жоарыда айтыландай топтанып, шоырланып кезедеседі. Ол тегін емес. рине, себепкер - объективтік жадай. Философтар да тарихи ажеттіліктен дниеге келеді. Соны бір длелі - классикалы XVII- XVIII асырлардаы аылшын, француз жадайлармен салыстыранда. XIX асырлардаы Германия лі наыз орта асырлы, феодалды ел болатынды. Революциялы жадай бл кезде лі туындамаан еді. Сондытан неміс филофостары жалпы философиялы мселелермен айналысты. Олар дворяндар емес, жай ала халынан (бюргер) шыты. Олар з заманыны білімді адамдары атарында болды. Оларды брі де (Л. Фейербахтан басалары) университтерде профессорлы ызмет атарды. И. Кант Кеннигсберг, Гегель Берлин университтеріні ректорлары болды. Шеллинг король IV Фридрих - Вильгельмге пия кеесші,рі оны досы болан. Фихте де профессорлы ызмет атаран. Схйтіп неміс философтары аристократиялы таптара ызмет етті. Германияны пруссиялы - юнкерлік жолмен дамуына себепкер болды. Тарих, оларды пікірінше, абсолюттік рухты зін - зі табуы болып табылады. Германияда стемдік ран феодалды - абсолюттік рылысты олар е жоары рухани кш - жаратушыны діреті деп тсінді. Мемлекет дегеніміз - Гегельді пікірінше, дайды дниені кезіп жруі. Тек Л. Фейрбах олардан ошау трды. Ол 1828 жылы Эрланген университетіне оытушылы жмыса орналасты. Біра екі жыл тпей-а ол бкіл оытушылы жмыстан уылды. йткені, ол бркеме атпен «лім жне лместік туралы ойлар» деген кітабын жазып шыарды. Онда ол жеке лместікті, о дние болады дегенді материалистік трыдан жоа шыарды. Сол шін ол зардап шегіп, барлы жмыстан уылды. міріні алан кезін деревняда ткізді. Иммануил Кантты мірі екі кезеге: сына дейінгі (1770) мен сын кезеіне блінді. Сына дейінгі И. Кант дние зінен зі табии пайда болды деген пікірге тотады. Онда ол зіні «Аспанны жаппай табии тарихы мен теориясы » (1755)деген кітабында метафизиканы тйы шеберін бірінші болып бзып, планеталарды алашы газа сас тмандардан оюланып, атаюынан, здігігнен, ешандай сырты кшті серінсіз пайда боланын шамалады. Бл Н. Коперниктен кейінгі ылымы осылан лкен лес еді. «Сын» кезеінде ол «Таза аыла сын» (1781) «Практикалы аыла сын» (1788) деген ебектерін жазды. И.Кант дниені здігінен, бізді санамыздан тыс мір сретін «зіндік зат» (вещь в себе) жне «біздік зат» (вещь для нас) деп екіге блді. Ол дниені танымдылыын мойындамай жоа шыарды. Дниені тануа болмайды деген агностиктік йарыма келді. 1783 жылы И. Кант «Прологомендер» (кіріспе) деген ебегін жазды. Онда ол зіні философиядаы теориялы бастамаларын анытады. Ол философиялы категориялар тжірибеден тыс, оан дейін адам басында таза идея кйінде пайда болады деп жазды. Оларды 12-сін атап крсетті. Олар: бірлік, кптік, бтіндік, натылы, терістеу, т.б. Дінге тек сену ажет, ло философиядаы ылым мен теория мселесі емес деген орытынды жасады. Мселен, дайды барлы тжірибе арылы длелдей алмаймыз, оан тек сену керек. И. Кантты аыла сиятын бір пікірі-антиномия, былайша айтанда, санада арсыласты бар дегені. Айтанын натылай келіп, ол рбір ойды кері трі бар, деді. Мселен, дние уаыт жаынан да, кеістік жаынан да шекті. Екінші ой-олар ай жаынан аланда да шексіз. Немесе, дниені пайда болан мерзімі жо, бан арама-арсы пікір: дниені пайда болан мерзімі бар. Немесе, рбір крделі зат арапайым блшектерден трады. Екіншісі, дниеде арапайым зат млде жо. Таы да бір пікірі: дниені тсінуге себептілік жеткіліксіз. Екіншісі-дниеде брі де себепті байланыста болады. Дние-мнді, дние-мнсіз, т.