ниені болмысы, оны философиялы мні.
Адамдар белгілі бір табии жне леуметтік ортада мірге келеді, тіршілік - рекетке араласады. Олар оршаан ортаны, ттас дниені бар екендігіне еш шб келтірмейді, бір араанда бл зінен-зі тсінікті сияты крінеді. Сонымен бірге адамдар табиат пен оамда немі згерістер болып, оны толысып жататына арамастан, дние біршама траты ттас нрсе ретінде саталтынын да аны аарады. Алайда оршаан табии жне леуметтік дние бір алпында трмайды, мезгіл-мезгіл адамдарды алдына шешуін іздеуді талап ететін алуан трлі иын мселелер ояды, наты тіршілікті кгірт жатарына ілуге мжбр етеді, алыптасан дет-дадыдан ілгері тіп, млде басаша ойланып-толануа итермелейді. Бл орайда брын брын блжымас рі шбсіз болып крінетін тіршілік негіздеріні іргесі сгіліп, ыдырап, кдік келтіруі ерекше мнге ие болады. Міне осындай мір туызан кдіктер мен толаныстар адам санасына болмыс ымыны алыптасып, айындалуына келеді. Мселен, адамзат аыл-ойыны олнеріні бізді дуірдегі шырау дамуыны нтижесінде ядролы апат аупіні туындауына байланысты миллиондаан жылдар бойы мір сріп келген адамзат оамыны жер бетінде аман алу-алмау мселесі баршамызды алдымызда траны белгілі. Кейінгі кезде халытар арасында жаа арым-атынас алыптастыру барысында бл ауіпті сейілтуге болатынына кез жеткізіп отырмыз. Немесе, жер рлыыны рлыыны «алтыдан біріне» ие болып, лемді аузына аратан, дниеге кш-уатымен, айбарымен аты млім болан шынайы социализм рылысын жргізіп келген» КСРО мемлекетіні тарихи трыдан аланда «ас пен кзді арасында ыдырауы, оамда бірбеткей емін – еркін билеп – тстеп басарып келген Компартияны саяси тырдан таюы, брыны ода рылымындаы республикалар негізінде лтты туелсіз жаа мемлекеттерді тарих сахнасына келуі, экономикалы, саяси дадарыстар, лтаралы кикілжідер мен антгістер, т.б. болмыс туралы, мірді мні жайлы, заманны сарыны жайлы рбір адамды тере толанып, кп ойануа жетектегені белгілі. Мне осыны брі дниені болмысы деген ыммен астасып жатан мселелер.
рине, болмыс туралы ой толау дние «бгін бар», «осында бар» жне «осылай бар» деген арапайым тйіндермен ана шектелмейтіні тсінікті. Себебі, дл осы арада лгілерде оса дниені «йткені мен ертеі андай?», «осында бар болса, баса жерде де, барлы жерде де бар емес пе?» деген сияты сратар зады трде туындайды ой. Осы сратара жауап айтару барысында тарихта біратар философтар бл шексіз дние кініші емес, рашан болан, бола береді деп тжырымдады. Енді біреулер дние болды, бар жне бола аыры бар деп тсінуге тырысты. Осындай ой-толамдар дниені мір сруіні тратылыы мен ткіншілігі туралы пікірлерді зара арама-айшы ауышуынатрткі болды. Ал бдан келіп дниені тратылыы мен рбір жеке заттарды, жеке адам міріні ткіншілігіні араатынасы андай деген келесі сра туындады. Сйтіп, болмыса атысты мселелерді бірттас желісі алыптасты.
Сонымен, болмыс мселесіні бірініші, ыры мен сыры мынадай сратар мен жауаптар тізбегімен топшыланады: не бар, не мір среді? Дние деген не? Ол айда? Осында жне баса жерді брінде ол ашаннан жне алай бар? азір де бар, брын да болан жне бола береді, ол тпкілікті делік. Жеке заттар, организмдер, адамдар, оларды тіршілік ызметі аншалыты за жасайды? Олар шектеулі, ауыспалы? ткінші ме? Осыдан келіп ттасты ретіндегі табиат болмысыны тпкілікті, тратылы сипаты мен заттар, адамдар, табиат былыстары болмысыны ткінші, кшпелі арасындаы айшылытарды зара байланысты мен бірлігі шыады. Болмыс мселесіні тбірі, оны крделілігі, міне, осымен сипатталады. Басаша айтанда, дние мір сру рдісіне, болмысына біртекті емес: жалпы аланда ол траты, ал оны жекелеген жатары, рамдас бліктері, заттары мен былыстары кшпелі, ткінші, халыты арапайым зімен айтанда «алдамшы, жалан дние». Ттасты ретіндегі дниені болмысын бкіл дниеге барды болмысынан ажыратып арауа болмайды. Алайда дниені болмысы мен дниені райтын заттар, былыстар мен тіршілік иелері болмысыны арасында айырмашылы бар. Сйте тра дниені мір сруіне ажырамас бірлік, мбебап ттастылы тн.
Дние траты, нрсе ретінде адамны санасынан тыс жне оны еркінен туелсіз мір среді. рине, бл ттастыты зі алуан крініс тауып отырады. р адам кнделікті тіршілігіне табиатпен, оаммен, баса адамдармен зіні орта бірлігін іздеуге тырысады. Сонымен бірге оан заттар мен рухани былыстар, табиат пен оам арасында, зі мен баса адамдар арасында айтарлытай айырмашылытар мен згешеліктерді бар екендігі зінен-зі белгілі болады. Сйтіп, заттар мен былыстарды орта асиеттері бар ма, оларды не біріктіреді деген сра ала тартыланда, философтарды жасаан орытындысы мынау: табиат заттары, рухани былыстар (ой, пікір, т.б), оам жне табиат, трлі жеке адамдар – бріне орта нрсе – оларды «бар» екендігі, мір сріп отырандыы жне де оларды жеке-жеке, з бетінше емес, зара байланыста, белгілі бір бірлік, ттасты дние рамында екендігі.
Болмысты философиялы проблема есебіндегі екінші ыры мынаан саяды: табиат, оам, адам, ойлар, идеялар – брі те мір серді, біра мір сру трлері рилы, сйте тра олар бар болуы арылы шексіз де траты дниені ттас бірлінгін райды.
