ріс. Орысты революционер - демократ философтары. 1 страница

Сабаты масаты:

Студенттерді орыс философиясымен таныстыру.

 

Жоспар:

1. XV-XVII асырлардаы орыс философиясыны алыптасуы. Славияндарды, визиантиялы мдениетті жне неоплатонизмні кзарастарыны сері

2. XVIII. Философиясы. А.Радишев. М. Ломоносов

3. XIX-XX. Басындаы философиясы. П.Чаадаевты историософиясы. Славианды жне батысшылды баыттар. А.Хомяков, И. Киреевский, Н. Чернышевский философиялы идеялары

4.Діни –идиалистік философия: Ф. Достоевский, Л. Толстой , В.Соловьев, Бердяеев жне т.б.

5.Орыс космизмі: Н.Федоров, В.Вернадский, К.Циколковский Рессейдегі мистикалы философия: Е.Блаватский, Н.Рерих, Е.Рерих, Д. Андреев

XVIII-XIX асырларда орыс халыны ілгері дамуына кедергі болан ш жауы болды. Олар: шаруаларды басыбайлыы, шіркеу жне патша кіметі. Сондытан орыс халыны алдыы атарлы ойшылдары бл шеуіне де арсы шыты. Ол ресми халышылды теориясы деп аталды. Е алдымен лы орыс алымы М.В Ломоносов (1711 - 1765) Ресей патшасыны тірегін жайлап, ылым академиясын билеп алан немістерден оны аластатып, тазартып, Ресей ылымын дамытуда, физика, химия, лингвистика, баса да ылымдарды дараланып, ілгері басуына, дние жзілік дегейге жаындауына лесін осты. сіресе, оны 1748 жылы Л.Эйлерге жазан хатында зат пен озалысты саталу заын табматты ешуаытта жойылмайтын, жалпы задылыы деп арады. Бл материяны ешашан жойылмайтындыы туралы пікір болатын. Осыдан келіп, рбір, зат материядан трады деген ым туындайды.

А.Н Рашидов (1749 - 1802) зі дворяндар улетінен шыса да, шаруаларды басыбайлы ыы арсы алаш батыл пікір айтты. Оны «петербург пен Мскеуге саяхат» атты кітабында Ресейде шаруаларды басыбайлытан таруды бадарламасы жасалды. Біра сол кітабы шін патша кіметіні шешімімен А.Н. Рашидов Сібірге мгілікке жер аударылды.

А.Н.Радишев алаш дворяндардан шыан революционер еді. Ол ресейде патшаны жеке билеуін революция арылы иратып, саяси - леуметтік реформа жасауа шаырды. Сібірден айтып оралан со император I Александрды тапсыруымен ол 1801-1802 жалдары жобасын жасауа атыстырылды. Біра сол кезде де зіні брыны идеаларын ткізбек болып тырысып, аыр - соында Сібірге айтадан жер аударылу аупі тнгендіктен, у ішіп лді.

XIX асырда Ресей жадайлы брыныдан да ауыр болды. айшылытар кшейді. Басыбайлылы Ресейге лкен тсау болды. Ол Ресей ірі ылым, мдениет айраткерлерін, жазушы, аындарды дниеге келтірді.Бл шін А.С Пушкин, М.Ю. Лермантов, Н.А Несрасов, И.С Тургенев, И.Е Репин, М.И Глинка, Д.И Менделеев, Н.И Лобачевский есімдерін атауды зі -а жеткілікті.

Саяси мірге келетін болса, е алдымен ауыза алатынымыз - ресми халышылды теориясы. Бл теория екі баытта уаыздалды. Бірі - славянофилдер - А.С Хомяков, аайындаы Аксаклвтар, И.В. Икревский Ю.Ф. Самарин т.б Олар орыс халы дайшыл, патшашыл, діншіл, тзімді, кнбіс, олай болса Ресей сол патриархилды жадайда ала бермекші, деді. Екінші - баыт - батысшылар деп аталды. (В.П.Боткин, П.В.Анненков Б.Н.Чечерин, К.Д.Кавелин, А.В Дружинин, т.б) Олар Ресейді батыс Европа сияты буржуазиялы жолдармен дамытуа шаырды.