б. И. Кантты осы антиномиясы Гегельді арама-арсылытарды бірлігі мен кресі деген задылыты ашуына лкен ыпал жасады. Иоганн Готлив Фихте- И. Кантты шкрті. Оны басты ебегі-«рилы жаалыты сынау тжірибесі». Ол субъективтік идеалист. Фихтені пікірінше, наты мір сретін тек бізді санамыз. Материалды дние, болмыс, табиат тек бізді санамызда, бізді сезімімізде, елесімізде, ымымызда болады. Оны пікірінше, практикалы істен сана брын басталады. Сана іштен туады. Фихтені таы бір пікірі-дгелектер туралы ілім. андай да бір шынды болмасын, ло «менні» жемісі, дейді философ. Біра «менні» екі трі бар: жекелік «мен» жне абсолюттік «мен». Бл екеуі тыыз байланыста. Егер «мен» «мен емеске» баынышсыз болса, онда субъект теориялы болады да, ал егер керісінше болса, онда ол практикалы болады. Ал 1800 жылдан кейін ол «мен еместі» «менге» біржолата баындырады. Сондытан ол И. Кантты, яни «мен еместі», былайша айтанда, санадан тыс «зіндік затты» мойындааны шін сынады. Идеалистік баытты кілі Ф. Шеллингке Фихтені сері зор болды. Біра ол Фихтеден бас тартты. Шеллинг объективтік идеалист болды. Оны пікірінше, лем-объективтік идеяны, лем рухты наты бейнесі. Оны ебектеріні зегі – саналылы пен санасыздыты араатынасы. Шеллингті пікірінше, дниені абсолюттен туындайтын санамен тсіндіру ммкін емес, ол – иррационалды, алашы, санаа емес ырыа, оны бостандыа мтылуына негізделген. Олай болса, дниені бастамасы – араы стихия. Фихтеге арама- арсы «менді» дниені бірден-бір зегі, абсолюттік субъект емес, табиаттан, адамнан тыс рухани негіз, объективтік сана деп орытады. Табиат лемдік рухты санасыз бейнесі, нтижесі, ал адамзат – лемдік рухты саналы рекеті. Ол зіні «Жаалы философиясы» деген ебегінде табиатты барлы былыстары белгілі ретпен жасалады, оны рбір жаа сатысы брыныдан сергек, саналы болып келеді, деп тжырымдады. Георг Вильгельм Фридрих Гегель – классикалы неміс философияны крнекті кілі. Объективтік идаелист. Басты ебектері: «Логика ылымы», «Философиялы ылымдар энциклопедиясы», «Право философиясы», «Философия тарихы туралы лекциялар», «Тарих философиясы туралы лекциялар», т.б Гегель философиясыны жйесі мынадай ш блімнен трады : а) логика; б) табиат философиясы; в) рух философиясы (фенемонология). Гегель философиясыны басты мселесі - лемдік рух, абсолюттік идеяны бкіл дниені жаратаны. Бл пікірді Гегель «логика ылымы» деген ебегінде жан-жаты баяндаан. Мнда ол абсолюттік идеяны, дниежзілік рухты табиат, оам пайда болана дейін таза идея кйінде арап, оны диалектикалы задылыпен дамуын идеалистік негізде табиатты пайда болуына дейін алып арастырады. Логиканы басты мселесі - абсолюттік идеяны здігінен озалуы. Мнда лемдік рухты таза идеядан абсолюттік идеяа айналуы баяндалады. Бл ебекті бірінші блімі - «болмыс», екінші блімі - «мн» шіншісі - «ым» деп саналады. Бл ебегінде Гегель е алаш болып диалектиканы ш жалпылы заын идеалистік трыда зерттеп крсетеді. Олар: «санны сапаа айналу заы», «арама - арсылыты бірлік жне крес заы», «тірестеуді терістеу заы ». Бл задарда Гегель берген кптеген философиялы дрыс анытамалар бар. Біз оны, мселен, млшер санды сапа немесе сапалы сан деген, сондай-а «арам - арсылыа», «айшылыа», «сана», «сапаа», т.