MPF жне APC кешендеріні сері.

Эукариотты жасушаларды митоза енуі МИТОЗДЫ СТИМУЛДАЙТЫН ФАКТОРА (МРF – mitosis-promoting factor) байланысты жреді.

Ол фактор G1 сатысында анытала бастайды, S жне G2 - де кп млшерде болады, ал митозды блінуді анафазасында крт азаяды.

Бл МРF- ды компоненттік рамына ЦИКЛИН деп аталатын ауыздар кіреді. Олар жасушалы циклде дайы аныталады, тек анафаза кезінде ыдырап жойылады.

ЦИКЛИННІ трлері:А,В,Д,Е жне

Циклинге туелді киназалар: СDК-1, СDК-2, СDК-3, СDК-4, СDК-5.

MPF концентрациясыны жоарылауынан басталады:

- хромосомаларды конденсациялануы;

- ядро абыы жойылады;

- бліну ршыы пайда болады.

MPF концентрациясыны тмендеуінен басталады:

- хромосомаларды сегрегациялануы;

- хромосомаларды деконденсациялануы;

- ядро абыы пайда болады;

- центросома еселенеді

MPF біратар белоктарды,соны ішінде анафазаны жруін реттейтін факторды фосфорилдейді. Ол белоктар APФ немесе АРС анафаза реттеуші фактор деп аталады.Бл белокты екінші атауы убиквитинлигаза, ол МСФ мен рекеттеседі. МСФ бірінен со бірін циклин Ва жалайды.Тзілген убиквитин – циклинВ кешені протеосомаларда жылдам бзылып,ыдырайды. Убиквитин – циклинВ кешені млшеріні тмендеуі жасушаны анафазаа ауысуына ,одан со телофазаа яни митозды аяталуына алып келеді. G1 кезеінде APФ активсізденеді,сондытан циклинні ыдырау жылдамдыы тмендеп,оены жасушадаы млшері артады.

 

 

асушаны митозды циклды туіні баылануы.

Жасушалы цикл – аналы жасушаны бліну нтижесінде пайда болан жас жасушаны келесі блінуге н/е тіршілігін жоюа дейінгі кезе.

Жасушалы цикл мына кезедерден трады:

а) митозды цикл-жасушаларды блінуге даярлануы мен оны блінуін амтамасыз ететін зады трде жне белгілі бір жйемен жретін жасушалы, жасуша ішілік рылымдарды жне генетикалы материалды рылымды-функционалды айта рылу процестеріні жиынтыы болып табылады;

) жасушаны зіне тн арнайы ызметін атару кезеі;

б) тынышты кезеі;

 

 

S

G₁ G₂

 

M

Жасушаны митозды циклі

10) Тым уалайтын згергіштік:

згергіштік- бл тірі азаларды орта факторларыны серінен жаа белгілерге ие болу асиеті.згергіштік фенотиптік(тым уаламайтын) жне генотиптік(тым уалайтын) болып блінеді.

Генотиптік згергіштік-бл генотипті згеруінен болатын згергіштік, сырты ортаа туелсіз тым уалайды. Генотиптік згергіштікті комбинативтік жне мутациялы деп екі топа бледі.

Комбинативтік згергіштік генотиптік згергіштікті бір трі, бл жадайда бір трге жататын азалар бір-бірінен генотиптегі гендерді басаша топтасуыны нтижесінде ажыратылады.Бл ата-анасына тн емес жаа белгілерді пайда болуына алып келеді.

Мутациялы згергіштік- жасушаны генетикалы аппаратына сырты жне ішкі факторларыды серінен пайда болатын згергіштік.

11) Рекомбинативті згергіштік:

Комбинативтік згергіштік –ата- аналар гендеріні айта йлесуіне (комбинациясы) байланысты згергіштік. Комбинативтік згергіштікте ата-аналарыны гаметаларыны осылуыны нтижесінде гендерді жаа комбинациялары пайда болады, біра ол гендер жне хромосомалар ешандай згеріске шырамайды.

 

12) Рекомбинативті згергіштікті пайда болу механизмдері:

Кроссинговер кезінде гендерді рекомбинациясы

Мейоз кезінде (анафазада) хромосомаларды жне хроматидтерді туелсіз ажырауы

рытану кезінде гаметаларды кездейсо осылуы

Биологиялы маызы:

иологиялы трлерді ртрлілігін, бір трді дараларыны ртрлілігін жне оларды тіршілікке абілеттілігін амтамасыз етеді.