Біра бл екі баыт та стем таптарды билігін сатап алуды кздеді. Осындай шым-шытыры тартыс кезеінде орысты революционер - демократтары ресми халышылды теориясына арсы шыып, Ресейді революциялы жол арылы азаттыа жеткізуге шаырды. Олар В.Г. Белинский (1811-1848), А.И.Герцен (1812-1870), Н.Г Чернышевский (1828-1889), Н.А Добролюбов (1836-1861) еді. Оларды ртекті революционерлер деп те атайды. йткені шыан тектері жаынан жй халы кілдеріне жатады. Біра олар з заманыны жоары білімді адамдары болды. Белинский мен Герцен Мскеу университетін, Чернышевский Петербург университетін Добролюбов петербургтегі Бас педагогика институтын бітірді. Олар з дуіріні батыл крескерлері, озы ойлы оам айраткерлері еді. Елинский мен Добролюбов бірі XIX асырды 40 - жалдарында, екіншісі - 60жалдарында дебиет сыншылдары ретінде маалалар жазып, орыс халыны санасын оятты. Герценні басты ебектері: «Табиатты ыну туралы хаттар», «Болан жадайлар мен ойлар», Чернышевский «Философиядаы антропологиялы принцип», «Адам біліміні сипаты» сияты философиялы ебектер мен «не істеу керек?» деген роман жазды. Мселен, А.Н Герцен «Болан жадайлар мен ойларында» з мірін оамды рылыс пен байланыстыра арап, оан философиялы талдау, тжырымдар жасаан болса, Н.Г Чернышевский «Не істеу керек?» романында з заманы алдында тран асиеттерді ойлап, не істеу керек деген срауа жауап іздеді. сіресе, ол келешек оамны бадарламасын «Вера Павлованы тсі» деген тарауына ашы баяндап берді. Е алдымен олар Ресей патшасын татан латуа, басыбайлы ыын революционер - демократтары иын да айшылыты мір ткізді. Белинский аартушылытан революциялы демократизмге кшті. Герцен мен Чернышевский шаруалар ктерілісіне міт артты. Олар социализмді армандады. Біра оан тек шаруалар ауымы арылы ана жетуге болады деп ойлады. Бл оларды утопистік пікірі еді. Біра Батыс Европаны социалистік - утопистерінен згешілігі, блар масата шаруалар революциясы арылы жетпек болды. Н.Г Чернышевский «Шонжарлар шаруаларын оларды тілектестерінен тазым», «Солдаттара», «Жас буына» деген, т.б ндеулерінде Ресей халын патша кіметіне арсы батыл креске шаырды. Философияда олар материалист болды. Белинский оан Гегель идеализмін жеу арылы Герцен мен Чернышевский материализмге Фейербах философиясын зерттеп - білу арылы жетті. Дегенмен орысты революционер - демократты табиатты баяндауа материалист боланмен, оамды тсінуде, Маркске дейінгі материалистер сияты, идеалист болып ала берді. Герцен «Диалектика - революция алгебрасы» деп дрыс баалады. Материя мгі, ол олдан жасамайды жойылмайды да, ол тек трін згертіп отырады, деп жазды. Н.А Добролюбов. Олар дниені танымдылыын мойындады. Н.Г Чернышеский сол трыдан сол трыдан И.Кантты агностицизмін сынады. Сондай-а, ол субъективтік идеализмді де сына алды. Сол шін олара наты баа беріп, «иллюзионист» деген ат ойды. Бан Чернышевскийді «Адам біліміні сипаты» деген ебегі длел болады. Орысты революционер - демократтары материяны - алашы, сананы - соы деп таныды. Белинский трпайы материализмді сынады. Сондай-а олар жауынгер атеистер де болды. сіресе, бл оны «Гоголге хатынан» айын байалады. Н.Г Чернышевский Мальтусты теориясын сынап, оны «зынды теория» деп шкереледі. Дж. Милльді, т.б капитализмді мгі мір сретін оам дегені шін атты сына алды. Ондай теориясыматардан керісінше Чернышевский «жй халыты теорисын» жасама болды. Белинский каитализмді феодализм сияты уаытша, оны да кні теді деп тсінді. Добролюбов жеке адамдар мен халы браасыны тарихтаы рлін дрыс тсінді. «Магомет (Мхаммед - Д.К) мірі» деген мааласында «шын о - дріні жарады, біра тасты жандыра алмайды» деп орытты. Эстетикада олар «нер нер шін» деген пікірді сынады. Белинский оларды маынасыз болуын атты сына алды. Диалектика трысынан Чернышевский наыз слу - мірді зі, деді. Біра осыдан келіп мірдегіні брі бірдей слу деген ым тумас шін, ол слулы мірде халыты болуа тиіс, деп орытты. Маркс пен Энгельс орысты революционер - демократтарын жоары баалады. Мселен, Н.Г Чернышевскийді ебектерін тнсасынан оып - білу шін олар елуге толан шатарында орыс тілін йренді. рине, орысты революционер - демократтары осы айтандары шін уына салынып, ыспаа шырады. А.И Герцен шетелге кетіп тылды. Лондонда тран ол газет, журнал шыарып, Ресейде болып жатан барлы ділетсіздікті сынап отырды. В.Г Белинский атышулы «Гогольге хатын» жазып, онда патша кіметіні тірегі болан басыбайлыты, дінді, патшаны сынады. Оны сол хат шін «ттына алудан лім ана тарып алды». Добролюбов ерте дние салып, патша кіметіні рыынан тылды. Н.Г Чернышевский 1862 жылы Петропавловск амалына отырызылды, 1864 жылы сотталып, Сібірге каторгаа жер аударылды, сонда ттында, айдауда 27 жыл бойы орлы, азап шекті. Тек, лерінен 2 ай брын ана туан жері Саратовка айтып оралды.

