азастанны азіргі заман тарихы» пні жне курсты масаты.
Тарих - бл адам оамыны ткені мен осы уаыты туралы, наты формадаы, кеістік-уаытты лшемдегі оамды мірді дамуыны задылытары туралы ылым. Тарихты мазмны - бл адам міріні былыстарындаы крінетін тарихи процесс, тарихи ескерткіштер мен деректерде саталан мліметтер болып табылады. Бл былыстар ртрлі, яни шаруашылыты дамуына, елді ішкі жне сырты оамды міріне, халыаралы атынстарына, тарихи тлаларды ызметіне атысты болып келеді.
Тарих - ылым бір-біріне сйкес кп жаты, ол тарихи білімні жеке салаларынан алыптасады, длірек айтанда: экономикалы, саяси, леуметтік, азаматты, скери, мемлекет пен ы, дін т.с.с. Тарихи ылымдара халытарды трмыс-салтын зерттейтін этнография, жне ежелгі дуірді заттай деректер - ебек ралы, й жиаздары, шекей заттар, оныстар, молалар т.б. зерттейтін археологияны да атысы бар.
Тарих объектіні зерттеу бойынша ендік жаынан да блінеді: лем тарихы (бкіл лем тарих немесе жалпы тарих), континенттер тарихы (мысалы, Азия жне Африка тарихы), жеке елдерді, халытарды немесе халы топтарыны тарихы (мысалы, Ресей тарихы).
Тарихи пндерге тарихи деректерді зерттейтін деректану жне тарихшыларды кзарастарын, идеялары мен концепцияларын суреттеу мен талдау масатындаы, сонымен атар тарихи ылымны дамыны задылытарын зерттейтін тарихнаманы да атысы бар.
азастан тарихы курсыны пні масаты мен міндеттері. «азастан тарихы» оу пнін азіргі трыда тсіну. Тарих, тла, мемлекет. Тарих жне ркениет. Отан тарихыны функциялары мен принциптері. азастан тарихы дниежзі тарихыны контексінде. лтты тарихты приоритеттері. «азастан Республикасыны тарихи сана алыптастыру тжырымдамасы».азастан тарихын дуірлерге блу. азастан тарихын зерттеуді негізгі дістері. Отан тарихын зерттеуге жаа тжырымдамалы трыдан арау.«азастан тарихы» пніні деректері мен дебиеттері. Отан тарихын зерттеуді ерекшеліктері. азіргі кезеде азастанны лтты тарихы проблемалары маызыны арта тсуі.
2. Тарих ылымыны методологиясы
Тарих методологиясы – (грек тіл. methodos – діс, таным жолы logos – сзі) – тарих ылымыны дістемелік таным туралы пні жне тарауы болып табылады. дістеме – тарихи зерттеуді ралы ретінде пайдаланылады. дістемелер арылы тарихшы жаа білім алып, оиалар туралы мліметтерді натылайды. Осылайша, бастапыда ХІХ асырда «методология» тарихи зерттеу дістері мен тжірибесіні негізінде олданыса енген. Бл термин е алаш неміс тарихшыларыны ебектерінде олданыса еніп, кейінірек арнайы оу пні ретінде жргізілген.
азіргі заманда «методология» ымы бастапы маанадаыдай ана аясы тар емес, тарихи танымны жалпы негізін райды. Мселен, ресей тарихнамасында «методология» термині ХІХ асырды соы ХХ асырды басында университеттік оыту жйесі мен ылыми зерттеуді тжірибесінде пайда болды. Бл методологияны рамды блігі ретінде тарих философиясы да аталып жр.
Бір сзбен айтанда, тарих методологиясы наты тарихи зерттеу тжірибесіні теориялы крінісі ретіндегі дістемелер, станымдар, ылыми тарихи тсініктер жне т.б. Тарихшыны зерттеу жмысыны тжірибесін баяндай отырып, методология таныма жетелейтін ойа ммкіндіктер береді. Демек, методология тарихи зерттеуде жеке жне жалпы проблемалара сараптама жасайды. Біра, кез-келген проблемаа наты жауапты даярлап трмайды. Оны арастыруды, зерттеуді жолдарын крсетеді.
