ударма рдісін сипаттау тсілдері.

Анри Ван Оф “Егер сіз аударма тарихы туралы жазыыз келсе, онда біратар сратара жауап беруге дайын болуыыз керек. Аударма ашан пайда болды? Неліктен адамдар бірін бірі аударады? Барлы замандарда аударма ісі бірдей дамыды ма? Аударма тарихында оан аса олайлы кезедер болды ма?…” «Аударма – рбір лтты мдениетіні ажырамас блігі»

«Аударма – сз неріні дара, ерекше жне дербес трі, тілдерді штасуы, билингвизм былысы» Аударма рдісі – лт пен лтты тілдік, леуметтік, саяси-экономикалы атынастарына сер ететін крделі де жан-жаты сала. Аударма – шынды, бар нрсе, орын алып отыран дние. Ол ажеттілікке себепкер – табии тілді сан трлі екендігі. Этнологтар, тілтанушы мамандарды айтуы бойынша жер жзінде 4-5 мыдай тілдер бар. Аударманы масаты тпнсаны тіл білмейтіндерге таныстыру Аудару дегеніміз зге тілді ралдарымен баяндалан тексті екінші тілді ралдарымен барынша толы, рі дл жеткізу Аударма мселесіне арналан алашы теориялы ебектер ХVІІІ асырда шыа бастаан Хоттингер «Нечто новейшей фабрикации переводов из греков и римлян» Тайтлер «Эссе о принципах перевода» Аудармашыны аударма мтінін жасау рекеті аударма рдісі немесе осы терминні тар ымында аударма деп аталады. Аударма рдісі е кемінде екі кезенен трады: аудармашыны тпнса мазмнын тсінуі жне аударма вариантын тадау. Осы кезедерді нтижесінде тпнса мтінінен аударма мтініне кшу жзеге асырылады. Мндай рекеттерді аудармашы з тйсік сезіміне сйкес жасайды, ал кейде андай вариантты тадаанын сол мезетте ойа да алмайды. Дегенмен, бл тадау кездейсо немесе з бетінше жасалынады дегендік емес. Ол кбіне ИЯ мен ПЯ-да хабарды растыру тсілдеріні ара атынасымен аныталады. Аударма теориясы тпнсадан аударма мтініне кшу алай тетінін, аудармашыны іс-рекетіні негізінде андай задылытарды жатанын анытауа тырысады.

Аударманы наты рдісі аудармашыны миы арылы тікелей жзеге асырылатындытан оны баылау да, зерттеу де ммкін емес. Сондытан аударма рдісін зерделеу оны сипаттауа толытай немесе лдебір ырына таяу, тіпті аса алша келмейтін трлі теориялы модельдерді кмегі арылы жанама жолдармен жргізіледі. Орындау барысында аудармашы тпнсаны тгелдей немесе кейбір блігін тржімелеуде ойлау операцияларыны біратарын шартты трде сипаттауы – аударма моделі деп аталады. Аударманы лингвистикалы теориясында аударма моделдері аударма рдісін тілдік немесе сз бірліктерінен біршама жоары тратын біратар ойлау операциялары сипатында, яни тадалуы тпнсаны тілдік ерекшеліктерін жне аударма тіліндегі тиісті былыстармен байланыстырылатын лингвистикалы операциялар трінде крінеді. Аударма моделі шартты сипата ие, ол аударма мтінін растыру рдісінде аудармашыны атаратын іс-рекетін дл сипаттауды міндетіне алмайды. Мндай модельдерді кпшілігіні тсіндіру кші шектеулі жне кез келген мтін аудармасын эквивалентті ажеттілік дрежесінде жасалуына атсалыспайды. Модельді міндеті аударма рдісіні берілген жадайларында сол аудармашылы тапсырманы шешуге кмектесетін іс-имылды сабатастыын сипаттауда ана. Аударма моделі аударманы лингвистикалы механизмі ызметтеріні жекелеген ырларын ашады. Аудармашы з жмысында бізге белгілі аударма модельдерімен абыспайтын жолдар арылы кздеген нтижеге жетісіп жрсе де, мндай моделдерді біле тсуі оны аудармадаы небір иын міндеттерді шешуіне кмектеседі.

