ексикалы трансформация.

Аударманы трансформациялы лгісін жасауда аудармашы аударма дерісі кезінде иыншылы тудыран крделі мселені тауып, оны шешімін табу шін аударманы басты масаты оны адекватты болуы екенін ескере отырып, ажетті аудармалы трансформацияларды жасауы тиісЛексикалы трансформацияларды екі трі бар: формалды жне мазмнды.

Формалды лексикалы трансформация кезінде тпнсканы лексикалы бірлігіні маынасы згермейді:

Транскрипция– тпнсаны лексикалы бірлігін аударма тіліні ріптерін пайдалану арылы оны дыбысты тласын згерту жолымен аудару тсілі. Мыс., Шыысхан (аз.) – Чингисхан (орыс.), Москва (орыс.) – Мскеу (аз.), т.б.

Транслитерация– тпнсаны лексикалы бірлігін аударма тіліні ріптерін пайдалану арылы оны графикалы формасын сатау жолымен аудару. Мыс, Шымкент (аз.) – Шымкент (орыс), т.б.

Транскрипция жне транслитерация тсілдері туралы келесі тарауда кеірек арастырылады.

Калькалау– тпнсаны лексикалы бірлігін оны морфемалы бліктерін немесе сздерін (траты тіркестер боланда) аударма тіліндегі лексикалы сйкестікпен ауыстыру арылы жзеге асырылатын аударма тсілі.

Мазмнды лексикалы трансформациялар (оларды алашы рет алым Я.И.Рецкер анытаан) кезінде тпнсканы лексикалы бірлігіні маынасы згереді:

ымды натылау,

ымды жалпылау

модуляция.

ымды натылау– біршама ке (тектік) маынаа ие бастапы тіл бірлігіні аударма тілінде тар (трлік) маыналы сзімен алмастырылуы арылы іске асатын лексикалы-грамматикалы трансформация (аударма тсілі). Тектік ымды білдіретін сздер, мысалы: ккністер, жемістер, жиаз, шыарма т.б. Ал трлік ымды білдіретіндер: алма, алмрт; лпынай, араат; орынды, стел; роман, гіме, т.б. Натылау тсілі аударма тілінде кейде тектік ым болмаан жадайында ажет болады. Аударма ісінде мндай ымдарды мнін анытап, натылауа тура келеді. Мысалы, орыс тіліндегі «учащийся» сзі аза тіліне контекске байланысты «студент», «мектеп оушысы», «шкірт» жне т.с.с. деп аударылады.

Аудару кезінде ымды натылау кейде иына тседі (контексте андай трлік ымы (жеке, наты сз) жайлы болып жатаны тсініксіз жадайда).

Антонимдік аударма – тпнсада берілген ымны адекватты (дрыс) баламасын беру шін, оны сол ыма арама-арсы сзбен алмастырылуы арылы жзеге асырылатын лексикалы-грамматикалы трансформация (аударма тсілі). Сонымен бірге мндай аударма барысында тпнсадаы болымды маынаа ие сз аударма мтінінде оан арама-арсы маыналы сзбен аударылады жне керісінше де солай болады. Мысал (орысшадан азашаа): «У меня все болит» «Ауырмайтын жерім жо» Я ничего не забыл Брі де есімде Антонимдік аударма – лексикалы-грамматикалы трансформация, онда тпнсадаы болымды тласы аудармадаы болымсызды тлаа жне керісінше болымсыздыты болымдылыа алмасуы ИЯ лексикалы бірлігіні арсы мнді ПЯ бірлігіне алмасумен штасады. Мысал: Nothing changed in my home town. Все осталось прежним в моем родном городе.Мені туан аламда ештене згерген жо.Мені туан аламда брі сол алпында алды.Аылшын-орыс аудармаларында бл трансформация тпнсада болымсызды тласы кері префиксті сзбен олданыланда ерекше жиі олданылады: She is not unworthy of your attention. Она вполне заслуживает вашего внимания.Бан until жне unless болымсызды жалаулы болымсызды тласын олдану да жатады:The United States did not enter the war until April 1917. Соедененные Штаты вступили в войну только в апреле 1917 года.рама Штаттары 1917 жылды суір айында ана соыса атысты. Additional expenditures shall not be made unless authorized. Дополнительные расходы должны производиться лишь с особого разрешения.осымша шыындар тек арнайы келісім бойынша шыарылуы керек. Антонимдік аударма шеберінде ИЯ бірлігі ПЯ-ны тікелей арама айшы бірлігімен ана емес, арама арсы ойды білдіретін баса сздермен жне сз тіркестерімен алмастырылуы ммкін: The railroad unions excluded negroes from their membership. Профсоюзы железнодорожников не принимали в свои ряды негров.Темір жол профсоюзі зіні атарына негрлерді абылдамады. Болымзыздыты баса ралдармен, мысалы without жалауыны кмегімен білдіруге болатынын ескерген жн: He never came home without brining something for the kids. Приходя домой, он всегда приносил что-нибудь детям.Ол рашан йге келгенде балалара бірдене келетін. Антонимдік аударманы олдану зге трансформацияларды (лексикалы немесе грамматикалы) олданылуымен жиі йлеседі: Their house had no screen doors. Двери у них были сплошные.(Болымсызды тласыны болымдылыа алмасуы screen doors тіркесіні мні модуляциямен штасады) The people are not slow in learning the truth. Люди быстро узнают правду.Адамдар шындыты тез біледі. Лексикалы трансформацияны І себебі (зі)