Тарих ылымында методология мен метод бір біріне туелді емес. Бл методология мен методты з алдына жеке танымды формалары бар. Мселен, методология жеке зерттеу дістеріне оданылмайды. Зерттеу жйесінде техникалы дістерді методология емес, метод деп арастыран жн. Ал, методология міндеті ылыми мселелерді шешуге жалпы теориялы станымдар крсету болып табылады. Бл жалпы ылыми арым-атынас сипатын крінісін байатады .
аза еліні тарихына атысты з пікірін білдірген аза зиялысы А. Байтрсынов былай деп жазан еді: «зіні тарихын жоалтан жрт, зіні тарихын мытан ел, айда жріп, айда трандыын, не істеп не ойандыын білмейді, келешекте басына андай кн туатынына кзі жетпейді. Бір халы зіні тарихын білмесе, бір ел зіні тарихын жоалтса, оны артынан зі де жоалуа ыайлы болып трады». Демек, Отан тарихын тарихшылар з дрежесінде зерттеу шін тарих ылымыны теориясы мен методологиясына баса назар аударуы ажет.
Методологияны масаты - бкіл лем тарихыны методологиялы жне теориялы проблемалары туралы тсінікке ие болу. Пнді зерттеуді міндеттері - біріншіден, азіргі тарихнамадаы бкіл лем тарихыны теориялы жне методологиялы проблемаларын зерттеу, ХХ . жне ХХІ . басындаы бкіл лем тарихыны дамуыны жетекші тенденцияларын анытау. Екіншіден, тарих философиясыны проблемаларын, тарихи сана мен тарихи естелік, тарихи даму тсінігін, мбебап тарихты талдау. шіншіден, бкіл лем тарихы теориясы мен методология проблемасын: бкіл лем тарихыны пнін, тарихи таным мен тарихи теорияны, жалпы тарихи теория, тарихи за мен задылытар ммкіндіктерін, бкл лем тарихыны, тарихи деректер мен фактілерді, тарихи тсініктемелерді кезеделуін арастыру.
3. Тарихи танымны дістері
Кіріспе. Тарихи рдіс жне тарихи таным теориясыны ылыми жне оу пні ретіндегі алыптасуы. Тарихи теория – тарих біліміні ерекше формасы. Тарихи таным жне тарихи рдіс теориясы - тарих ылымдары жйесіні іргетасы. Тарихи білімні мні, жалпы даму тенденцияларя мен задылытары ылыми жне леуметтік статусы. Тарихи рдіс – тарих философиясыны пні. Пнні оыту объектісі жне дістер жйесі. «Тарих» тсінігіні кп маналылыы. Пнні категориялы аппараты: діс, методология, тарихты философиясы, историософия, эпистемология, танымны дістері, тарихи таным, тарихи рдіс, тарихи теория, ркениет, мдени-тарихи жйе, тарихи сана.
Тарихи таным. Тарихи танымны ерекшелігі. Тарихты позитивтік методологиясындаы субъект пен объектіні араатынасы. азіргі замандаы батыс философиясындаы субъект пен объект мселесі. Тарихи таным – ылыми таным. Тарихи танымдаы объект пен субъектіні диалектикасы. леуметтік былыстарды тануды ерекшеліктері. Тарихи танымны ментальды жне идеологиялы дегейлері..
Тарих ылымыны пні. Тарих пен идеологияны араатынастары жне зара ыпалы. Тарих жне саясат. Тарих ылымыны саяси функциялары жне леуметтік статусы. Тарихи тжірибе жне бгінгі заман. Тарих ылымындаы зектілік жне ккейкестілік. Тарих жне оамды сана. Тарих ылымы жне тарихи сана. Тарихи сананы рылымы.
Тарихи танымны дістері. Жалпы ылыми дістер: болмысты тануды жалпы методологиялы принциптері, ылыми танымны жалпы логикалы дістері, эмпирикалы дістер, теориялы дістер. Пнаралы дістер. Арнаулы тарихи дістер. Тарихи зерттеуді методологиясы, дістері жне дістемесіні араатынасы. Тарихи дісті мазмны мен мні. Жйелілік трысынан арау. рылымды-функционалды діс. Санды дістер.