Мысалы: адамдарды алуан трлілігі, бір жаняда балаларды ртрлілігі

13.Мутагенез,мутагендік факторлар

Мутацияларды пайда болу процесін мутагенез деп атайды.Ал мутацияларды пайда болуына алып келетін факторларды мутагендер деп айтады.

Мутагендік факторларды жіктелуі:

1.Физикалы фактор.Олара иондушы радиация,жоары температура,оттегіні тмен парциалды ысымы жатады.

2.Химиялы фактор.Аса кшті мутагендерді атарына-азотты иприт,метилсульфонды ышылдарды эфирлері,этилениминдік осылыстар жатады.Химиялы мутагендер гендік мутацияларды пайда болуына,хромосомалар рылысыны згеруіне-«сыныштыына»,оны бойында ашы учаскелерді тзілуіне себеп болады.

3.Биологиялы фактор.Тірі азаларды ішінде тек вирустар ана мутагендік рекет крсетеді.

14.Мутациялы згергіштік,жіктелуі

Мутациялы згергіштік деп гендер мен хромосомалардаы траты згерістер нтижесінде алыптасан згергіштікті айтады.

Мутайияны негізгі асиеттері:

1.Пайда болу жиілігі тмен.

2.Мутацияларды басым кпшілігі азаны тіршілігіне зиянды.

3.Жаа тзілген мутацияларды кпшілігі рецессивті болады.

Мутацияларды жіктелуі:

1.Пайда болу орнына байланысты:

а)генеративті мутациялар-олар жыныс жасушаларында пайда болады жне олар тым уалайды.

б)сомалы мутациялар- олар азаны онтогенез барысында дене жасушаларында пайда болан мутациялар,бл белгілер тым уаламайды.Сомалы мутацияны нтижесінде бкіл аза згермейді.

2.Азаны тіршілік абілетіне сер етуіне байланысты:

a)летальды мутациялар-азаны лімге душар етеді.

б) сублетальды-азаны тіршілік абілеті тмендейді.

3.Пайда болу себептеріне байланысты:

а)спонтанды немесе табии

б)индукциялы немесе жасанды

Бл згергіштік рпатан рпаа беріледі.

 

15.Геномды жне хромосомалы мутациялар.Себептері,пайда болу мехпнизмдері.

Геномды мутациялар деп хромосомалар жиынтыыны немесе жеке хромосомалар саныны згеруімен байланысты жретін мутацияларды айтады.

Гаплоидия-азада хромосомаларды бір немесе сыар жиынтыыны болуы.Гаплоидия бактерияларды, бір жасушалы балдырларды,тменгі сатыдаы саыраулатарды тіршілік циклында байалады.Адамда кездеспейді.

Полиплоидия-жасушадаы хромосомалар жиынтыыны еселеніп артуы.Мысалы,триплоидия (3n),тетраплоидия (4n)т.с.с Полиплоидия сімдіктер шін жиі кездеседі.Жануарларда полиплоидия осжынысты азаларда кездеседі.

Полиплоидияны болу себебі:

1.Митоз кезінде хромосомалар ажырауыны бзылуы.

2.Сомалы жасушаларды немесе оларды ядроларыны осылуы.

3. Мейозды бзылуына байланысты жыныс жасушалары тзілуде зады трде жретін хромосомаларды редукциясы болмай,гаметаларда хромосомалар саныны кемімеуі.

Адам шін полиплоидия тіршілікпен сйкес келмейтін былыс.

Анеуплоидия(гетероплоидия)-жеке хромосомалар саныны згеруі.

Анеуплоид трлері:

1.нулисомиялар-бір гомологты жп хромосомаларды болмауы (2n-2)

Бидай сорттарында кездеседі.Адамда кездеспейді.

2.моносомиялар-жеке бір хромосомаларды болмауы.Адамда моносомияны бір бір ана типі кездеседі.ыздарда жынысты екі х-хромосомыны біреуі жо,жетіспейді.45,х-Шерешевский-Тернер синдромы.

3.полисомия-хромосома саныны еселенбей артуы.Олара трисомиялар(2n+1),тетрасомиялар(2n+2)жатады.

Хромосомалы мутаиялар

Хромосомалы мутациялар-хромосома рылысыны згеруімен сипатталады.

1)делеция-хромосома блігіні тсіп алуы.

2)дефишенсия-хромосома штарындаы кішігірім учаскелерді тсіп алуы.

3)дупликациялар-хромосома блігіні екі еселенуі.