Сонымен, табиат дниесі болан, бар жне бола береді: адам, оам пайда боланнан бері бар, бола да бермек дейміз. Оларды брі зіндік айырмашылыын, ерекшелігін, шектілігі мен тпелілігін сатай отырып, дниені бірттастыын, тратылыы мен тпкіліктілігін амтамасыз етеді. Осы трыдан алып арайтын болса, дние зіні мір сруі мен дамуыны ішкі жне объективті логикасы арылы рбір адамны санасы мен іс рекеті шін, рбір рпа шін наты аиат болып табылады. Е маыздысы – адам санасыны зі ерекше болмыс, ол да мірді шынайы, наты процесі. Дниеде барды болуы, яни табии заттар мен процестер, трлі былыстар, адамны з аыл-ойы мен олнері арылы табиатты згертіп жасаан заттары мен былыстары, оамды мірді сан-илы арым-атынастары – брі рбір адам шін, оны санасы мен іс-рекеті шін аиат. рбір адамны іс - рекеті баса адамдар шін жне оны зі шін іс жзіндегі натылы аиат. райсымыз зімізді тнімізге, жан-дниемізге, ткеніміз бен бгінмізге жне келешегімізге, баса адамдармен, оаммен арым-атынасымыза ерекше аиат, айрыша болмыс ретінде арайтынымыз рас. Ендеше, мір сру барысында тек затты зниені ана емес, рухани былыстармен де аыл-ой, сана, кіл кйі, жан сезімі – наты аиат ретінде санасуа тура келеді.
ысасы, болмыс мселені шінші ыры – дниеде барды, мір сретінні брі – наты аиат: бл аиатты мір сруіні, дамуыны іштей логикасы бар, ол адам санасынан наты бейнесін таба алады дегенге келіп саяды.
Жоарыда айтылан болмыс туралы ой-пікірлерді жинатай келе былайша тжырымдауа болады: 1) дние бар, ол шексіз де траты ттас нрсе ретінде мір среді; 2) табии жне рухани былыстар, жеке адамдар мен оам – брі ртрлі боланымен те мір среді; 3) дние-аиат жне ол адамдарды санасы мен іс-рекетінен наты крініс таба алады. Болмыс ымы заттар, процестер, былыстар асиеттерін наты трде амтымайды, мір сру фактісін белгілеумен ана шектелмейді. Керісінше, оларды арасындаы жалпылы сипаттаы крделі байланыстарды, ттастыы мен бірлігін талдап арастыруа ммкіндік береді. Болмысты философиялы тсінігі арылы абстракциялы ойлауды биік дегейіне ктерілеміз, табиат пен адам, адам мен оны жан-дниесі, рухы, жеке кісі мен оам арасындаы айырмашылытардан ошауланамыз. Бдан болмыс таза ой, идея екен деген пікір тумауа тиіс. Болмыс ымы арылыы дниені бар екеніне иланып, оны райтын былыстарды бріне тн, брін біріктіретін нерлым орта, жалпылы лемдік байланысты іздестіреміз.
Болмысты негізгі трлері
Ттас дние зіндік ерекшеліктерімен дараланатын, біра зара байланысты болатын сансыз кп трліше заттарды былыстар мен процестерді, рылымдар мен жйелерді, тіршілік иелеріні адамдарды жалпы бірлігін, мір сруін амтиды. Аталан рбір былысты зіндік даралы мні бар дейтін болса, онда ттас дниені мндерді деп арау орынды. Дниені райтын рбір даралыты, былысты тек зіне тн, зін баса емес, дл осыны зі етіп транын анытаушы ерекшелігі бар. Осы анытаушы ол былысты дара болмысыны мні болып табылады. Дара болмысты мойындай отырып, оларды жинатап арау, орта белгілері мен асиеттерін іздестіру арылы болмысты трлерге топтастыру таным мен мірлік практика шін мейлінше ажет.
Болмысты трлері туралы проблема философия шін де те маызды. Себебі философияны негізгі мселесін – аыл-айды болмыса атынасы туралы мселені – тбегейлі шешу шін болмысты негізгі трлерін саралап білу керек.
Осы трыдан аланда болмысты бір-бірінн айырмашылыы бар, біра зара абысан, тыыз байланысты тран мынадай негізгі трлерін ажыратуа болады:
1)заттар (денелер) жне процестер болмысы, ол з кезегінде табии заттар мен процестер жне адамдар жасаан заттар мен процестер болмысына блінеді;
2) адам болмысы, ол заттар дниесіндегі адам болмысына жне адамны зіндік болмысына жіктеледі;
3) рухани (идеялы) болмыс;
4) леуметтік болмыс, бл да з алдына оамдаы жне тарихи процестегі жекелеген адам болмысына жне оам болмысына блінеді.
леуметтік мірге атысты болмыс трі кейінгі арнаулы тарауларда тереірек арастырылатындытан, біз болмысты алашы ш тріне тоталайы.
Адамзатты, оамны пайда болып, алыптасуы оршаан табии ортаны, ажетті алышарттарды, жадайларды болуына байланысты екені белгілі. Басаша айтанда, тарихи трыдан бадарласа, адамны мір тіршілігіні, ызмет - рекетіні негізі – табиат заттары мен табиат процестер. Олар адамзаттан лдеайда брын пайда болан, адам санасынан тыс жне туелсіз мір среді. оршаан табии ортаны танып білу, игеру барысында адам табиат дниесіне уатты жне ауымды ыпал ете алатын діретті згертуші кшке айналды. Брын табиатта дл сондай дайын кйінде болмаан, адамдар з олы мен аыл-ой кші арылы жасап шыаран, ндірген жаа заттар мен процестерді, жадайларды ттас дниесі пайда болды. К.Маркс мны «екінші табиат» деп атады.