рине, оларды пікірлерінде кемшілік, ателіктер де болды. А.И Герцен идеализмді - рационализм, материализмді - эмпиризм деп санады, ал Н.Г Чернышевский Л.Фейербахты ыпалынан шыа алмай, з материализмін «антропологизм» деп атады. Л.Фейербах антропологизмін сынай алмады, оны кемішілігін крсетпеді. Дегенмен, олар философия тарихында з орнын алды, диалектикалы материализмге жаындап келді. оамтануда да кптеген крегендік пікірлер айтты. Сондытан олар сепкен революциялы тым арадан жарты асырдай уаыт тсе де, ніп, кгеріп, сіп шыты. Сол шін де прогресшіл адамзат оларды орынды баалайды. Оларды адам баласыны болашаы шін мірін рбан еткендер деп есептейді. йткені, прогерсті іске асырылуы оай емес. Ол шін жанын пида ететін ерлер болан. Оны бкіл философия таризы длелдеп келеді.

Материализм бар жерде идеализм де бар. ткен Ф.М.Достоевский мен В.С Соловьевті айтуа болаы. «ылмыс пен жаза», «Нарыс», «Аайынды арамазовтар» деген, т.б романдарды авторы. Шыармаларында ол Ф.Ницшені И.Кант философиясыны ыпалында болды. Оны шыармаларыны желісі - адамны ішкі дниесі, психологиялы кйзелістері. Мселен, И.Кант филсофиясындаы «антиномизмді» (ым арында кеінен пайдаланып, полифония кзарасын станды. Айталы, ол адам психологиясындаы ділдік пен злымды, тазалы пен арамды, жасылы пен жаманды арама - арсылытарын мірден алып, з кейіпкерлері арылы крсете білді. Сондай-а леуметтік злымды тамыры адам антропологиясында деп білді. Бір жаынан, адам ндылыы оны азаттыында болса, екінші жаынан, оны ішкі имандылыында деп санады. Ішкі имандылыы жо адам бар азаттыты бааламайды, ондай азатты тіпті «шектен тыс жоары адамды» да бзады, ірітеді, деп білді ол. Оны масаты христиан дініне негізделген, дайа сенген оам ру болды. Ол мны жердегі жма немесе «орыс социализмі» деп тсінді.

