ріс. Орысты революционер - демократ философтары. 2 страница

Дегенмен XX асырдаы идеалистік философияны басты баыттары шеу. Олар: неопозитивизм, неотомизм жне экзистенциализм.

Позитивизм дрыс пікір болып дниеге келді, оны негізін салан Огюст Конт (1798-1857) жне Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бл философияны негізі Д.Юм мен И.Канта тіреледі. Оларды масаты - алымдарды толып жатан алдын оран ойлардан, былайша айтанда, философиядан азат ету. Оларды пікірінше, рбір ылым з алдына философия. Сол ылымдарды зерттеу ажет. Былайша айианда, рбір ылымда пайдалы да, пайдасыз да ойлар болады. Масат, дейді позитивистер, соларды тек дрысын, пайдалысын абылдап, пайдасызынан арылу. Ондаы ойы-француз революциясыны теориялы негізі болан XVIII асырдаы француз материализмінен бас тарту. Олай болса, позитивизм - идеалистік философия, оны ішінде субъектиітік идеализм. Сйтіп, революция арылы стемдікке олы жеткен буржуазия брын материализм, ылым шін крескен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата бет брды.

Позитивизм эволюциясы осы дуірді ішінде ш кезенен тті. Бірінші кезеі - позитивизм, екінші кезеі - эмпириокритицизм, шінші кезеі - неопозитивизм немесе логикалы позитивизм. Себептері: алдымен позитивизмні пайда болуына сер еткен Гегель диалектикасыны дниеге келуі. Буржуазия идалогтары содан ауіптенді. Диалектика метафизиканы кемшіліктерін айын крсетті. Одан со, сол кезде дейінгі философия ылымдарды ыоымы делініп келді. Біра наты ылымдарды тез ылымы делініп философияны енді ылымдарды ылымы емес екенін длелді. Осы себепті арнаулы философиядан бас тартып, жаа жол іздестіріле бастады.

XIX асырды аяы - XX асыр басында позитивизмні жаа дуірі туды. ол эмпириокритицизм деп аталды. Оны жатаушылар бізді санамыздан тыс объективтік мір бар, біра ол бізді сезімдерімізді жиынтыы, осындысы (кешені), деді. Эмпириокритицизм позитвизмге араанда шындытан лдеайда алшы. Айталы, позитивизм философияны емес, наты ылымдарды зерттеу керек десе, эмпириокритицизм бізді сезімімізден тыс ешнрсе жо, барлы дниені бізді сезімімізді нтижесі деген орытынды жасап, объективті мірді субъективті сезімге айналдарды.

Позитивизмні шінші трі неопозитивизм немес логикалы позитивизм. Ол XX асырды 20-жылдарында дниеге келді. кілдері: Морис Шлик, Рудольф Карнап, Отто Нейрат, Филип Франк, т.б. Блар з ойларын ата ылыми логикаа негіздемек болды. Осыдан келіп математикалы логика дниеге келді. Сондай-арбір сзді маынасын ашу (Б.Рассел) мселесі, аырында, себептілік, ажеттілік, ммкіндік, блшек, т.б категориялар проблемасы туындады. Неопизитивистер ылыми пікір айтуды екі жолы: эмпирикалы жне логикалы - математикалы жолы бар, деді. Мселен, «менде трт алам бар» делік, немесе «мына жылы ауру не сау», оны алай білеміз? Тек арап, кзбен кру ажет. Бл дісті эмпирикалы діс дейді. мірде бл діс ке олданылады. Ал егер кзбен круге болмаса, онда логикалы -матетикалы діс олданылады. Оны тавтология деп те атайды. Ол шін кріп, білгііз келсе ымды белгілі алыптасан ыма жгіндіру. Біріншісі - сезім арылы тексеріліп анытауа жатады. Оны верификаци деп атайды. Екіншісі - бекерге шыару арылы длелденді. Оны фальсифкация деп атайды. Ол ойды исынды, не исынсыздыын байау арылы шешіледі. Мселен, «ар а, егер де ол а болса» деген сияты. Егер ар кйе аралас жатса, оны а деп айтса исына келмейді. міне фальсификация дісі осылайша исынсыз ымдарды трлаусыздыын шыарады, дейді неопозитивизм кілдері.Ал алан кзбен крмейтін, ой исынына салынбайтын ымдарды брі аласталуын сынады. Айталы, дниені негізі «су» деп дние материядан трады деген материалист - философтар пікірі, т.б жааы екі діспен тексеруге діспен тексеруге келмейді., олай болса оларды брі метафизикалы ойлар, олардан арылу ажет. Неопозитивистер ылымдарды объективті задылытары болатынын мойындамайды. ылым задары абсолют емес, дейді олар. «ылым задары, - Белфаст университетіні профессоры Дэвид Гунинчті пікірінше, - дниені тіршілігі туралы оымыстыларды пайымдауы немесе длірек айтса, дниені олар йреніп жне тсіне білген кішкентай ана блшегі». Сйтіп, неопозитивистер ылымдарды алымдарды субъективті топшылауы деп тжырымдады. Неопозитивизмні трі кп: семантика, прагматизм, инструментализм, т.б. Семантика философиясы бойынша тіл мірден грі жта да, мір одан бай. Мселен, Напалеон кім? Ол Иенада жеіске жеткен Наполеон ба, жо лде Ватерлеода жеілген Наполеон ба?