Бірінші табиатты ерекшілі неде? Табиат адам атаулы пайда болана дейін болды, мір срді. Адам мен оны санасы пайда боланнан кейін де ол з болмысыны туелсіздігін сатайды. лбетте, табиатты, оны заттарын, процестерін, былыстарын, згеріске тсу жне даму задылытарын санасына абылдап, ой елегінен ткізуші, айтушы – адамдар. Табиатты зінен туелсіз, санасынан тысары, дербес мір сретінін, оны зінен кп брын пайда боланын толы мойындап, олар бкіладамзатты леуметтік – тарихи тжірибе негізінде, мірлік фактілерді саралау, ылыми – зерттеулер мен жйелі длелдемелер нтижесінде келді.
Сйтіп, болмысты негізгі рі айрыша трі есебіндегі тл табиатты, яни бірінші табиатты басты ерекшелігі – оны адамнан брын пайда болып, адам санасынан немі адамнан брын пайда болып, адам санасынан немі тыс рі оан млдем туелсіз мір сре алатындыы болып табылады. Табиат ттас аланда кеістік пен уаытта шексіз – ол рашан жне айда болса да болан, бар жне бола береді. Бл табиатты жекелеген наты заттарына, процестеріне, былыстары мен жай-кйлеріне тн емес бірегей ерекшелік. йткені, олар наты бір жерде мір среді, бар болып табылады, екінші бір жерде олар жо, мір срмейді. Олар бірде бар, енді бірде жо, бір кезде пайда болады, таы бір мезгілде дл сол кйіндегі мір сруін тотатты. Жерге тскен рытан немесе тамырдан ааш кктеп шыады, толысып, седі, мезгілі жеткенде урап алуы немесе бір себеппен сынып алуы ммкін, т.б Демек, табиат заттарыны, процестеріні, былыстары мен жай – кйлеріні болмысы ткінші, кшпелі. Оларды болмысы не болмыссыздыы ауыспалы, алыптасу, даму, згеру процесі кезектесіп отырады.Гераклит пен Гегель сияты ойшылдар тпелі, ауыспалы заттар болмысыны диалектикасын айын ашып берген болатын. Гегель алыптасу процесін саралай отырып, оны жоалатын болмыс немесе болмысты жоалуы деп дл крсеткен. Мселен, р адам дниеге лкен міт, аса арманмен келеді. оамды атынастара араласып, тіпшілік жасайды, мірді ащы-тщысын татады, шама – шарынша із алдырады. Сйтіп жргенде ас-аым сттей болып бл жары дниеден тіп кеткенін білмей де алады. лкендерді «саым дние, жалан дние» деп ой толап отыратындыы да сондытан. йткені, затты болмысы оны болмыссыздыына орын босатады. «Аумалы – ткпелі дние» деген ым, бір жаынан, осыны білдірсе керек. Алайда мны брі ттасынан аландыы табиат болмысыны тоталуын білдірмей. Жоарыдаы мысалдарда крсетілгендей, зат иратылады, адам леді, біра олар дние болмысыны ттастыынан жоалып кеткен жо, олар болмысты басаша материалды жай-кйлеріне ауысып кетті. Сонымен, табиат болмысыны таы бір ерекшелігі бар. Бл ерекшелік ттасты ретіндегі табиат дниесіні траты рі болмысындаы жекелеген мндерді тпелі жне траты болмысыны диалектикасын танытады.
Тл табиат сонымен бірге ерекше трпаты аиат болып табылады. Толассыз да шексіз табиат тасынында адам, санасымен оса аланда, бірттас болмысты шы-иырсыз желісіндегі е кеш болан буындарды бірі ана. Табиат шін мір сру, «болу» - адам санасымен (немесе андай бір аыл иесімен) абылданатын былыс болу дегенді сте білдірмейді. лем дниесіні шексіз зор кеістіктері адам пайда болан дейін ешкімні санасымен ешашан абылданан емес. Бгінгі тада да адам табиат дниесіні барлы атпарын санасымен тгел абылдап, игере алатын абілетке жеткен жо. Ол ммкін де емес. Адам тіпті ой-иялымен шарласа да, кллі толассызды пен шексіздіктегі табиатт былыстарын амти алмайды.
Табиат объективті шынды, ол алашы, онсыз адамзатты мірі мен ызметі де ммкін емес. Табиатсыз адам жасап шыаран заттар мен процестер, яни «екінші табиат» та пайда бола алмас еді.
Шынында да, бізді оршаан заттар мен былыстарды кпшілігі адамны табиат дниесін згертуіні нтижесі. «Екінші табиат» ата трде біріншісіне, шынайы, тл табиата туелді жне соны туындысы. Болмысыны трпаты жаынан адам жасаан заттар мен былыстар табиат дниесіне сас, оларды орта асиеттері мен даму, згеру задылытары айтарлытай жеткілікті. Дегенмен, «екінші табиатты» зіндік мнді ерекшеліктері де бар. Сонда, екінші, жасанды табиат дниесіні шынайы тл табиаттан айырмашылыы? Е уелі, оны жасап дниеге келтіру барысында адам табиат байлыын, табии материалдарды пайдаланып, дейді. Екіншіден, «екінші табиат» дниесін жасуда адамны ебегі, іс-тжірибесі жне білімі пайдаланылады. шіншіден, «екінші табиат» бйымы ермек шін жасалмайды. Оны дниеге келтіру адамдарды леуметтік мірдегі белгілі мтаждарынан, масат-мдделерінен туындайды. Яни оны оамды - леуметтік маызы, атарар міндеті, алар орны деген сз. Айталы, бгінгі мірді ай саласынды болсын электронды аспаптар мен приборлар, трлі ондырылар мен машиналар етене олдынылады. Оан тіпті бойымыз да, ойымыз да бден йренген. Олар табиат ойнауынан алынып, адам олымен делген трлі металл, пластмасса, т.б. материалдардан жасалан. Сондай-а оларды мірге ылыми жетістіктерді, аыл-ойды, білім мен тжірибені нтижесі екеніне дау жо. Оларды пайдаланып, іске осу да адамдардан лкен білімді, абілетті, материалды ммкіндігі де мір талабынан туан задылы. Сйтіп екінші табиат туындысы, оны материалдарынан аданы білімі, ебегі, тжірибесі жне дадысы негізінде оамды сраныстарды анааттандыру масатында жасалады. Яни, «екінші табиат» болмысы – табии – рухани - леуметтік ттасты райтын натылы аиат. Ол мні жнінен леуметтік – тарихи сипата ие, адамзат оамыны рамдас блігі, тл табиат пен оамды жаластырушы басты днекер. Сондытан да, бір жаынан, оам мен «екінші табиатты» немі йлесім тауып отыру ажеттігі ешуаытта маызын жоймайды, екінші жаынан, «бірінші табиат» пен «екінші табиатты» орта задылыын, бірттастыын, бірегей болмысына атысты оларды зара байланысын сатап, реттеп отыру да за заманымызды ккейкесті жалпыадамзатты мселесі болып табылады.