Ø . Лексикалы трансформацияны ІІ себебі

/Сздерді семантикалы маынасына байланысты/

Ø б . Лексикалы трансформацияны ІІІ себебі

/Сзді контексттік маынасы/

Ø в. Лексикалы трансформацияны IV себебі

/Сзді эмоционалды маынасы/

Ø г. Лексикалы трансформацияны V себебі

/халыаралы сздерді, абылдау етістіктеріні, адвербиалды етістіктерді олданылуы/

 

9.Аудармашыа ойылатын талаптар мен станымдар

Француз гуманисі, аын жне аудармашы Этьенн Долені (1509-1546) пікірінше аудармашы аударманы келесі бес негізгі станымын стауы ажет: 1) аударылатын мтінні мазмны мен аударатын авторыны ниетін жете тсіну; 2) аударылатын тілді жете мегеру жне аударатын тілді соншалыты тамаша білу; 3) сзбе-сз аударудан аула болу, йткені ол тпнсаны мазмнын брмалап, формасыны слулыын ртады; 4) аудармада жалпы жрт олданатын сздерді пайдалану; 5) сзді дрыс тадап, растыра отырып, тпнсадаы “уезділікке” сай болатындай жалпы сер беру. 1790 жылы аылшын А. Тайтлерді “Принципы перевода” кітабында аудармаа негізгі талаптар былайша тжырымдалан: 1) аударма тпнсаны идеяларын толы жеткізуге тиіс; 2) аударманы стилі мен баяндау мнері тпнсадаыдай болуа тиіс; 3) аударма тпнсалы шыарма трізді жеіл оылуа тиіс. Бгінгі кні айын болып крінгенмен мндай талаптар з мнін жоалтан жо. . Аылшын зерттеушісі Т.Сэвори трлі авторларды аудармашыа оятын негізгі талаптарын біріктірмек боланда бір-бірін жоа шыаратын ызыты тізім алан: 1) аударма тпнсаны сзін жеткізуге тиіс; 2) аударма тпнсаны ойын жеткізуге тиіс; 3) аударма тпнса сияты оылуа тиіс; 4) аударма аударма трізді оылуа тиіс; 5) аударма тпнсаны стилін крсетуге тиіс; 6) аударма аудармашыны стилін крсетуге тиіс; 7) аударма тпнса заманындаы шыарма ретінде оылуа тиіс; 8) аударма аудармашы мір срген замандаы шыарма ретінде оылуа тиіс; 9) аударманы толытырылуы немесе кейбір тстарды алып тасталуы ммкін; 10) аударма толытыруды да немесе кейбір тстарды алып тастауды да жасай алмайды; 11) ле проза трінде аударылуа тиіс; 12) ле ле кйінде аударылуа тиіс.

Аудармашылар наты аудармашылы ызметті трлі жадайларда жзеге асырады: аударылатын мтіндер таырыбы, тілі, жанры жаынан мейлінше сан алуан, аударма жазбаша немесе ауызша жасалады, аудармашылара аударманы дл жне толытыына атысты рилы талап ойылады т.б. Аударманы жекелеген трлері аудармашыны ерекше білімі мен шеберлігін ажет етеді.

аншама елеулі болып крінгенмен бл айырмашылытар аударма рдісіні маызын, жалпы лингвистикалы негізін алмастыра алмайды. Аударманы кез келген трі е алдымен тілдерді сйкестігімен белгіленетін барлы ерекшеліктері бар аударма болып ала бермек.