Немесе Кенесары кім? Патша кіметіні аза жерін отарлау шін жргізген саясатына арсы арсы азатты озалысын бастаан олбасшы ма, лде патриархиалды - феодалды стем шыан кертартпа хан ба? міне, осындай да срау оюа болады. Оан бір сзбен баа бере алмаймыз. Бізді тіліміз кедей, сондытан тсінбеушілік, арсыласу пайда болады. Масат - тілді дамыту ажет, леуметтік айшылытар тіл жпынылыынан дейді неопозитивист - семантиктер Л.Витгенштейн: «Мені тілімні шегі - мені дниені тсіну шегім», - дегені осыны длелі. Джемс Вильям прагматизмні негізін салып, Джон Дьюи оны ілгері дамытты. Бл философия ойынша шындыты длелмесі - оны пайдалыында андай пікір, ой болса да, егер ал пайда келсе - шын, басаша болса - жалан. Бдан прагматизмні андай философия екенін тсіну иын емес.

Германевтика баыты таы бар. Ол - белгілі ойды тсіндіру теориясы, не сулет ойды жеткізе білу дісі.

Неотомизм -католик шіркеуіні діни философиясы. негізін саландар: XIII асырда мір срген улие августин жне Фома Аквинский кілдері: Жан Маритен, Э.Жильсон, Г.марсель, В.Соловьев, Н.Бердяев, И.Бохенский т.б. Бл философияны масаты - адамдар жрегіне жол салу.

неотомистер ылымды жоа шыармайды, біра оны дінге арсы да оймайды. Тек ылымдарды адамзата тигізіп отыран кейбір жаымсыз ыпалын сынайды. йткені, адамдар жаратушы дайды мытан. Барлы атер содан, дейді олар. Неотомизм философиясы екі жп категориялара негіделген: потенция (ммкіндік) жне акт (наты іс), эссенция (мн) жне экзистенция (мір сру). Неотомист Джордани: «Марксизге дай орнатып, тртіптелген заттара арсы, адамды емес, адуын жындай пия кш бар», - деп біледі. Боуркті пікірінше, «іштарлы, ызаншыты, менменсу, билікке жетуді кксеу - жалпы адамзатынны кемшіліктері, оны ешандай экономикалы ілім згерте алмайды», деді. Неотомизмні басты мселесі шеу: дай адам, адамгершілік Жаратушы жайындаы проблемаа келсек, ол былай дейді: озалысты алса, алашы кш, бірінші болып озалыс берген кш ойа келеді. а) ажеттілік пен кездейсотытыты билейтін дай; б) барлы салаларды да, сйкестікті де себебі - дай; в) дниеде брі де жарасымды жаралан, оны да себебі- дай, ал жаманды пен жасылыты жарататын адамдар. Біра дай жаманды жасаанды жазалайды, дейді. Ал енді солай -а болсын делік, сонда барлы табии сйкессіздікті, йлемсімсіздікті, ассиметрияны жасайтын кім? йткені, ол табиатта бар. Бл сраулара неотомизм тоталмайды. Философияда дайшылыты, жалпы тадырды жаратушыны мадатау жайында кп жазылды. Неотомизм де сол баыта жатады. Ол теодиция деп аталды. Біра адамды мадатауа антроподицияа кезек келмей жрді. Сондытан, адам туралы айту тасада, алтарыста алып келді,. Енді адамды арнайы зерттейтін кез туді. Адама, оны зерттеуге бетбрыс жасалды. Философияда ол экзистенциализм деп аталды. Біра бл да субъективті идеализмге жатады. Н.Бердяев айтандай, «блкім антроподиция теодицияа баратын бірден - бір жол, бірден - бір шпеген жне шексіз - бітпес жол шыар». XIX асырда пайда болан жалпылы диктатын бас тартуы наты адамны міріне жалпы аланда жаындауы птарлы, болашаы з дамуын тапты. Оны масаты классикалы мн философиясын адамны мір сру Философиясымен алмастыру болды. іклдері: Н.Бердяев, Л.И Шестов (1866-1938), К.Ярс