Енді жекелеген адам жне ттасымен адамзат болмысыны елеулі принципі згешелігі, зіндік сапалы мні неде деген мселеге келейік. рине, бл болмысты да табиатты кшпелі заттарымен болып келетін маызды мір сру белгілері бар. Бл трыдан аланда адамды заттарды арасында зат, денелерді арасында дене арауды еш скеттігі жо. Кезінде кейбір материалистер мен жаратылыстанушыларды да осындай пікірде боланы белгілі. Тек ескертетін жай, бл кзарас адамды «зата», «объектіге» теестірушілікке, оны алай болса солай уыршыа айналдырысы келген, адамгершілікке кереар пиылдан аула болса ана зін атама. Біра болмыс туралы жалпы философиялы ілім шін е алдымен адам алай мір среді деген сра тірегінде ойлану лдеайда маызды. Адам е уелі тіршілік иесі, наты кісі ретінде, былайша айтанда, «сйек пен еттен жаралан пенде» есебінде мір среді. Оны тні, денесі – табиатты блшегі. Ол дниеге келеді, тіршілік иесі есебінде іс-рекет жасайды, мезгілі кеткенде леді. Адам мірі шектеулі, ол ткінші болмыс иесі. Табиатты блшегі ретінде адамны бкіл тіршілік рекеті оны задылытарын бзбайды. Оан таматану, киім-кешек, жай-кйі шін зіне жадай жасау, ысты-суытан орану, табиатты трлі мірге ауіпті кштерінен сатану, т.б. ысасы, тіршілігін амтамасыз ету ажет. Сондай-а ол табии трде тым уалаушылы задарына баына отырып, жаа рпаты сіп-рбуіне себепкер болуа тиіс.
Бдан шыатын орытында мынадай: адам болмысыны алышарттары – оны табиат блшегі ретінде, организм ретінде мір сруі. Алайда адам болмысыны басты ерекшелігі – аыл-ой иесі, санасы бар яни тек тнні ана емес, жанны рухани дниені иесі екендігінде. Адам табиатты блшегі, тл баласы ркені, сонымен бірге ол рі тарихты, леуметтік мірді жасаушы, рі тарихи – оамды дамуды туындысы. Адамдар дниеде тек мір сріп ана оймайды, сондай-адниеге, оршаан табии жне леуметтік ортаа жне здері здеріне сер етуге, згеріп, трлендіруге абілетті. Осыан оса олар з болмысын жне жалпы болмысты танып – біледі, «болмысты тадыры» шін дабыл ктере алады. Осыдан келіп рбір адамны адамзат тадыры шін, табиатты, ттас жер планетасын орау шін жауапкершілігі туындайды.
Адамдар болмысы жекелеген адамдар санасы трысынан аланда натылы, объективті. Адамдар жекелеген адамны санасынан тысары, туелсіз мір среді. Біра адам болмысы сте санадан, рухтан млдем туелсіз болмайды. Себебі, адам болмысы – затты, табиилы пен руханилыты, дербестік пен аумдастыты жеке кісі мен оамны зара айшылыа тратын ажырамас бірлігі.
Енді рухани байланыса тоталайы. Руханилы - зіні мір сруі мен крінісіні наты трлері жнінен сан алуан болып келетін сана мен санасызды процестерін амтитын кптрлілікті бірттастыы. Оны рамына табии тілдер мен табалы (символды) жйелер трінде іс жзінде асырылан, материалдандырылан білім кіреді. Сондай – а, адамдар арасындаы атынастарды ізгілікті, шыармашылы пен ылы лшемдері мен процестері де рухани німдер мен процестер атарына жатады. Рухани болмысты шартты трде лкен топа – жеке адамдарды тіршілігнен ажыратып арауа болмайтын дербестенген руханилыа жне дара адамнан тысары мір сре алатын объективтендірілген руханилыа блуге болады. Біріншісі – басаша айтанда, дараланан адамны санасы. Ол наты адаммен бірге пайда болып, бірге мір среді, сырты дниені бейнелейді. Сана арылы адам табии жне леуметтік ортадаы з орнын, баса адамдармен арым-атынасын анытап, з ойлары мен келгенде жеке адамны санасын зімдік сана деп те арастыруа болады. Адамны «мені» мен зімдік санасын шынында да, бір-бірінен ажыратып арауа болмайды. Адам санасы, жоарыда айтанымыздай, зімен бірге пайда болып, зімен бірге леді. Алайда тіршілікке оны санасыны ізі атаран істерінен крініс тауып жатады. Дербес рухани болмысты ерекшелігі осында. е бастысы – сана бар, ол мір среді, аиат. Оны процестеріні тікелей болмысы крер кзден, сырттай баылаудан жасырын жатанымен, адамдарды іс - рекетінен талап – тілектерінен, ой-армандары мен мінез – лытарынан крініс тауып аарылады. Сана процестері белгілі бір кеістік жне уаыт аумаымен шектелмейді, олара идеалды рылым тн. Адамны ойлау ызметі барлы жылдамдытардан жйрік, кез келген кеістік жне уаыт лшемдерінен асып тсіп ілгері кетіп жатады. «Кіл жйрік пе, днен жйрік пе» деген халы мтелі осыны жасы білдіретін трізді.
Адамны рухани ттастыы, бкіл психикалы рекеті санамен оса санасызды процестерін де амтиды. Санасызды та сана сияты натылы аиат, дербес рухани болмысты ажырамас блігі. Адамны тыныс-тіршілігі, имыл - рекеті, ісі тгелімен сананы толы атысуы арылы жасалмайтыны белгілі. Оларды кбі бден дадыа айналып кеткен, ой елегінен, санадан тпей-а істеле береді.