Тарихи танымны негізгі методологиялы принциптері.Тарихилы принципі – болмысты тануды жалпы методологиялы принципі. Тарихилы принципіні негізгі идеялары. Неопозитивизм жне тарихилы. азіргі кезедегі тарихи ойлар жйесіндегі тарихилы принципіні згерістері.Тарихилы принципіні танымны методологиялы принципіні танымны методологиялы принциптері жйесіндегі орны
4. АЗАСТАННЫ АЗІРГІ ЗАМАН ТАРИХЫНЫ ДЕРЕКТЕРІ
Деректану ылымына сйене арастырса, азіргі азастан тарихыны деректеріне азастан республикасыны туелсіздігі туралы заыны абылдануы жне жаа мемлекеттік рміздерді енгізілуі. азастан Республикасыны алашы Президентін жалпыхалыты сайлау. азастан Республикасыны Конституциясыны абылдануы. лтаралы жарасымдылы пен саяси турагылыты сатау баыты. лтаралык атынастар. лттык мдени орталытарды рылуы. Дниежузі азатарыны 6ipiнші рылтайы (1992ж. азан). азастан халытарыны форумы мен Ассамблеясы.
азастанда кеестерді таратылуы. 1995ж. азастан республикасыны Конституцисыны абылдануы жне ос палаталы парламентті сайлануы.
азастан республикасынь Конституциясына енгізілген толытырулар, згерістер жне мерзімінен брын президенттік сайлау (1999ж. атар). "азастан 2030" за мерзімді приоритеттер мен стратегиялы масаттарды айындалуы. шінші шаырылымдаы азастан Республикасыны Парламентіні Мжілісіне сайлау.
арулы кштерді ру жне модернизациялау. азастан Республикасыны уатты, pi тиімді скери, ye жне соыс теіз кштерін руга баыталган шаралары.
азастанны нарыты экономикаа туіні негізігі кезедері. Кп салалы экономиканы алыптаса бастауы. 90-жылдарды басындаы экономикалы дадарысты ушыу жадайындаы азастан. Бааны ымырашылдыы жне бірнеше мртеге ктерілуі. Республика трындарыны мірлік дегейіні тмендеуі, экономикалы жадайды нашарлауы. азастан сомды аймата.
лтты валюта - тегені енгізілуі. Несие-аржы жйесі, лтты Банкті рылуы, нды ааздар нарыыны алыптасуы. Акционерлік ксіпорындарды cyi. азастан Республикасыны Валюта жне Алмас, дербес Алтын орларыны рылуы. Жаа экономикалы жйені алыптастыру барысындаы иыншылытар мен айшылытар.
Мектепке деінгі білім беру мекемелері мен орта мектептер жйесіндегі жаымсыз кбылыстар. Жеке мектептер мен ЖОО-ны пайда болуы. Оу орындарын лицензиялау мен аккредитациялау жуйесін енгізу. Орта, орта ксіптік жне жоары білім беру жйелерін реформалау. азастан ылымы. Академиялы ылыми орталытарды ызметіндегі згерістер.
Денсаулы сатау жуйесіні нарыты экономика жадайына туі. Денсаулы сатау жуйесіні нарыты экономика жадайына туі. азастанны ТМД елдерімен тендік принципінде атынастарын айта ру. Ресей жне ТМД елдерімен зара сенімді жне те атынастар алыптастырудаы алашы адамдары. Еуразиялы Ода ру идеясы. Орталы Азия елдерімен зара тиімді жаа сападаы атынастарды алыптаса бастауы. Ресей-Казакстан экономикалы ынтыматасты жаттарына ол ойылуы. Азия елдеріні кауіпсіздігі жніндегі халыаралы кездесу. Шанхай келісімі.
азастан ядролы арусыз аймаа айналу жолында. лттык Ядролы Орталыкты рылуы. Байоыр туралы келісім. Біріккен лттар йымыны ауіпсіздік кeeci траты мшелерінен ауіпсіздік жне территориялы ттасты жнінде кепілдік алу. Kршi мемлекеттермен шекара белгілеу. азастан Республикасыны Біріккен лттар йымына (Б) жне баса да халыаралы йымдара абылдануы. лемдік ауымдыстыты азастанны мемлекеттік туелсіздігін мойындауы.