В.С Соловьев (1853-1900)-орысты діни философы, аын, сыншы. Материализм мен революциялы - демократиялы ой-пікірге арсы трып, В.С Соловьев христиан дінін платонизммен, классикалы неміс философиясын (сіресе, Ф.Шеллинг философиясын) жне ылыми эмпиризимді біріктірмек болды. Бл шын мнінде ммкін емес, метафизикалы діс болатын. «Жер бетінде шынды бола ма, лде болмай ма?» - деген срауды ол христиан діні трысынан шешпек болды. леуметтік мселелерге тотала келіп, елді тыныштыын сатау шін Рим папасы мен орыс патшасы арасында ода жасалуын жатады. В.С.Соловьев философиялы ойларын «Теократия тарихы мен болашаы», «Платонны мір драмасы», «ш гіме» сияты ебектерінде баяндады. Ол христиан дінін, материалды мірді уаыт пен кеістікті иратуынан тарып, тозбйтын арыш слулыына айналдыруды масат етті. В.С Соловьевті пікірінше, жетілдірілген жынысты махаббат адам бтіндігі мен дниені сатап, мгі лместікке жеткізеді. Осыларды брі философиядаы туып келе жатан революциялы - демократиялы озалыса, материалистік, атеистік пікірлерге арсы баытталан іс-имыл еді.

 

З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР

1. XVIII. Философиясы. А.Радишев. М. Ломоносов

2. Ф.Достоевский шыармашылыыны философиялы мазмны

3. Толстойды адамгершілік философиясы

 

№14-15. Дріс. XX АСЫР ФИЛОСОФИЯСЫ

Сабаты масаты:

Студенттерді Батыс Еуропа философиясымен таныстыру.

 

Жоспар:

1. XX асырдаы батыс фидлософиясыны мні жне баыттары.

2. Позитивизм жне оны тарихи трлар

3. Неокантианшылдытарды Марбург жне Баден мектебі:

азіргі идеализм.Философия дниені иял, ой трінде амтиды. Классикалы емес ойлау мен классикалы философия принциптері арасындаы атыыс оларды парасата атынасынан басталды. рине, бл кездейсоты емес. Парасат проблемасы классикалы философияны зегі десе де болады. Бл философия кіодеріні йаруы бойынша аыл - санаа жан-жаты талдау ажет, йткені табиата, оам тарихына, азаматты іс-рекетке ішкі саналылы, парасаттылы тн. Сйтіп сана жнінде гіме озау ол философияны тере тамырлы - мселелерін талылау болып табылады. Жаа дауір философиясы аыл - ойлы кеінен зерттеді. йткені, адам санасынан тыс, одан баса, жоары тран сана жо.

Дегенмен XVIII жне XIX асырларда классикалы философияны ой кілдері аыл парасатты сынаумен атар, адамнан тыс тран сана бар деп, соны дріптеп, соан табынан. Аыл нтижесі (идея, ым, теория, мрат, дріптеу) адамзат мдениетіне жататын боланмен, ол жеке, наты адамнан тыс мір среді деп тсінген. Жеке адам жне одан тыс пайда болатын рухани рекет арылы философияда аыла табыну салты алыптасты. Сондытан да XVIII асырдаы француз филисофтары азатты, тедік, туысанды деген ран ктеріп, сол арылы лы француз революциясын жасады.