Санасыздыты мн-маынасын зерттеген алымдар (сана туралы арнаулы тарауда бл мселе тереірек арастырылады) оны трлі дегейін крсетеді. Мселен, санасыздыты бірінші дегейі – адамны з денесіні мір сруін санасыз трде баылауы, екінші дегейі – санасызды негізінде процесті бастау алуы. «Маан бір ой келіп тр», «Меінше, йткен дрыс сияты» дегендей пікірлер айтылып жатады ой. Осы мысал екінші дегейді жасы крсетеді. Санасыздыты шінші дегейінде сана мен санасызды ат-абат абысып, бірін-бірі толытырып трады. Бл дегей шыармашылы шабыт келгенде, философиялы ылыми интуициялы сттерде з крінісін білдіреді. ысасы, дербес рухани болмыс – сана мен санасыздыты айшылыты ажырамас ттастыы.
Объективтендірілген рухани болмыс жеке адамдарды санасынан тысары мір среді міндетті трде материалды былыстардан коініс табады. Материалданан рухани німдер мен процестер, сздер, дыбыстар, табии жне жасанды тілдер арылы іс жзіне асады (мселен, кітаптар, сызбалар мен формулалар, жобалар, суреттер, ескерткіштер, музыкалы шыармаларды ноталары, т.б.) мселен, тіл – дербес жне объективтендірілген болмыстарды бірлігі болып табылады. Тіл мен сананы, тіл мен ойды байланысы те тыыз. Тіл арылы сана ызметіні сырты, объективтендірілген нтижелері крініс табады. Тілді табалары, ріптері дабастары, сздері, сйлемдері оны рылымдары, ережелері – брі наты аиат. Олар – жеке адамдарды санасынан ошауланан аиат. Тіл – оам дамуындаы тарихты жаластырушы, байланыстырушы мдениетті сатаушысы, аыл-ойы.
Рухани болмысты объективтендірілуі алай жзеге асады дейтін болса, е уелі белгілі бір ой, идея, пікір жеке адамны санасында дербес пайда болады. Одан кейін адам мір тжірибесіне, біліміне, абілетіне, ммкіндіктеріне сйене отырып, ой-пікіріне, идеясына материалды сипат береді: тіл арылы - рнектейді, жоба жасайды, нотаа тсіреді, сурет салады, материалды бйым жасайды, т.б. содан кейін оны оамды практиканы аымына осады. Мысалы, ерте заманда адам доала идеясын ойлап тапты. Алашы доала дниеге келісімен-а, доала идеясы мірді барлы саласына кеінен тарап, рпатан – рпаа жаласып кете барды. Немесе, санау ажеттігіне байланысты ертедегі адамдар саусатарын, одан кейінгі уаытта тастарды, таяшаларды, т.б. пайдаланды, келе – келе есеп-шот дниеге келді. Есепшотты бгінгі заманы жаласы – электронды есептеу машиналары. Осы мысалдарда кріп отыранымыздай, жеке адамны санасында уелде пайда болан идея оны аумаынан, ырынан млде алшатап, бкіл адамзатты рухани байлыыны рамдас блігіне айналып кетті. Сйтіп объективтендірілген рухани былыстарды басты ерекшелігі – олар леуметтік кеістікте жне тарихи уаыт шеберінде саталады, жетілдіреді жне емін – еркін озалыста болады.
орыта келе айтарымыз: болмысты зерттеу - лем туралы, дние туралы ой толауды алы шарты ана. Оан озалыстаы материя, оны болмысыны трлері ретіндегі кеістік пен уаыт туралы мселерді оып йрену барысында кз жеткізуге болады.
З БЕТІНШЕ ОУА АРНАЛАН СРАТАР
1. За ажеттілігі ретінде. За жне мн
2. Дниені бірлігі жне кптрлілігі.
3. Монизм. Дуализм. Философиялы плюрализм.
№21-22. Дріс. Материя
Сабаты масаты:
Студенттерді Материямен таныстыру.
Жоспар:
1. Философия тарихындаы материя ымы. Материя туралы азіргі замандаы тсініктер. Дниені материалды бірлігі.
2. озалыс- материаны атребуттары. Материя озалысыны негізгі трлері (формалары)
3. Кеістік пен уаыт- материя болмысыеы трі. Кеістік пен уаытты леуметтік-мдени мні.
- Материя ымыны философиялы мні
Материя ымы – дниені адамны санасынан тыс рі туелсіз объективті
аиат деп арайтын материалиятік дниетанымны тпазыы, мн-маынасы болып табылатын негізгі ым. Бл ым материалистік аыммен бірге пайда болып, бірге жасалып, тарихи трде алыптасан.
зіні практикалы ызметіне оршаан ортамен арым – атынас жасау барысында алуан трлі заттарды, былыстар мен процестерді байай отырып, адам сонау ерте заманда-а зіне мынадай сра оюа мжбр болды: шетсіз кп шексіз кп заттар мен былыстарды бріне тн, бріне орта негіз болып табылатын нрсе бар ма? рине,, бл сра те крделі рі маызды еді. Е келі адамдарды здерін оршаан ортадан бліп арап, здерінен тысары жне з алдына дербес заттар мен былыстар мір среді деген орытындыа келу шін сан асырлар мен мыдаан жылдар ажет болды. Біра бл орытынды адам санасыны дамуындаы елеулі ткенде ертедегі грек ойшылдары табиат былыстарыны пиялыларын ынуа талпына отырып, дниені бір негізі, тп азыы, орта бір бастамасы бар деген тжырыма келді. Оны олар субстанция (латынша – тп негіз, мн деген сзден шыан) деп атады. Субстанция алуан трлі заттарды, былыстарды, процестерді мір сруіні, оларды ішкі бірлігіні негізі деп аралды. Трлі заттар, былыстар мен процестер пайда болып немесе белгілі бір уаытта жоалып кетіп жатады, ал субстанция ешуаытта пайда болмайды, жоалып та кетпейді, ол бар боланы зіні мір сру дісін, болмысты трін згертеді, бір кйден екіншісіне ауысып отырады.