В. И Ленин капитализмге ту диалектикасын аша келіп, Ресейді наты жадайларына сйкес пролетариатты тап кресіні бес трін атап крсетті олар: 1) буржуазиялы арсылыын басу; 2) азамат соысы; 3) са буржуазияны бейтараптандыру; 4) буржуазиялы мамандары пайдалану; 5) жаа адамдар трбиелеу. Социализм таптарды жояды дей келіп, Ленин тап жніндегі зіні тжырымдамасын жасады. Барлы тапты, антагонистік оамдарда Маркс пен Ленин ілімі бойынша андай бір іс болса да ол мселе тапты кзарас трысынан езілген таптар мддесі трысынан шешілуге тиіс болды. Ол принцип Кеес одаы тарихында ке орын алды. Ебекке, саясатта, трмыста, мдениетте – брінде де кімні мддесін орайтынына: ебекшілер иддесі шін болса, оан бір баа, ал стем тап мддесін орайтын болса, баса баа беріліп, згеше орытынды жасалды. Кезінде бл принцип дрыс болды, з масатынан шыты. Біра кемшіліктер де орын алды. Кп жадайда мселелер крт, метафизикалы діспен шешілді. «Ленин бізді бабамыз, Саясында жатамыз, арсы келген дшпанды, а жректен атамыз» деген сияты тапатармен мектепте жастар оыды, солаай, тік мінезділікке байлынды. ал кейінгі кездерде жалпы адамгершілік мселелерді баса айтатын болды. йткені, жалпы адамзатты проблема – ауымды мселе, ал тапты мдде тек оны бір блігі. Жадай згергендіктен, сол басты, ауымды проблема енді алдыы атара ойылып отыр. Ол экологиялы проблема, халы саныны дмпуі, ядролы соыс апатына жол бермеу, т.б. Біра бдан тапты проблема енді айтылмайды деген орытынды шыаруа болмайды. Таптар болан жерде тапты проблемалар да болма. Одан бас тарту исынсыз. Біра ол брыныдай басты проблема емес, осымша рл атарады.