4)инверсия-хромомома блігіні зіліп 180 градус брылып сол хромосомадаы орнына айта жалануы.

Инверсияны екі жадайы бар:

Перицентрлік-центромера аймаында жреді.

Парацентрлік-хромосоманы бір иыында жреді.

5)Транслокация-гомологты емес хромосомаларды учаскелерімен алмасуы.

а)Реципрокты –гомологты емес хромосомалар зара зілген учаскелерімен алмасады.

)Реципрокты емес-бір хромосоманы зілген учаскесі гомолгты емес хромосомаа жаланып оны зартады.

б)робертсонды транслокация-гомологты емес екі акроцентрлік хромосомалар зын иытарымен центромерлік айматары арылы жаланады.

16.Геномды,хромосомалы,гендік мутацияларды жіктелуі.

Геномды мутациялар деп хромосомалар жиынтыыны немесе жеке хромосомалар саныны згеруімен байланысты жретін мутацияларды айтады.

Гаплоидия-азада хромосомаларды бір немесе сыар жиынтыыны болуы.

Полиплоидия-жасушадаы хромосомалар жиынтыыны еселеніп артуы.

Анеуплоидия-жеке хромосомалар саныны згеруі.

Хромосомалы мутация

Хромосомалы мутациялар-хромосомалар рылысыны згеруімен сипатталады.

1.Делеция-хромосома блігіні тсіп алуы.

2.Дефишенсия-хромосома штарындаы кішігірім учаскелерді тсіп алуы.

3.Дупликациялар-хромосома блігіні екі еселенуі.

4.Инверсиялар-хромосома блігіні зіліп 180градуса брылып сол хромосомадаы орнына айта жалануы.

Инверсияны екі жадайы бар:

Перицентрлік-центромера аймаында жреді.

Парацентрлік-хромосоманы бір иыында жреді.

Транслокация-гомологты емес хромосомаларды учаскелерімен алмасуы.

Транслокацияны жіктелуі:

1.Реципрокты-гомологты хромосомалар зара зілген учаскелерімен алмасуы.

2.Реципрокты емес –бір хромосоманы зілген учаскесі гомологты емес хромосомаа жаланыпоны зартады.

3.Робертсонды транслокация-гомолгты емес екі акроцентрлік хромосомалар зын иытарымен центромерлік айматары арылы жаланады.

Гендік немесе нктелік мутациялар.

Гендік мутациялар ДН молекуласыны рылысындаы згерістермен сипатталады.Оларды 2класа бліп арайды:

1)реликация ателіктері

2)оылу ретіні жылжуы

андай да бір мутагендік факторларды рекетіне байланысты ДН молекуласындаы нуклеотидтерді бір жбы баса жппен алмасады.Мны нтижесінде ДН-ны рылысы мен ызметі згеріп баса белок синтезделеді.ДН тізбегіндегі бір пуриндік негізді екінші пуринмен алмасуы немесе бір пиримидиндік негізді екінші пиримидинмен алмасуы транзиция деп аталады.Пуриндік негіздерді пиримидиндік негіздермен алмасуы немесе керісінше алмасулары трансверсия деп аталады.

Гендік мутацияларды екінші класына нуклеотидтерді оылу ретіні жылжуы жатады.Оылу ретіні жылжуы андай да бір мутагенні серінен нуклеотидтерді тсіп алуы немесе жалануы жреді.Бл жадайбір немесе бірнеше ондаан нуклеотидтерді амти,оылу ретіні не оа,не сола арай жылжуымен ерекшеленеді.

17. Тым уалайтын аурулар кез келген жаста байалуы ммкін ж-е заа созылады. Мысалы: ахондроплазия,ихтиоз,хромосомалы аномалиялар т.б.

Аутосомалы хромосомалар жйесіндегі аномалиялар. Аутосомалар бойынша згерістер лімге акелетін н/е тіршілікке бейімділікті тмендететін крделі даму ааулытарын тудырады.

21-ші жп хромосома бойынша (Даун синдромы) трисомия аыл есті жетілмеуімен,брахицефалиямен,шйдені,бетті жалпатануымен,ыса мрынмен,тістеу аномалиясымен,аа рылысы аномалияларымен сипатталады.