Дниені бірлігін оны негізінде бір ана субстанция бар деп ындыратын ілім монизм философиясына жатады. Субстанция туралы, дниені мні жнінде материалистік жне діни – идеялистік кзарастар тарихи трыдан аланда бір мезгілде дерлік пайда болан.
Ежелгі материалистік ілімдерде дние, бкіл лем немі озалыста тран материя, онда материядан баса ешнрсе жо, сондытан барлы былыстарды жалпыа орта субстанциясы материя деп есептеледі. Біра бл ілімдер материяны оны траты трлерімен, яни затпен бара – бар деп санады. Ежелгі грек философиясында барлы сан алуан заттарды тпкі тегі белгілі бір бастапы зат деген кзарас орын алды. Мселен, Фалес шін ол – су, Анаксимен шін – ауа, Гераклит шін – от. Дниені негізі трт заттан – судан, ауадан, топыра пен оттан трады, материя дегеніміз – осы ым да ке таралан болатын. Анаксимандр дниедегі барлы былыстарды бастама негізі аны емес шетсіз де шексіз, таусылмайтын, немі згеріп отыратын материя – апейрон деп тсіндірді. Материализмні негізгі принциптері Демокритті атом туралы ілімінде тереірек арастырылды. Оны ой-пікірлерін кейіннен Эпикур мен Лукреций Кар дамытты. Бл ілім мынаан келіп саяды. лемдгі барлы дниелер мен заттар атомнан ралады. Атом – пайда болмайтын, жоалып та кетпейтін кеістікте мгілік озалып отыратын, блінбейтін е кішкене блшек (атом деген сзді зі блінбейтін блшек деген ымды білдіреді). Денелер мен заттарды жне оларды асиеттеріні ртрлі болуы рамындаы атомдарыны санына жне ол атомдарды зара орналасуына байланысты.
ысасы, ежелгі грек материалистеріні кзарасы бойынша, крделі заттарды брі арапайым заттардан шыан, соларды осындысы, рамасы. Крделі заттар сондытан та трасыз, згере береді. Олар ыдыраанда алашы арапайымзаттара ажырайды. Ал арапайым заттар біртекті, траты болады. Материя міне, осы кезенен бастап-а материалистік баытта бкіл арышты тпкі негізі, бкіл лемні бірттастыы шыатын тек ретінде аралады. Сйтіп, ежелгі материалистерді кзарасында, ттас аланда, дниені ттас аланда, дниені материалдылыы, оны мгілігі мен здіксіз згермелі болуы, материяны санадан туелсіздігі сияты бірсыпыра те маызды, лі кнге мні жоалмайтын нды пікірлер бар. Олар шін лем ртрлі заттарды кездейсо философиялы ой-толамы з дуірлеріні даму дегейіне сйкес арапайым рі шектеулі еді. Солай бола трса да, олар жасаан ілімні кейбір негіздері XIX асырды аяына дейін материалист философтар мен жаратылыстанушы алымдарды ой жйесіне стем орын алып келді.
Жаа дуір философиясында (XVII-XVIII .) оамды ндіріс пен жаратылыс ылымдарыны, сіресе математика мен механиканы дамуы, оамды ебек блінісіні тередеуі материяны механикалы заттармен, длірек айтанда, заттарды механикалы асиеттерімен тегеруге жол ашады. Материалистік ой енді материяны заттарды белгілі бір трімен емес, оларды бріне де тн орта асиеттерімен байланыстыруа бейімделді. Мселен, И.Ньютонны механикасында траты шама болып табылатын масса маызды рл атараы. Кейіннен философтар мен жаратылыстану алымдары материя мен массаны бара – бар деген пікірге ауытып кетті. Д.И Менделеев 1889 жылы Санкт-Петербургте жарыа шыан «Химия негіздері» деген ебегінде былай деп жазан болатын: «Зат немесе материя дегеніміз кеістікте орны мен салмаы бар масса...» Материя ымыны мнін тсінуге біршама жаындап келген француз материалистері болды. «жалпы аланда материя дегеніміз – деп жазды П.Гольбах, - бізді сезімізге сер ете алатынны брі...» Сйтіп, маркстік дуірге дейін материализмде материя ымын тсінуге метафизикалы, механикалы кзарас стем болды. Оны кілдері материя мен наты материалды объектілерді арасындаы айырмашылыты біле алмады, материя ымын здеріні материалды дниені рылымы туралы тсініктерімен тегерді, материяны санамен емес, тр, асиет, озалыс ымдарымен салыстыра арастырды.
Материяны туралы материализмге алыптасан мндай біржаты, шектеулі кзарасты немен тсіндіруге болады?
р дуірді материяны алай тсінетіндігі, рине, ылымны, танымны даму дегейіне байланысты. Сондай-а, адамдарды материя туралы ойлары з замандаы оамды практиканы, жалпы мдениетті крінісі. Адамдар материалды дниені аншалыты дрежеде игерді, сол игерген мазмннан, кштерден аншалыты дрежеде зіні леуметтік дниесі жасады – мне, материя туралы оамды санада туатын кзарастарды е алдымен осы жадай анытайды.
Адамдар тіршілік, іс-рекет стінде заттарды ртрлі асиеттерін мегерді, ралдар жасады, т.б. Яни адамзатты бкіл ткен тарихи тжірибесі оны зата жан-жаты, мбебап мен беруге бейімдеді. Сз жо, бл жадай материализмні ртрлі аымдарына негіз болды.
Зата шексіз мн беруге олайлы жадай капитализм тсында алыптасты. Капитализм дуірінде дние млікті, заттай байлыты адамдара стемдік жасауы ерекше сипат алатындыы белгілі. Дние-байлы адамдара емес, керісінше, адам екіні бірінде байлыа баынышты болып, ызмет етеді. Байлы кімні олында болса, сол баса адамдарды алдында стем болып шыады. Осыдан келіп, бірден-бір мнді,шынайы кш-зат, дние-байлы, ендеше ол адамдардан туелсіз объективтік діретті кш пікір алыптасады. Оны стіне буржуазиялы оам брыны ру, тайпа сияты адамдарды берік ауымдастытарын ыдыратып, рбір жеке адамды тікелей басаларынан ошаулатты, алыстатты. Адамны адама тікелей туелділігіні орнына, дние млік, заттар арылы днекерленген туелділік келді. оамды атынастарда ошауланан адамдар адамдар бір-біріне, жалпы оама, зара атынастарына, ебек нтижелеріне, табии дниеге тек ана объект ретінде арайтын болды. Оларды брі на осы адамнан туелсіз сырты кштер сияты крінді. Осыны брі соы ш-трт асырда арынды дамыан Европа философиясына, оны ішінде материалистік аыма зіндік айын ізін алдырды. Осы жадайларды тар рісінен шыа алмаан материализм метафизикалы дрежеде алып ойды. Ол шін материя мселесі тек табиата, затты нрселерге байланысты ана арастырылып, оамда материалды ештеме жо дегенде келіп саяды.