В.И Ленин диалектикалы логика трысынан экономика мен саясат араатынасын крсетіп берді. «Таы да ксіподатар туралы( ебегінде ол «саясат экономиканы жинаталан бейнесі» деп атап крсетті. Бл ебегінде В.И Ленин саясат экономикаа араанда екінші боланмен, оамда атаратын ызметі жаынан керісінше, экономикаа прменді ыпал жасайды деп пайымдайды. Бл Ф. Энгелсьті 1890 жылдарындаы тарихи материализм туралы хаттарындаы пікірін дамыту болан еді. Одан со аталан ебекте В.И Ленин диалектикалы логиканы трт принципі бар екеніне тоталады, олар: біріншіден – затты жан-жаты алып арау, екіншіден-дамуда арау, шіншіден-практика шындыты тірегі, тртіншіден-абстракты шынды жо, шынды наты. Айталы, осы ебекте Ленин андай затты болсын, сонын бірі стаканды мысал ретінде алып, ртрлі сипаттары, асиеттері, жатары болатынын крсетіп берді. Мселен, стакан демі, кркем зат ретінде алынатын болса, оан ойлатын талап бір блек, су ішетін ыдыс ретінде алынып аралса, оан ойылатын талап таы да блек, айталы, стаканны бтін болмауы ажет, ал ол стакан латырылатын зат ретінде аралса, оан ойылатын талап млде басаша. Сондытан андай зата болса да сыаржа арауа болмайды деген диалекикалы орытынды жасады. Сйтіп, В.И Ленин диалектикалы логиканы формальды логикадан айырмашылыын талдап крсетті. Біра кейінгі кеес кіметі жалдырында мірде даилектикалы логика трысынан мселе шешуді орнына формальды логика, метафизикалы діс кбірек, басым олданылды. Барлы оамды былыстар тек екі трлі бояумен боялып, «а»-«ара» деп тікелей екіге блінді. «А» дегеніміз кеес еліне адал, социалистік рылыса берілгендер, «ара» -дегенімізбізді жауларымыз. Олара ата шаралар олданылды. Тіпті социалистік рылыса арсы емес, тек кейбір іске кмн келтіргендер де, балама пікір айтандар да «ара» деп табылып, ыршынынан иылды. Сонда рбір затты толып жатан асиеттері, ырлары, атынастары бар деген диалектикалы логика принципі айда алды? Кеес кіметті жылдарында жасалан ателіктерді мнінде де осы метафизикалы, сыаржаты діс жатыр. «ара» мен «А» арасында кк, оыр, ызыл, жасыл, сары, бозылт тстер бар емес пе? Олар айда? Міне диалектикалы логиканы дрыс тсінбеу деген осы, ал шыатын орытынды тіпті басаша . В.И Ленин диалектикалы логиканы дрыс, тере, жан-жаты тсінбек болып, арнайы конспектілер жасады, оны ішінде оан ерекше сер еткен Гегельді «Логика ылымы» деген ебегі болан. Бл ебекті конспектілері Ленинні философиялы дптерлеріндегі е елеулілеріне жатады. Амал анша, мірде кп нрсе Ленин атымен жргізілсе де, ылыма алай арсы келетін діс болса, метафизикалы діс, формальды логика диалектикалы логикаа сондай кертартпалы ыпал жасады. Ленинні андай ебегі болса да, оларды брінде де диалектикалы логика шыармашылыпен айтыланын креміз. азір социализмді, марксизм-лениннизмді сынаушылар кп. Біра брыны Кеес одаында жасалан ателер негізінде диалектикалы логиканы трлаусыздыы емес, оны іске асыруда кеткен солайайлы пен дрекілік жатыр.

орытып айтанда Ленинні философияа андай лес осанын айталап айтар болса, олар мынадай: империализмге берген анытама, Лениндік социалистік революция теориясы-таптара берген анытама пролетариат диктатурасына берілген анытама-саясат пен экономика диалектикасы, т.б. Осы мселелерді айсысында болса да, Ленин марксизмге дамытты. Бл теория трысынан алып араанда, Масат оны-догматизм мен схоластикадан тазартып сатап, марксизм шынайы творчестволыпен дамыту, мірде, практикада шеберлікпен олдану. Сонымен марксизм – ленинизм – ылым. Оан басаша арау-ылымды тсінбегендік, білмегендік. ылыыми кзарасы алыптасан адам оан алалы жасамайды, кзарасын ол оай згертпейді. Оны натылауды керегі жо. Оан длел-ылымдар тарихы, алымдар мірі. Біра мірде, кінішке орай, бастапы да круге болады. Мселен, брыны КОКП Орталы Комитеті жанындаы Жоары партия мектебіні кафедрасын мегерушісі А. Латышеыті былмалы мірі. Кні кеше ана жазан ебектріні бірінде ол былай деген болатынды: «Ленинні ебектерін, оны мірін жне іс-рекетін йренген жас адамдар здерін обалжытан е кнделікті сраулара жауап табады. Олар Ленинні аты тірегінде, азан революциясы тірегінде тау-тау болып тірік пен секті йілгенін тсіне бастайды» Осы пікірін мытып, бгін ол тіпті басаша тіпті басаша сайрайтын болды. Айталы Ресей Конституциялы сотына берген орытындысында: «Керек етесі бе, естпейсі бе, біра Ленинді Гитлермен тедестіру ажеттілігі туындайды»,-деп жазды ол (Правда, 1992, 4 шілде). Осындайлара не айту керек? Мндай адамдарды ылымны жолбикелері, сатындары деу екен. Мндай адамдар ашанда ылымны беделін тгеді. ылымны релері ондай емес, баса, табанды, адал адамдар. Халыта: «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жо» деген наыл сз бар. Мны зі адам з ойын ірікпей айтатын болсын деген сз: йтпесе ол екіжзді болады, опасызды жасайды. Джордано Бруно, Н.Г Чернышевский, генерал Д.М Карбышев, К.Маркс, Ф.Энгельс здеріні алдына ойан принциптеріне табандыболан адамдар. В.И Ленин де сондай адам. Ондай адамдарды мірі неге.