И. Канттан Г.гегельге дейінгі дуір аылды е жоары сана ретінде тсінуден оны жаратушы діретті аыл - параматы деуге жеткен дуір. Ал одан кейінгі кездерде аылды шыдалып жетілуін ылыми прогреспен байланыстырады. Ол пікір кездейсотаа, санасыздыа, тобырлыа арсы ойылды.

XIX . 40-50 жылдарында Маркс пен Энгельс дл осындай пікірді уаттады. Біра маркстік пікірге арама-арсы пікірлер де сол кезде алыптаса бастады. Бл баытты олданандар саналылыты жатамады. Олар, керісінше, санасыздыты, ретсіздікті, кездейсотыты дріптеді. йткені, оларды пікірнше, дниеде ешандай реттілік, исындылы жо. Ол алогизмге негізделген. Олай болса, ол ретсіз, тсініксіз, тобыр дниені реттеп, исындап тсіну ммкін емес. Бл пікірді укілдері: неміс филсофтары Ф.Ницце (1844-1900), дат философтары С.Кьеркегор (1813-1855), сіресе неміс философтары А. Шопенгауэр (1788-1860), О. Шпеннглер (1880-1936). Бл сияты философтар болмысты зіндік задылыы бар екенін, оны санасызды, аылсызды, интуинтивизм, ерікті, былайша айтанда, соыр сезімге негізделген ара кшке сену пайда болды.

рине, солармен атар саналылыты олданандар да болды (неотомизм). Орыс топыраында дл осы шамада космизм теориясы дниеге келді. Оны олдаушылар: В.С Соловьев , Н.А Умов, К.Э. Циолковский, В.И Вернадский, П.А. Флоренский, Н.Г Холодный, А.О. Чижевский еді. Олар адам мен арыш арасында байланыс бар, бірлік бар деп уаыздады (дл осы пікірді ертедегі шыыс философтары да айтан болатын). е алдымен олар адамны тегі арыштан жаратылан деп тсіндірді. Адамзат тіршілігі арыш лшемімен белгілендігі жан-жаты талыланды. Одан со адамды ерекше леуметтік атом іспетті зіндік сипаты бар дамыан былыс деп тану ажет, деді. Біра космизм теориясынан екі трлі бастама, екі баыт туындайды. Оны бірі фантискаа тіреледі. Екіншісі - жаратылыстану ылымымен тікелей жне тыыз байланыстырады. Соысыны кілдеріне жататындар: К.Э Циолковский (1857-1935), оны арышты игеру теориясы; В.И Вернадский (1863-1945), оны биосфера, ноосфера теориясы. Блар Жер мен лем тарихын, даму задарын зерттеуге лкен лес осты. К.Э Циолковский теориясы негізінде арышкерлік ылыми мен теориясы дамыды. В.И Вернадский теориясы негізінде экология ылымы дниеге келді.

Классикалы неміс филсофиясы И.кантты сана жніндегі ойын уаттай отырып, теориялы аыл - парасатынан (логикалы, методологиялы мселелерден) практикалы аыл-парасатты (мораль, право, адам мнін) жоары санады.