Аударма модельдеріні кмегімен аударма рдісін сипаттау зара байланысты екі аспектіні амтиды: 1) олданылуы ытималды саланы крсетумен модельді жалпы сипаттамасы (модельді тсіндіру кші), 2) модель шегінде жзеге асырылатын аударма операцияларыны (трансформацияларды) типі. Аударма моделіні тілден тыс аиата немесе тілдік бірліктерді кейбір рылымды-семантикалы ерекшеліктеріне баытталан басым бадар стауы бден ммкін. Моделдерді бірінші тріне аударманы жадайлы моделі, екінші тріне – трансформациялы-семантикалы модель мысал бола алады.

Аударма рдісін тпнса мтінін аударма мтініне трлендіруші ретінде арай отырып, И.И.Ревзин мен В.Ю.Розенцвейг блай трлендіруді жзеге асыруды екі жолын ажыратуды ажет деп есептейді, олар: ”здік аударма“, онда бір тілді бірліктерінен баса тілді бірліктеріне тікелей кшу жреді жне ”тсіндіру“, онда аудармашы алдымен тпнсада тіл бірліктеріні сыртында андай аиат транын тсіндіріп, содан со сол аиатты аударма тілі ралдарымен суреттейді.

 

12.Жадайлы немесе денотатты аударма моделі

Жадайлы (немесе денотатты) аударма моделі тілді барлы бірліктеріні мазмныны, тптей келгенде, лдебір былыстарды, заттарды, детте денотат аталатын наты аиат атынастарын білдіретін кмнсіз фактіден туады. Тілді кмегімен жасалан хабар (cз блігі) лдебір жадай туралы, яни бір-бірімен белгілі атынастаы денотаттарды кейбір жиынтыы туралы апарат береді.
Жадайлы модель келесі ш жадайда барынша айын «ызмет етеді»:
эквивалентсіз лексиканы аударанда; тпнсада сипатталатын жадай аударма вариантын тадауды бір маынада анытайды; сипатталан жадайды хабарда пайдаланылан тілдік бірліктерді мніне енбеген ырларын айындамай тпнсаны немесе оны лдебір блігін тсіну жне аудару ммкін болмаанда.

Болымсыз айырмашылытарды есепке алмаса, бізді оршаан наты аиатты бкіл адамзат баласына бірдей атысты екенін мойындауымыз ажет. Тіліне арамай барлы адамдара оршаан лемні, биологиялы рылымны, ндірістік жне тіршілік рдістеріні ортатыы кісілерді негізінен аиат былыстары жайлы ой блісуіне келеді. Негізінде кез келген ойлау жадайы андай болмасын дамыан тілді кмегімен бірдей сипатталады.

 

13.Неологизмдерді аударылу ерекшеліктері

14.Компенсациялау дісі

Компенсация (орын толтыру). Бл тсіл тпнса тілдегі белгілі бір элементтерді аударма тілде длме-дл баламасы болмауына байланысты аудармашыны оны басаша тсілдермен жне дл сол сйлемні ішінде емес, тексті баса бір жерінде тпнса сзіні орнын толтыруа ызмет етеді. Бндай жадайда кейбір сз суреттеле, сипаттала аударылуы

Компенсация (тем) – бастапы тіл бірлігіні семантикалы немесе стилистикалы жаынан шарасыз кемуіні аударма кезінде екінші тілді ралдары арылы толытырылуы болып табылатын аударма тсілі. темні тпнсадаы орнына ойылуы міндетті емес.

Компенсация тсілі шет тілінде мтінні кейбір элементтері р трлі себептермен аударма тілінде баламалары жо болса, жне оны ралдары арылы берілуі ммкін емес жадайларда олданылады.