б. берген анытамаларын олданамыз. Біра, Гегель идеалистік трыда таза идеяны абсолюттік идеяа, лемдік санаа, демиургке айналуын иял трінде тжырымдады. рине, бан осылуа болмайды. йткені, идеяны даму задылытары - тек объективтік шындыты даму зандылытарын санадаы кшірмесі, бейнесі. Гегельді пікірінше, табиат - абсолюттік идеяны екінші мірі. Біра ол дамымайды, дамитын тек идея. Гегель ебегінде механика, физика, жне тіршілік мселелері арастырылады. Ол материяны да сз етеді, біра оны дниені негізі ретінде емес, ымны бір крінісі ретінде арастырады. Химия былыстарында, дейді Гегель, органикалы емес табиат зіні е жоары нктесіне жетеді. Органикалы физиканы шегі - тіршілік, дейді Гегель. Оны философиясы жйесіні шінші блімі - рух философиясы. Мнда ол лемдік рух табиаттан жоары ктеріліп, зіне зі айналады. Гегель бл блімде азаматты оамды, мемлекетті, ыты, эстетиканы, діни философияны гіме етеді. Сондай-а сана, зіндік сана, аыл, рух фенемонологиясын, мдениет мселелерін арнайы алып арайды. Гегельді пікірінше, дниежзілік тарих шыыстан батыса ауысып келеді. Революция - Гегельше, субъективтік рухты сананы жаратушы рухты жасаан шындыына наразылыы, дейді. Соысты гегль адам оамыны рухани іріп - шіруінен сатап, рекет деп тсіндірді. Бл Гегельді кешірілмейтін ателіктеріне жатады. Дегенмен, философияда оны орны, ерекше. Людвиг Фейербах. Ол классикалы неміс философиясыны соы кілі. Фейербах германиядаы жз жыла созылан идеалистік, діни кзарасты тндігін батыл сыпырып тастап, зін ашытан - ашы материалистпін деп жариялады. Оны басты ебектері: «Христиандыты мні», «Болаша философиясыны негізгі аидалары» т.б. Ол дниені материядан тратынын мойындап, табиатты санадан тыс, оан баынышсыз екенін длелдеді. Ол рух дене арасыны алшатыын жойды. Фейербах болмысты - бастауыш, сананы - баяндауыш деп тсіндірді. Табиат денелерден, материядан, сезімдіктен трады, деп жазды Фейербах. Табиат мгі жне шексіз. Сана соны тек кшірмесі, ал спихолог - идеалист, сол кшірмені тпнса ретінде тсіндіреді деп жазды Фейербах. Біра, ол антропологиялы материялизмді уаттады. йткені, ол барлы материализмді трпайы деп тсінді. Сондытан одан зін аула стама болды. «Шынды идеализмге емес, материализмде де емес, шынды тек антропология», - деп жазды Фейербах. Біра, ол ізіні антропологиялы материализміні наыз метафизикалы материализм екенін байамады. Таным сезімнен басталады,-деп уаыздады Л. Фейербах. Шындыты дйегі-іштен туан сана деп тсінді. Бл оны идеализмге жасаан кешірімі болатын. Л. Фейербах Гегельді идеализмін орынды сынай отырып, оны диалектикасын теріске шыарды. Оны маызын тсінбеді. Л. Фейербах христиан дінін де орынды сынады, біра діннен ол біржолата ол збеді. «Болаша философиясыны негізгі аидалары» деген ебегінде Л. Фейербах оамны озаушы кші-адамны адама махаббаты, сіресе ерлер мен йелдер сйіспеншілігі деп тсіндірді. Бл да Л. Фейербахты идеализмі болатын. Л. Фейербах Гегельді идеалистік диалектикасын талдаанымен, идеализмнен ол зе алмады.

З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР

1. Кантты Антиномиялары

2. И. Фихте философиясындаы субъект белсенділігі мселесі

3. Шелингті натурафилософиясындаы адам, табиат жне «лемдік жан»