Жоарыда атап ткеніміздей, тарихи трыдан аланда материалистік кзарастармен атар субстанцияны идиялистік теориялары да пайда болып, алыптасты. Объективті идеялистерді (Платон, Гегель) тжырымы бойынша, материалды дние дегеніміз – бкіл лемді стап тран дайа тн сипаты бар аыл-ойды, абсолюттік идеяны наты крініс табуы, іс жзіне асуы. Аритотельді пікірінше, материя дегеніміз – барлы заттар ралып, жасалып шыатын субстрат. Алайда материя белгілі зат, дене есебінде тек трді арасында ана мнге ие болады. Бл жерде тр (форма) тегі жаынан рухани, идеалды сипата ие бола отырып, белсенді, шешуші рл атаратын негіз болып табылады.
Субъективті идеализмні заттарды, денелерді тсініктермен немесе осы заттар туралы ой-пікірлермен бара – бар санайтыны белгілі. Мселен, Э.Махтын ойынша, дние элементтерден трады. Біра Мах «элементеріні» химиялы элементтерге ещандай атысы жо. Оны ымында элемент дегендер – ызыл, жасыл, жылы, суы, т.б. сайып келгенде, алуан трлі тйсіктер, ендеше дние тйсіктер кешенінен трады екен. Байап отыранымыздай, «элемент» деген сз тек бркеме шін пайдаланылан.
Алайда, XIX асырды аяына арай жаратылыстану ылымдарыны шарытап дамуы, дниеге диалектикалы материализм трысынан арайтын дниетанымны алыптасуы материя туралы механикалы, метафизикалы жне тдеалистік кзарастарды дйексіздігін ашып крсететін, оларды млде сейілуіне жеткізді.
XIX асырды аяы – XX асырды басында физика саласында ашылан радиоактивтілік былысы, рентген сулесі, электронны наты мір сретіні длелденуі, электромагнит рісі былысыны табиатын тану, арнаулы салыстырмалылы теорияны жасалуы сияты аса маызды жаалытар ескі дниетанымны іргесін сгіп, ткеріс млім. Блінбейтін е кішкене блшек, лемді стап тран кірпіш деп келген атом крделі рамы бар дние болып шыты, оны зі де лдеайда са блшектерге фдфрайды екен. немі озалыста болатын электронны массасы да трасыз, жылдамдыына байланысты згереді. Микроблшектерді табиаты екі жаты, оларды рі затты, рі рістік (толынды) асиеттері бар. Жарыты блшегі – фотонды тіпті де зата жатызуа болмайды. Тыныштытаы фотонны массасы жо, нлге те т.б.
Осы уаыта дейін дниені материалдылыын атомны блінбеуімен, массаны згермеуімен байланысрып келген дниетаным, шынында да, осы арада тйыа тірелді. Французды ататы математигі А.Пуанкаре 1902 жылы былай деп жазды: «Осы кезге дейін бкіл массаны материя деп келдік. Бл міндетті жне сенімді трде алыптасан кзарас еді. Енді, міне, ая астынан лгі масса жо болып шыты». Осыдан келіп, ол «материя енді жо, ол айып болды, тек ой-пікір ана мір среді» деген сзге илануа мжбр болды. Сондай-а кптеген алымдар мен философтар «материяны затты трден айып болуы, жоалуы» деп тсінді.
Мндай тйыа тірелуді здері пайдасына шебер пайдаланан, физиканы жаалытарына з трысынан тсінік беруге тырысан идеалистік аымны кілдері де физиканы дадарысы, длірек айтанда, материяны жоалуы, айып болуы сонымен бірге материализмні де кйреуі деп баалады.
В.И.Ленин физикадаы айтулы жаалытардан философиялы мазмнына тере талдау жасай отырып, «Материализм жне эмпириокритицизм» деген ебегінде «Материя айып болады – бл материяны білуде осы уаыта дейін жеткен шегіміз таусылып бітеді, бізді біліміміз тередей береді деген сз – материяны брын абсолюттік, згермейтін, бастапы асиеттері сияты болып крініп келген асиеттері (ткізбейтіндік, инерция, масса т.б.) жне азір материяны тек кейбір алыптасуларына ана тн относительді асиеттер ретінде аныталып отыран асиеттері айып болады деген сз» (Шыармалар толы жинаы 18-том, 295б). Яни айып болып жоалан материя емес, материя туралы брын орныып алан кзарас. Физикада ашылан жаалытар материя туралы, оны асиеттері, негізгі сір сру формалары жайындаы атып – семіп алан ымдар мен тсініктерге айшы келді. «Физикадаы дадарыс» - метафизикалы ойлау дісіні мірдегі диалектикалы процестерге сйкес келмеуінен туындаан дадарыс.
Осыан байланысы жоарыда аталан ебегінде В.И Ленин материяны диалектикалы – материалистік анытамасын берді: «Материя дегеніміз – адама оны тсініктері трде бар бола отырып, сол тйсіктеріміз арылы кшірмесі алынатын, суреті тсірілетін, бейнесі жасалатын объективтік реалдылыты белгілеу шін олданатын философиялы категория» (Шыармалар толы жинаы 18-том 138б)
Бл анытамада материяны негізгі екі белгісі айын крсетіледі, біріншіден, материя адамны санасынан тыс туелсіз мір среді, екіншіден, ол адамны санасында бейнеленеді. Бірінші белгі материяны санаа араанда бірінші, бастапы екендігін білдірсе, екіншісі-материалды дниені танып – білуге болатындыын крсетеді. Сйтіп, материяны бл анытамасы философияны негізгісі мселесін ттасымен материалистік аымны пайдасына шешеді. Сонымен бірге бл анытамада материяны наты трлері мен алыптары, белгілі бір асиеттері крсетілмейді. Мны зі диалектикалы ойлау дісіні метафизикадан айырмашылыын крсетеді. Материяны басты асиеті – санадан тыс объективті натылы ретінде мір сруі.