Мндай жадайларда семантикалы жоалуды орнын толтыру шін аудармашы дл сол апаратты, оны ішінде мтінні орны міндетті емес, кез келген баса да ралдармен тасымалдайды

Е алдымен, компенсация тсілі жалпы мтінні стильдік згешелігі саталу шін олданылады. «Над пропастью во ржи» атты Сэлинджер гімесіні аударма мысалын арастырып крейік .

- My parents would have about two haemorrhages apiece if I told anything pretty personal about them.

- Мен агамны жеке істері туралы ата-анама айтсам, блкім, оларда екі реттен инфаркт болатын еді

Parents жне tell деген аылшын сздері бейтарап стилистикалы згешелікке ие болып тр.

Аударма баламалы болады, ол р жердегі мтінні стилистикалы згешелігіні жоалу орнын толтырады, мысалы:

If there is one thing I hate, it`s the movies.

Егер мен жек крсем, яни бл – кино.

Компенсация шет тіліні грамматикалы формасыны орнын аударма тілді грамматикалы формасымен ауыстыруы ммкін.

«Ме?» exclaimed Mrs Allbert Forrester, for the first time regardless of grammer.

-Не? – деп, Форрестер ханым мірінде бірінші рет грамматика туралы умытып

наразылы білдірді.

Осындай жадайда компенсация ажетті тіл ерекшеліктерін жеткізу шін олданылады. Тіл ерекшеліктері деп диалектті згешеліктер, бзылушылытар немесе жеке тлалы сйлеу ерекшеліктері, сз ойындары т.б. айтамыз.

 

15.Аударманы трансформацилы-амантикалы моделі тусіндіру кшіне ие.Ол аударма процесіні тікелей баылауа келмейтін кптеген жатарын сипаттауа ммкіндік береді.сіресе ситуациялы моделден айырмашылыы бл модель бастапы мтініні мазмнындаы тілдік бірліктерді маынасыны рлін, жне бл бірліктерді аудармада олданылатын аударма тілі ралдарына туелділігін крсетуге ммкіндік береді: Last year saw a rapid growth of industrial production-ткен жылы ндіріс німдеріні тез суі байалды. She was preceded by her father.- Ол кесіні соынан ілесе кірді.

Мндай парафразалар сол сияты тсіріп тастау немесе осып аудару тсілдері арылы жасалады.

 

ударма техникасы

Аудармашы алдымен мтінді жеке бліктерге бліп аударады. Бліктерді затыы трлі тілдер мен жеке аударма трлерінде бірдей емес кп жадайда аударма процесіндегі минималды бірлік мтінге бір тсініктеме береді. Егер мтінде белгілі бір тсініктеме беруге апарат жеткіліксіз болса, жне оан мтінні баса бліктерімен танысу ажет болса да, аудармашы осы блікті аудармай баса блікке кшпейді. Мысалы мына мысалда аудармашы екі бірдей сйлемді біріккен сйлемге айналдырады:

One of the fundamental aspects of the greatly strengthened United States imperialism following World War 1 was its fightening grip upon the other countries of the Western hemisphere.This was especially the case in Latin America.

Бірінші дниежзілік соыстан кейінгі АШ империализміні экономикалы суі болып оны батыс елдеріне з стемдігін ныайтуы болды, сіресе Латын Америкасында.

 

17.Фразеологизмдерді аударылу ерекшеліктері

Фразеологизмдер, жалпы тілдердегі траты тіркес атаулыны брі аударма практикасы шін де, теориясы шін де е иын, крделі проблеманы бірі. Аударма тжірибесінде фразеологизмдерді екінші тілге беруді неше трлі иындытары кездесіп, теориялы тжырым жасауа итермелейді. йткені р тілдегі фразеологазмдерді маыналы жне сталистикалы ызметі алуан-алуан болады. Оны рамына кірген сздерді байланысы да р тілде рилы. Міне, осыларды аудару кезінде р тілді зіне ана тн сздерді тіркесу ерекшелігі крінеді.