 

З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР

1. К.Ясперсті тарих философиясы

2. О.Контты позитивизмі

3. Структурализм. К.Леви-Стросты концепциясы

 

№16-18. Дріс. АЗАТЫ ОАМДЫ ОЙ-ПІКІРІ

Сабаты масаты:

Студенттерді азаты оамды ой-пікірімен

таныстыру.

 

Жоспар:

1.аза философияны алыптасуыныы леуметтік- мдени алы шарттары. Айтыс- поэтикалы-философиялы диалогты формасы

2.Асан айы шыармашылыындаы экзистенциалистік сарын. Баыт мселесі жне жертйыті іздеу

3.аза халыны ауыз дебиетіндегі дние туралы тсінік

аза халыны дниетанымы

аза халыны ары тегі ежелден келе жатан этнос. Оны тарихы мыдаан жылдары амтиды. Оан санас, мір сруі, шаруашылыы. аза халыны тек киіз йі соы мы жылдыта ешбір згеріске шырамаан. Сонда сол киіз й ай заманда дниеге келген, алай дамып, жетілген. Тіпті басаларын былай ойанда, она кту, дастаран басына отыру, таба тарту, етті мшелеп, р сйекті маыналап блу, бас тарту кдесі Атилла заманында да дл азіргідей болса, оан не деуге болады? Мны брі тегін емес, арнайы зерттеулерді керек ететін проблемалар.