азастанны Халыаралы экономикалы жне аржылы йымдар жмыстарына араласуы. азастан экономикасына шетелдік инвестицияны тартылуы.
азастан Республикасыны лттык ауіпсіздік жйесіні жне скери ораныс доктринасыны жасалынуы. Республиканы бейбітшілік миссиясына атысуы. Дниежузілік діндер съезі. азастан халы Ассамблеясы. "Мдени мра" мемлекеттік бадарламасы. "азастан 2050" стратегиялы бадарламасы. "Мгілік ел" лтты идеясы барлыы азастанны азіргі заман тарихыны деректері болып табылады.
5. Тариха формациялы жне ркениеттілік кзарас
Формациялы теория - лемдік тарихи-леуметтік су бірізді кезедер алмасуымен - оамды-экономикалы формациялар трінде сипатталан Карл Маркс теориясы. Жалпы лемдік тарихта К. Маркс мндай трт (немесе бес) формацияларды анытаан: алашы ауымды, феодалды (азиялы), капиталистік жне коммунистік. Формацияны рылымды дігегі - ндіруші кштерді жне ндірістік атынастарды диалектикалы зара арым-атынасы, з кезегінде ол сйкес саяси ондырманы (мемлекет) жне оамды сана трлерін (идеологияны, мдениетті, дінді жне таы баса) алыптастыруа себепкер болады.
Осы уаыта дейін жалыз ммкін жне ылыми кзарас ретінде формациялы танылды. Басты критерийлері леуметтік-экономикалы белгілер (оамды-экономикалы формация) болады. Осы кзарасты олдаушы кілдеріні пікірі бойынша, оамды дамуды шешуші факторы базис (ндірістік атынастарды типі) жне мемлекет пен ыты сай типтері болады. Экономикалы базистерді типтеріне байланысты мемлекетті келесі типтерін анытайды: лиеленуші, феодалды, буржуазды, социалистік.
Бл типологияны жаымды жатары:
1. мемлекетті леуметтік-экономикалы факторларды негізінде блу идеясыны зі німді, олар шын мнінде оама сер етеді;
2. мемлекетті дамуыны этаптылыын, табии-тарихи сипатын крсетеді.
лсіз жатары:
1. ол кбінде біржаты, арты бадарламалануымен сипатталады, ал тарих саннсалыжне р ашан да оан сызылан сызбалара сйкес келе бермейді;
2) рухани факторлар дрыс бааланбайды (діни, лтты, мдени жне т.б.).
Мемлекетті типологиясыны кіл аударуа трарлы ркениеттік кзарас.
ркениеттік кзарас бойынша жіктеуді негізгі лшемі ретінде руханилыќ белгілер - мдени, діни, лттыќ, психологиялыќ ерекшеліктер алынады. Осы кзарасты демеуші кілдеріні бірі аылшын тарихшысы А. Тойнбиді пікірі бойынша, ркениет – діни, лтты, георграфиялы жне зге де белгілерді жинаталуымен ерекшеленетін оамны тйытылыы. А. Тойнбиді пікірінше, 21 ркениеттен тек ебекті блу негізінде мірді игере білген, леуметтік сау базасында леуметтік ндылытарды алыптастыра білген, статистикалы жадайдан динамикалы жадайа кше білген жне сол арылы адамдарды ызмет трлеріні барлыында рухани бастауды дамыта білгендері (мысырлы, ытайлы, иранды, сириялы, мексиканды, батысты, иыр шыысты, проваславиелік, арабты жне т.б.) ана сатала алды.
Бл типологияны жаымды жатары:
1. мдениет факторлары белгілі бір жадайларда мнді ретінде аныталан;
2. андай да бір ркениетті ерекшеліктерін сипаттайтын рухани лшемдер клеміні кееюіне байланысты мемлекетті «жерге жаындаттырылан» типологиясы пайда болады.
лсіз жатары:
1. леуметтік-экономикалы факторлар дрыс бааланбайды;
2. істі негізі бойынша бл мемлекеттен грі оамны типологиясына кбірек келеді.