Даун синдромымен ауруларда жрек тамыр жйелеріні кптеген даму ааулытары,бйректі,зр шыару,ас орыту жолдарыны жетілуіндегі кемтарлытар,естуді бзылуы болады. Иммунды жйені дефектісіне байланысты жпалы аурулар мен зілді ісіктер жиі кездеседі.ауруларды ми клемі ж/е массасы аз мишытары кішкентай,алдыы ми сыарларыны жлгелері мен иірімдері толы жетілмеген.

13-15 хромосомалар жптары бойынша трисомия (патау синдромы).Бл ауруда ішкі мшелерді жетіспеушіліктері байалады. Патау синдромы бар нрестелер туылысымен н/е міріні алашы айларында айтыс болады. Ми массаы азайады,алдыы ми болмайды,мишы жетілмеген,кейде алдыы ми сыарларына блінбеген болады. Жрек тамыр жйелерінде:арыншалар ж/е лашалар арасыны дефектілері,жрек камераларыны кееюі байалады;кпеде:созылмалы кпе абынуына сас згерістер ; бйректі аномалиялары:гидронефроз,кистозды бйрек,несепаарды еселенуі 61,5%кездеседі.

16-18 жп хромосомалар бойынша трисомия(Эдвардс синдромы). Бл синдромда микроцефалия,ыликз,синдактилия байалады. Саусатарды орналасу ерекшелігі,аятары жіішке ж/е томпа,жамбасты таюы,жылытабанды ішкі майматыпен кездесді,жамбасты озалуы нашар тарбкселік байалады. Эдвардс синдромымен ауыратын нрестелерді мір сру затыы аз. Туылысымен ж/е міріні алашы айларында айтыс болады,емдеу дістері жо.

5-ші хром. ыса иыыны делециясы (Мысы айайы) синдромына келеді. Бл ауруда байалатын ааулытар: микроцефалия,ая-олды парездері,су же даму нашарлайды,лімге келеді. Осы синдромдары бар нрестелер кмекей шеміршектеріні жетілмеуіне байланысты ерекше,мысыты мияуына сас дыбыс шыарады.

Жыныс (Гоносомалы) хромосомалар жйелеріні аномалиялары.

Клайнфельтер синдромы-23-ші жп хромосомаларды трисомиясы н/е полисомиясы.(47 ХХУ,49 ХХХУ) Бл синдромда бойды зындыы,ол аятарыны заруы,эвнухоидизм,спермотогенезді зылуы,бедеулік,эстрогендік гормондарды кп блінуі,екінші реттік жыныс белгілеріні жетілмеуі байалады.

Х-трисомия синдромы- кариотипі 47,ХХХ. Бл синдроммен ауруларда: жыныс безіні жетілмеуі, жатырды гипоплпзиясы,2-ші реттік аменория(етек кіріні) болмауы,кейде климаксты ерте басталуы байалады. Бндай йелдерді интеллекті тмендеу болады. Бл синдром психопатиялы белгілері ж/е Шизофрения типтес згерістерге бейімділігі бар адамдарда бірнеше рет жиірек кездеседі.

Шерешевский –Тернер синдромы,кариотипі 45,ХО.клиникалы белгілері: ауруды бойы ыса,ккіректері алан тріздес,ст бездеріні емізіктері алша орналасан мойнында анат тріздес атпары бар, ла аландары деформацияланан,терісінде кптеген алдары болады. 50% жадайда ауруларда аыл ойды дамуы нашарлайды,психогенді реакциялаа ж/е белсенді психоздара бейім,жиі есту абілеті тмендейді.

Гендік ауруларды пайда болу механизмі: мутантты генпотологиялы алашы німбиохимиялы реакция мшеаза. Мутация шыраан локустарды санына байланысты гендік ауруларды моногендік ж/е поигендік деп жіктейді. Моногендік ауруларда генетикалы эффект хромосоманы локусындаы мутациямен байлансты. Оларды негізінде жеке гендерді мутациясы,соны ішінде ДН молекуласындаы нуклеотидтерді ретіні н/е рамыны згеруіне, генетикалы апаратты тронсляциясыны бзылуына алып келетін экзондарды ж/е т.б дефектісі жатады. Альбинизм,ТЕя-сакс синдромы, Вильсон –Коновалов синдромы, Леш-наян синдромы-бл ауруларда зат алмасу бзылады.Полигендік аурулар – хромосоманы бірнеше локусындаы мутацияны бірлесіп сер етуіне байланысты болады. Бл жадайда генетикалы эффект бейімділікті тудырады, ал ауруды пайда болуы генетикалы ж/е орталы факторларды серлесуіне байланысты болады.Олара, Псориаз,Шизофрения, ант диабеті жатады.