Біра бл пікірден К.Маркс ылыми жола тсті, ал марксшіл еместер баса баыт стады. Соысына жататындарды бірі - А. Шопенгауэр, оны басты ебегі - «Дние - ерік пен елес ретінде» деп аталады. Ол уаыздаан «мір философиясы» оны басты масаты болан. А.Шопенгауэрді пікірінше, ерік, яни адамны нпсісі, делебесіні озуы, обалжауы, рекеттік процесстер - ерекше, барынша дербес, адамдарды саналы іс-рекетін басаратын кш. Оны пікірінше, аыл - жалан трлаусыз былыс. А. Шопенгауэр саналылыты жан - жаты сынап, оны жоа шыарды. Оны орнына ол ерікті, ара кшті ала тартты. А. Шопенгауэрді пікірінше, біріншіден, ерік санадан тыс, оан баынбайды, тек адам зауына тн, себепсіз, негізсіз былыс. Екіншіден, ерік - дние рылымы сияты, тсініп, танып мтылыс. Дниені зі де А. Шопенгауэр пікірінше, «ерік пен елес». Ерік органикалы емес мірде де, органикалы мірде де бар. А. Шопенгауэрше, тау - таста, сімдік, ааш, жануарлар - бріненде де ерік бар, оларды билейтін сол. Ф.Ницце алашында Шопенгауэрді олдады, біра кейіннен «билікке жету еркі» теорисынан уаыздады. «Неліктен алашы жабайы тоай ааштары бірімен -бірі таласады, креседі?» - деп сра оя отырып, оан «билік шін, стемдік жргізу шін»,-деп жауап айтарады. Байап отырса, Ф. Ницшені пікірінше, ондай ерік тек тірі былыстара тн. Осыдан келіп адам да табиатты бір блігі ретінде сол задылыа баынады, деп жады ол Ф. Ницше, бір жаынан, буржуазиялы оамды оны руханисыздыы, мірде моральсыздыы, діни екі жзділігі шін діл сына алады, екінші жаынан, шектен тыс, діретті кші бар адамды дріптейді. Тек билікке сондай еркі бар, жоары адама табынуды уаыздайды. Ф. ницшені басты ебектері «Билікке жету еркі», «Жасылы пен жаманды сыры».

XX асырды кезінде «мір философиясын» жатаандарды бірі - француз философы А.Бергсон (1859-1941). Ол шала саналылыты, тіпті санасыз рухты жатады. Интеллект, дейді ол, мірді кинотаспа сияты санасыз абылдайды. мір дегеніміз, А. Шопенгауэрше, шексіз творчестволы алыптасу. Ал Бергсонны пікірінше, мір ттас, здіксіз, айталанбайтын, здігінен, творчестволыпен пайда бола беретін жааша трлер. Н. Винер Бергсонны осы пікірін кибернетикаа олданды.

Сонымен, XX асыр философиясында санасызды, аылсызды проблемасына классикалы философияда кезіндегі саналылыа, санаа берілген мен сияты, біра оан керісінше баа беріледі. Мселен, Ф.Ницшені пікірінше, дние засыз былыс, тобыры. Оны тртіпке келтіру, реттеу, жобалау, бадарлау ммкін емес. Шымшытыры дниені уаытша бастайтын «шектен тыс жоары адам, жол сілтейтін де сол. Ондай адамдар маынасыз, масатсыз, бір орында айналсотап, аыр-соында сніп, бататын дниені сатап, оан рухани дем береді. Тек шектен тыс, діретті адам ана дниені жаыртып, оны ндылыын белгілеп, бтіндей бір кезеге мн беріп, билікке жету еркін жзеге асырады. Ондай адама жй арапайым адам - «кесіп, рлейтін стасын ктіп тран жй тас, трсіз материал ана. Тарихты жасайиын да «шектен тыс жоары адам. Сондытан да оны шінші Рейх басшылары, сіресе Гитлер мемлекеттік философия дрежесіне ктерді.

Санасыздыты таы бір кілі З.Фрейд (1856-1939) - австриялы физио -психолог. Ол сананы млде адам зін оршаан айналаны тсінеді, зіні «мен» екенін пайымдайды. Сондай-а ол таы да екі трлі сана рылымын мойындайды: бірі - «шектен тыс мен» жне санасыздыты микродниесі. Санасызды пен саналылы бірге жреді, айырмашылыы жары пен араылы секілді. З.Фрейдше, бізді білмейтініміз блыыр, кгірт сана, біра оны анытауа, айындауа болады. Санасызды дегеніміз жаттандыа айналдырылан, дадыланан, автоматтандырылан сана. Оан кейбір ойланбай-а атаратын рекеттер жатады. мселен, жаылыс, не абайсыз айтылан сз, байамай істелген іс, не крген тс, т.б. Санасыздыты е жоары трі - шыармашылы, кенеттен келген ой, интуиция, инстикт, т.б. Сйтіп З.Фрейд классикалы философия ктермеген, олардан алтарыс алан мселелерді озайды. Бл жнінде З.Фрейдке ой салан А. Шопенгуаэр, Ф.ницше топшылаулары еді.