6.азастанны азірігі заман тарихыны периодизациясы
1. азастан тарихы да дние жзі тарихы сияты лкен трт кезеге блінеді.
2. Ежелгі азастан (б.з. V . дейін), Орта асырлардаы азастан (VI – XVII .) Жаа замандаы азастан (XVII – XIX .), азіргі заманы азастан (XX .).
3. Е за кезе – Ежелгі азастан тарихы, ол бір миллион жыла жуы уаытты амтиды.
4. Ежелгі азастан – тас дуірі, ола дуірі жне темір дуіріне блінеді.
5. Тас дуірі барлы ралдар тастан жасалан дуір.
6. ола дуірі барлы ралдар оладан жасалан дуір.
7. Темір дуірі барлы ралдар темірден жасалан дуір.
8. азастанда е алашы адамдар мнан бір миллион жылдай брын пайда болан. Мндай жаалыты ашан археолог Хасен Алпысбаев. Ол 1957 жылы Жамбыл облысыны Талас ауданындаы аратаудаы Тіразан, Бріазан деген гірлерден е ежелгі мір срген адамдар траын тапты.
9. Алашы адамдара жеке-жеке жріп мір сру иын боландытан топтасып жретін болды. Осыдан бірте-бірте ру пайда болды. Кп уаыт ткеннен кейін бірнеше ру тайпаа бірікті.
10. Бізді жыл санауымыза дейін-а азастан жерінде сатарды, ндарды, сарматтарды ірі-ірі тайпалары болды.
11. Бізді жыл санауымызды бас кезінде азіргі азастан жерінде йсін, алы, н жне баса да ірі тайпаларды мемлекеттері болан.
12. Бізді жыл санауымызды бас кезінде-а азастан жеріндегі халытарды сол замана лайы шаруашылыы, ксібі болды.
13. Оларда мал шаруашылыы, егін шаруашылыы, олнер ксібі, металл орыту, а аулау т.б. дамыды.
14. Шаруашылыты арасында мал шаруашылыы басым дамыды. Бан азастан жері олайлы болды.
15. ой, жылы сіруге кп кіл блінді. Олардан кейін кп сірілген тйе. Сиыр аз сірілді.
16. 1960-жылдарды ая кезінде археолог алымдар Есік аласына (Алматыа таяу) жаын жердегі обадан «Алтын киімді адамды» тапты. Ол мнан 2500 жылдай брын жерленген жас жігіт екен.
17. Марма кигізілген бас киімні, бешпентті, етегіні онышыны сыртына алтыннан жасалан трлі са: атты, барысты, тау текені, старды бейнелері жапсырылан. Оларды саны трт мыдай.
18. Бізді заманымыза дейін II асыр мен б.з. XV асыры аралыында Еуропа мен Азияны байланыстыратын «лы Жібек жолы» ызмет істеді. Ол азастан жерімен тті.
19. ІХ асырда арабтар Орта Азия мен азастанны біраз жерін басып алды. Осыдан бастап азастана ислам діні тарай бастады.
20. 1218 жылы азастан жеріне моол шапыншылыы басталды.
21. 1219 жылы ыркйекте моол жаулаушылары Отырар аласын оршады. лы Отырар шайасы басталды. аланы оршауа ала басшысы адырхан басшылы етті.
22. XV асырда аза халы алыптасып болды. Оны негізін раан йсін, оырат, Керейт, Маыт, ыпша, Найман, Арын, Байлы, лімлы, Дулат жне баса да кптеген рулар мен тайпалар.
23. XV асырды 50-60-жылдарында аза хандыы рылды. Оан йты болан, алашы аза хандары деген жоары атаа ие болан Жнібек пен Керей.
24. аза хандыы тез лайды. XVI асырды басында оны жер клемі едуір кеейіп, халыны саны бір миллионнан асты.
25. аза хандыыны – мемлекетіні XVI – XVII асырларда лайып, ныаюына лес осан: асым хан (1511-1523), Аназар хан (1538-1580), Есім хан (1598-1628), Туке хан (1680-1718).