18. Репарация –тірі азаларды мутагендік факторлар рекетіне байланысты ДНК молекуласында пайда болан бзылуларды алпына келтіру процесі. Типтері:

1.Жарыты репарация – фотолиаза ферментіні атысуымен жреді,кзге крінетін кн сулелеріні серінен фотолиаза ферменті активтелінеді. Димерлерді табады,олармен байланысып, алпына келтіріледі.

2.Экцизиялы репарация – ДН заымданан жерін эндонуклеаза табады. Бл блік экзонуклеазаны кмегімен кесіп алынады. Полимеразларды кмегімен жаа тізбекті матрицалы синтезі жреді. Полинуклеатид-лигаза ферментіні серінен тзілген тізбек байланысады.

3. пострепликативтік репарация – заымдалуы те кп болса н/е репликацияны алдында ана пайда болса,н/е эксцизиялы репарациямен тзілмеген болса пострепликативтік репарация жреді. Репарацияны бл типі эукариоттарда маызды рл атарады.

4.SOS репарация – бл реп.заымданан жасушаны жойылудан сатайды сондытан сос репарация деп аталан. Бл срс репарацияны длдігі тмен. Ол индуцебельдік процесс,ДН молек.згерген матрицада болса да репликациялану ажеттігінен жреді.

5.Мисмэтч репарация - репарация жаа тізбектерде АТ н/е ГЦ комплементардыы бзылуынан болатын атерлерді тзейді. Бл реп. Кезінде ферменттер ДНны ескі тізбегін жаа тізбектен оай ажырата алады ж/е жаа тзілген тізбектегі ателерді алпына келтіреді.

19. Жарыты репарацияны яни жарыта жретін реп.алаш ХХ . 40 ж Кельнер ашан. Фотолиаза ферментіні атысуымен жреді,кзге крінетін кн сулелеріні серінен фотолиаза ферменті активтелінеді. Димерлерді табады,олармен байланысып, алпына келтіріледі.Жарыты реп.сызбанса трінде:

1. алыпты ДН молек.

Ультраклгін жарыымен сулелендіру

2. мутантты ДН молек.- перимидиндік димерлерді тзілуі

Кзге крінетін жарыты сері

3. фотолиаза ферментіні синтезі

4.димерлерді ажыратылуы

5. ДН рыоысыны бастапы алпына келуі

152-бет,80-сурет ара

20. Эксцизиялы репарация жарыты ажет етпейді.Реп.бл трінде ДН-ны бзылан учаскесі арнайы ферменттер тобыны атынасуымен кесіліп алынып тасталады да, оны орнына алыпты нуклеотидтер жаланады. Бірнеше сатыдан трады: эндонуклеаза ферментіні кмегімен заымдалан ДН-ны анытау; экзонуклеаза кмегімен заымдалан айматы кесіп алу: полимераза кмегімен жаа тізбекті алыпа сай синтездеу: полинуклеатидлигаза ферментіні серінен жаа тзілген ДН аймаыны осылуы. Бндай реп.эксцизиялы деп атайды. Бны репликацияа дейінгі деп те атайды.

153-бет,81-сурет н/е 82-сурет ара

25) Апоптозды даму сатылары:

Жасушаны рылымы мен ызметіні бзылуы апоптоз жасушаны лімі жойылуы.

\ хроматинні конденсациясы

\ядроны жойылуы

\плазмалы мембраны ісінуі

\жасушаны апоптозды денелерге фрагменттелуі

\ фагоцитоз

26) Апоптоз дерісіні генетикалы баылануы; медициналы маызы

Апоптоз негізінен жасушаларды заымдануына, сіресе олар ДН-даы байланысты дамитын зін зі лтіру рдісі. Сонымен апоптоз организмні гендік асиеттері згерген жасушалардан тазартуды физиологиялы механизмі. Апоптоз генетикалы баыланатын процесс болып табылады. Оан арнайы фермент – каспазаны синтезін баылайтын гендер болады. Каспазаны белсенділігі активатор жне ингибитор гендерімен баыланады. Апоптоз процессіне арнайы «апоптозды» ядролы энлонклеазалар атысады. Апоптоз процессінде негізгі рлді р53 ауызы атарады. Апоптоз механизміні негізінде жасушаны генетикалы материядыны заымдалан жерін танып тзету, жаушаны элиминациясы мен жасушаны жне жалпы азаны алыпты тіршілігін амтамасыз ету жатыр.