рине, ылым санасыздыты жоа щыармайды. Бл жнінде З.Фрейдті сіірген зор. Біра оны санасыздыа кп орын бергеніне, оны кейде санадан жоары санаанына осылуа болмайды. З. Фрейд жнінде гіме кітапты арнайы «Сана» тарауында айтылады.

XX асыр-ылыми техникалы революция дуірі. Рационализм мен иррационализм араатынасын ылыми - техникалы прогреске кзарасын да байауа болады. Біріншісін сцентизм деп атайды. Ол баыт ылыма, ылыми - техникалы прогреске сенеді. ылым адама ызмет етеді, оны мірін жеілдетіп, жасартады. Бл баыт XX асырды екінші жартысында дниеге келді. Оан кптеген жаа ылымдарды жаа техникаларды, техникологиялы дістерді, компьютерді, т.б. дниеге келуі себеп болды. Екіншісі антисцентизм деп аталады. Ол ылыма сенбейді. ылыми-техникалы прогресс адама тек иынды келіп, зиян келтіреді, оамды басаруды тоталитарлы жйесін туызады. Ал адамдарды санасын ол ыспата стайды, ойлау жйесіне томаа салады деп есептейді. Техника - адамдарды барлы іс-имылын, ойын баылайтын автоматтарды, есептегіш машиналарды, жасанды интеллектерді дниеге келді. Осыларды брі адамды тірі, жанды автомата айналдырады, оны ерекшелік асиеттерін сндіреді, дейді. Біра сол ылыми-техникалы прогресс шіп бара жатан капитализмге дем беріп, оны тірілтіп, тез дамытанын айтпайды. Оларды пікірінше, капитализм - мгі лмейтін оам. Бл - мселені леуметтік жаы. Ал мселеге баса трыдан келсек, бл екі баытты екеуіні де айтандары шындыа жанасады. Мселе ай жаынан келуде ана. Сйтіп, иррационализм сайып келгенде мистикаа, жоа сенуге де, ылыми ізденістерге же жеткізеді. Сондытан, оан сыаржаты арап, не жатауа, не даттауа болмайды.

XIX асырды аяы - XX асырды басында физиология мен психологияны, сезім мшесіні рлі артты. Оны уаыздаандар Эрнст Мах (1838-1916) пен эмпириокритизмні негізін салушы Рихард Авенариус (1843-1896) болды. Ресейде оларды жатап, соына ерген А.Богданов (1873-1928), В.Базаров (1874-1939), т.б Э.Мах былай деді: «...Ааш, стол, й мені денемнен тыс, здігінен мір среді». Біра біз оларды тек психологиялы абілет арылы абылдаймыз. «Біз мынадай орытындыа келдік, - дейді. Р.Авенариус,- р трлі болмыс зіні мазмны жаынан сезім ретінде, ртрлі жаынан озалыс ретінде ойа келеді. Ол - ойды немдеу». Ол шін ойлап, тбіне жете алмайтын ымдардан, мселен, материядан бас тарту ажет. Оны сезім элементтеріне блшектеу ажет, сонда брі де з орнына келеді. Э.Мах: «Денелер емес сезім тудыратын, жо денелерді арастыратын элементтер кешені (сезімдер кешені)», дейді ол. Олай болса, физика атомдары, химия молекулалары физика мен химиядаы сезім кешендерінен баса ештее емес, тек физика - химия тжірибесіндегі немдеу белгілері. Бл философиялы субъективтік идеалистік баытты. В.И Ленин зіні «Материализм жне эмпириокритизм» еюегінде жан - жаты талылап, сына алды.