26. Орта асырлардаы азастанны ататы алалары: Тркістан, Отырар, Тараз, Сауран, Сайрам (Испиджаб) т.б.
27. Орта асырлардаы белгілі тарихи-мдени ескерткіштер: Ахмет Иассауи мазары (Тркістанда), Айша-Бибі мазары (Тараз аласыны жанында), Бабаджа атын (бл да сонда), Жошы Хан кмбезі, Алаша хан кмбезі (Орталы азастанда).
28. азастан жеріндегі ортаасырлы алымдар: бу Насыр л-Фараби (870-950 жж.), Жсіп Баласан (ХІ асыр), Махмд ашари (ХІ асыр), Ахмед Иассауи (ХІІ асыр), тейбойда Тілейабыллы, Мхамммед Хайдар Дулати, Жалайри осынлы (ХV-ХVI .)
29. Орта асырларда азастанда баса да кптеген алымдар болан. Бан бір ана Отырарда бу-Насыр л Фарабиден баса да она жуы л-Фарабилер боланы длел
30. XVI асырды соынан бастап 1755 жыла дейін аза халы жоар шапыншылыына арсы азатты, туелсіздік шін шайасты. 1755-жылы Жоар мемлекеті біржола жеілді, тарихтан аты шті.
31. Жоарлара арсы азатты кресті йымдастырушылар: хандар – Туке, білайыр (Кіші жз ханы), Абылай; билер – Тле, азыбек, йтеке; батырлар – абанбай, Бгенбай, шапырашты Наурызбай.
32. 1731-1917 жылдар аралыында азастан Ресей империясы оластында болды. Кіші жз «еркімен» осылды, алан жерді брін жаулап алды.
33. Ресей империясы азастанда екі жз жылдай отарлау саясатыны барлы итры діс, тсілдерін олданды, аза халыны лтты мдениетіні, дет-рпы мен салт-дстріні дамуына барынша кедергі жасады.
34. аза халы Ресей отаршылдарына арсы, азатты алу шін ш жздей рет озалыстар, ктерілістер, наразылытар йымдастырды. Оларды е ірілері ХІХ – ХХ асырларда болды.
35. Патша кіметіні отарлау саясатына арсы 1836-1838 жылдары Исатай мен Махамбет, 1837-1847 жылдары Кенесары хан, 1916 жылы А. Иманов, . Жангелдин, . Жанбосынов т.б. басшылы еткен, лт азатты озалыстар болды.
36. ХІХ асырдаы азаты белгілі аартушы алымдары: Шоан Улиханов (1835-1865), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889), Абай нанбаев (1845-1904)
37. 1917 жылы азанда азастанда Кеес кіметі орнады, ол кімет 1990 жыла дейін мір срді.
38. ХІХ асырды аяында ХХ асырды басында аза халыны баытты келешегі, лтты туелсіздігі шін кресуші лкен зиялы топ алыптасты. Оларды басшылары: лихан Бкейханов, Ахмет Байтрсынов, Мстафа Шоаев, Міржаып Дулатов, Трар Рсылов, Мхамеджан Тынышбаев т.б. болды.
39. 1920-жылы аза Автономиялы Кеес Социалистік Республикасы, ал 1936-жылы аза Кеес Социалистік Республикасы рылды.
40. 1941-1945 жылдардаы Отан соысында асан ерлік крсеткені шін 500-дей азастан Кеес Одаыны батыры атаын алды. Бл жоары ататы Л. И. Беда, С. Д. Луганский, Т. Ж. Бигелдинов, И. Ф. Павлов екі мрте алды. лия мен Мншк Кеестік Шыыс ыздарынан алаш реет Кеес Одаыны Батыры атаын алды.
41. 1990 жылы 25 азанда азастан зін Егеменді Республика деп жариялады.
42. 1991 жылы 1 желтосанда азастанда Президент сайлауы болды. Президент болып Н. . Назарбаев сайланды.
43. 1991 жылы 16 желтосанда азастан зін туелсіз Республика деп жариялады.
44. 1992 жылы Алматыда дние жзі азатарыны тыш рылтайы тті.
45. 1995 жылы Туелсіз азастан Республикасыны Конституциясы абылданды