Сйтіп материя, біріншіден, санаа дейін мір среді; екіншіден, санадан тысары мір среді, шіншіден, бейнесі жасалатын былыс есебінде санадан туелсіз мір среді; тртіншіден, таным ралы есебінде санадан тыс мір среді.
Материяны бл тсінігі адамзат аыл-ойыны, ылымыны бгінге дейін танып-білген объектілерін ана емес, сондай –а болашата ашылатын, танып-білінетін объектілерді де амтиды. Оны методологиялы мні міне осында. рылымсыз субстанция есебінде «таза» мір сретін материя жо. Ол рашанда белгілі трде йымдасан материалды жйе.
Жоарыдаы келтірілген материя тсінігі дниені бірттастыы туралы принципі де толы уаттайды: дниені бірттастыы оны материалдылыында, кп трліліктерді бірлігінде.
- Материяны мір сру тсілдері мен формалары
Объективтік дниеде немі озалыста болатын материядан баса ештее де жо. озалыс материяны ажырамас, мнді асиеті, атрибуты мір сру тсілі. Ол да материя сияты жотан бар болмайды, жоалып кетпейді.
Сонда озалыс дегеніміз не? Бл сраа жауап бермес брын мысала жгінейік: атомны рамында ядро мен электрондар зара байланыста болатыны белгілі. О зарядты ядроны тірегінде трлі энергетикалы дегейлерде теріс зарядты электрондар озалыста болады. Атомдарды молекулалар, олардан трлі заттар ралады. Тірі организмдер з рамындаы молекулаларды, клеткаларды жне трлі органдарды байланысы нтижесінде мір среді. Адамдар арасындаы зара атынастар, оларды іс-рекеттері мен ызметі негізінде оама тн процестер жріп жатады. Сансыз кп трлі заттарды, былыстар мен процестерді зара байланысы нтижесінде болмысты бірттастыы, тратылыы амтамасыз етіледі. Сонымен бірге кез-келген заттарды, былыстар мен процестерді рамында немі згерістер жріп жатады. рамдас бір блшектер дел сол кйіндегі мір сруін тотатып, баса сипаттаы объектіге айналады, екінші біреулері жаадан пайда болып жатады, т.б. Байап отыранымыздай, озалыс жай ана заттар мен денелерді кеістіктегі орын ауыстырумен шектелмейтін ке ым. озалыс дегеніміз – кез-келген зара сер, зара байланыс, кез-келген згеріс. Материя зін тек озалыс арылы білдіріп, бізді санамыза, тйсік-сезімдерімізге сер ете алады.
озалысты ішкі зіне арама-арсы бір сті – тынышты. Тынышты озалыстан блек те, бгде де емес, ол бар боланы озалысты бір сттік тратылыы. Материя озалысты бір трінен екіншісіне ауысып отырады. дамуды нтижесінде жансыз материядан жанды материя пайда болады. Жанды материя жансыз материяа айналады. Осыны брінде тыныштысті бар. Жер шары Кнді зіні орбитасымен айналуда, Жердегі денелер, былыстар мен процестер, рине онымен бірге озалып отырады. Біра олар Жерге атынасында тынышты алпында. Адам озалмай, тыныш отыр дегенні зінде оны ой жйесі жмыс істеп трады, тыныс алуы, ан айналымы, жрек соуы тынымсыз. Сондытан да озалыс абсолютті, ал тынышты зі де – озалыс, оны бір сті, бір сттік тепе-тедігі. Ендеше тынышты-салыстырмалы, ткінші. тынышты – бір жадайда, бір атынаста ана тынышты, баса атынастарды брінде материяны ажырамас асиеті екені жнінде ерте заманнан бергі кптеген материалистер нды пікірлер алдыран болатын. Алайда оларды брі дерлік озалысты кеістіктегі механикалы орын ауыстыру деп тсінді. Олар материяны здігінен озалуыны ішкі айнар кзін ашып, тсіндіріп бере алмады. озалыс материяа сырттан берілетін, сер туызатын белсенді ретінде аралды. Мндай кзарас дниені о баста озалыса келтірген алашы бір кшті боланы рас деген тжырыма бастайтыны сзсіз еді. Ал шын мнісінде, материя бар жерде озалыс та болады, оны себебі, бастау кзі материяны зінде. Ол жнінде кейінгі тарауларда айтылады.
озалысты табиатын диалектикалы – материалистік трыдан тсіну трлі идеалистік аымдара да аяусыз соы береді. Мселен, сондай идеалистік аымны бірі – немісті белгілі жаратылыстанушы алымы Оствальд негізін алаан энергетизм философиясы озалысты материядан бліп алып арауа, материяны энергияа айналып кетеді, ал энергия болса материя емес ендеше материя айып болады дегенді длелдеуге тырысан болатын. Осы заманы кейбір энергетизм философиясын уаттаысы келетін алымдар да Е-мс2 формуласын здерінше тсіндіргісі келеді. Оларды пікірінше, жарыты жылдамдыы траты коэффициент боландытан, бл формула материя мен энергияны мен энергияны зара боламалылыын білдіреді. Немесе олар электрон мен протонны фотона айналуын (е- - е-) да материяны жойылып, аып болуы деп есептейді. Бл жерде энергетизм кілдері методологиялы ате жіберіп отыр. Біріншіден, энергия материядан блек, одан тысболмайтын нрсе, ол материяны асиеті, озалысты сан лшемін білдіреді. Материя бар жерде озалыс та ендеше энергия да бар. Екіншіден, блшектерді фотона ауысуы бар боланы материяны бір алпынан, яни затты алпынан, екінші, рістік алпына згеруін крсетеді. Олай болса, материяны айып болуы туралы гіме бос сз.