аза халы маал-мтелдерге те бай. Ебекті мірді ай саласы болмасын, оны р айсысына да трлі жадайына сай тиісті маал-мтелдерді бар. Оларды леуметтік, танымды, трбиелік проблемаларын, ырларын байау иын емес. рбір маал-мтелден мір тжырымдарын, философиялы ойларды круге болады. Маал-мтелді халы ашанда гімені желісі ретінде де, ой тотамына келтіру шін де, ужге длел етіп те олданып отыран. Осылардан біз халымызды соыр-сезім, діни нанымдардан грі, ой елегінен ткізілген, мірде талай длелденген, бден срыпталан тжырымдарды жоары баалаанын креміз. «нер алды-бірлік, ырыс алды-тірлік», дейді халы. шешен адамдар ашанда ойын маалдап айта білген. Маалдарды трі кп. Соларды кез келгенін алайы: «Жаяуды шаы шыпас, жалызды ні шыпас»; «Аузы исы болса, бай баласы сйлесін»; «с анатымен шады, йрыымен онады»; «Ат шаптайды, бап шабады»; «Байлы олды кірі, жуса кетеді,» ; «Кіл жйрік пе, кк днен жйрік пе?» Осы келтірілген маалдарда ашанда леуметтік пікірлер жатыр? Біріншіден, оамды таптара блу, тегінде ерте заманнан басталаны айындалып отыр. Екіншіден, аумдасып мір сру тиімді екені, шіншіден, оам дамуы шін ртрлі топтарды да, шаруашылы трлеріні де бірдей ажет олатындыы, аырында ойды істен шапша екені, одан жйрік ешнрсе жо екені паймдалан. рине, сол маалдарды айсысы ай заманда дниеге еклгенін кесіп айту иын, біра ертеден келе жатаны даусыз. Бдан баса жмбатар, жаылтпаштар ке тараан. Оларды адамды ойлауа йреткен, тіл ширатуа тигізген сері мол болан. аза халында тіпті оны ары аталарынан бастап жазба дебиеттен грі ауыз дебиеті кбірек дамыан. азатарда бір естігенін мытпай, жаттап алып, сол кйінде блжытпай айталап отыру кезінде дадыа айналан. Мселен, аза дерінде ке тараан айтыс нері. Ол рине, тез, тымды ойлауды, длелді ой-пікірін йастырып айтуды ана керек етпеді. Ол сонымен атар керемет сз байлыын, арсыласыны пікіріне тез лемен жауап айтарып ойды логикасын байап, алдын алып, орап отыруды ажет етеді. Оны стуне таы бір ажап былыс – айтыс аынны кейде бірнеше саата созылан сз таласында арсыласыны не дегенін, зіні не деп жауап айтаранын магнит таспасына жазып аландай жаттап алып, айталай алатынында. Ол тыдаандарын да солайша бір естігеннен жаттап алып отыран. аза халыны біл байлыыны бір ерекшелігі - рбір істі, имылды, атауды ондаан баламасы болады. Мселен, XIX асырды ая кезінде Орынбордан, азаннан, Ташкенттен отаршыл кімет талабына сай «Орыс-ырыз (аза - Редакциясы) сздіктері» («ырыз - Орыс» сздігі емес) жары крді. Мысалы, орсы тіліндегі «облик» деген сзді «шырай», «Жз,» «сымбат», «тс», «йбат», «аба», «келбет», «сиы», «ажар», «назар», «слде», «кейіп», «пошым», «есе», «мсін», «бейне» сияты баламалары бар екені атап крсетілген. Ондай баламалар сол сздіктерде жиі кездеседі. рине, мндай ерекшеліктер андай тілде болса да азды-кпті кездесіп отырады жне оны трліше тсінуге болады. Мселен, «Философиялы дптерлерінде» В.И Ленин Батыс елдерінде олданылып жрген философиялы терминдерге, оларды баламасы ретінде бірнеше орыс сздерін абат келтіреді. Ал аза тіліндегі баламаларды райсысы ртрлі жадайды бейнелейді. Бірі бірімен ауыстырылса мні тбірімен згеріп кетеді. Мселен, «Сымбатты» орнына «сиы», «ажарды» орнына «слде» сздері олданылса, млде арама-арсы мнге ие болады. Айтыс беріп, ашанда орнын тауып пайдаланан. йтпесе, сз бекерге кетеді. Тіл байлыы мен ой байлыы анашда бір. Тіл арылы адам ой тередігін, рухани мдениетіні дегейін крсетеді.

аза халыны діни кзарасына келсек, ол да лилы. азатар мсылман халына жатады. Біра аза даласына ислам діні VIII асырда ана келе бастады. Ол араб елдерді Еділ бойын, Орта Азияны, аза жеріні Отстік айматарын жаулап алуына байланысты еді. Солармен бірге араб дінін таратушы миссионерлер, саудагерлер келе бастады. Олар Суна ата, Сауран, Яссы, Отырар, Талас (Тараз), Баласан аларыны, т.б. трындарына айналды. Кейін сырттан келушілер аза жеріне бден сіісіп, жергілікті халыты тілін, дет-рпын бойына сіірген де, аза болып, ожа атанып кетті. ожалар молдалы жасап, ел аралап, балалары сндетке отырызып, мектеп ашып, ислам дінін таратты. Кейін бл жмыса Батыстан татарлар, Тркістаннан збектер араласты. Біра аза еліне ислам діні сібеді. Аты мсылман боланмен, брыны рулы, бта сиыну, Айа, Кнге табыну, шаманды дінді стау, басылара сену, улиелерге тнеу азатарда ке таралды. Оны себебі, ислам дініні дет-рыптарын блжытпай орындауа дайы кедергі жасаан кшпелі трмыс еді. Мал соында ыли кшіп-онып жрген елге кніне бес мезгіл дреталып, намаз оу, мешіт стау, бала оыту, сауат ашу иын болды. Сондытан азатар тгелдей дерлік сауатсыз алды, намаз оып, ораза стай алмады. Олар сондай-а кендерге, ескі орымдара, сталы-дкендерге, жапан далада скен жалыз ааша сиынды. улиеге тнеп, садаа беріп, ааш басына шберек байлап, оан аша тйіп отыран. Дл осы ааштара шберектер байлау кдесі бгінгі жапондара да саталан.