да ХХ асырды ІІ жартысында еуразияшылдыты насихаттаан алымдар. 1 страница

П.И. Савицкийді еуразияшылдыа атысты тарихи тжырымдамасы.Петр Николаевич Савицкий–1895 жылы 15 мамырда Черниговта дниеге келген. 1968 ж. 13 суірде Прагада айтыс болан. Орыс географы, экономист, геосаяттанушы, мдениеттану, философ, аын, оам айраткері, еуразияшылды ксемдеріні бірі.

Асйектер тегінен. Чернигов помещигі, земстволы айраткер, Ресей империясы Мемлекеттік кеесі мшесі (1906 ж.) Николай Петрович Савицкийді лы. Гимназияда оып білім ала жріп, ылыми жмыстармен айналысан. лы Петр атындаы Петроград политехникалы институтында экономикалы факультетінде оиды. Осында ои жріп, Петр Струев жетекшілігімен ылыммен айналысан. Струев арылы осы кезде кадет партиясыны о анатында болады. П. Б. Струевті жетекшілігімен шыарылан «Великая Россия», «Русская мысль» атты журналдарында маалалары жарияланан. 1916-1917 жж. Норвегияда орыс елшілігінде жмыс істейді. Ресейге азан ткерісі алдында келген. Бдан кейін Украинаа кетеді. Бл уаытта Петлюра скері рамында соысан. 1919 жылы деникиншілдермен бірге болып, Деникин мен Врангель кіметтерінде сырты істер министрі орынбасары ызметін атарады. 1920 жылы алан врангельдік скерімен Константинопольге кеткен. Мнда ол Струвемен бірге «Русская мысль» журналын айта шыарады. Н. С. Трубецкойды «Европа и человечество» (София, 1920) атты ебегіні ыпалында еуропоцентризм тжырымдамасынан алыстай бастаан. Бл Струвені лтты-либерализм идеясы негізіне айшы болды. Ол Трубецкойды Ресейді «орталы материк» ретінде, яни Ресей Еуропа мен Азияны ортасындаы- Еуразия деген тсінігіне сайып келді. Осылайша, П. Н. Савицкий еуразияшылдыты негізін салушыларды бірі болды.

Ол еуразияшылдыа шаруашылыпен айналысу, экономика тарихы жне еуразияшылды тарихы циклдеріні теорияларыны негіздерін жасады. Кшпелілікті оыту сияты жаа ылымны пайда болуына лес осан. Орыс геосаясатыны еуразиялы нсасын жасаушы болды. Еуразиялы озалысыны басару органдарыны мшесі болан. Атап айтанда, шеуді Кеесі, Бесеуді Кеесі, Жетеуді Кеесі.

1920 жылдары большевиктер биліктен кетеді дегенге сеніп, баса еуразияшылдармен бірге Ресейге келуді жоспарлаан. КСРО-да еуразияшылдыты таратуа рекет жасаан. Алайда ОГПУ-ды «Трест» операциясыны рбаны болады. Олар ОГПУ-шілдерді большевиктерге арсы «жалан» еуразияшылдарына алданып алады. 1927 жылы «Трест» арылы КСРО-а пия келген. Бл кезде ОГПУ жасырын ызметкерлерін білмеген. Сондытан «Трестті» шкереленуі, еуразияшылыдыа одырмай соы жасады.

1930 жылдары рылымды география жасаумен айналысан. Осылайша, Н. С. Трубецкой мен Р. О. Якобсон сияты лингвисттармен жасалынан еуразияшылыдыа рылымды діс олданды. Эмиграцияда Еуразиялы партияны рушыларды (1932) жне Эмигрантты ораныс озалысын жасаушыларды бірі болды. Бл йымдар фашистер басып алан Еуропа мемлекеттерінде нацизммен кресуде лкен лес осан болатын. Екінші дниежзілік соыс кезінде антинацистік гіттер жасауа атысан. Сол шін гестапомен уындалан.

1945 жылы Праганы Кеес скері азат еткеннен кейін СМЕРШ органдарымен брыны агвардияшыл ретінде ттындалып, шапен Мскеуге жіберіліп, одан 8 жыла лагерьге айдалан болатын.

Мордовияда Дубровлагерьде отыран. 1954 ж. Мскеу маына ауыстырылан. 1956 ж.босатылып, аталан. Мскеуде алу сыныланымен, ол одан бас тартып, Чехославакияа кетеді. Онда ол аударма жмыстарымен айналысады. 1950 ж. Л.Н. Гумилевпен хат жазысып тран. 1960 ж. Батыста «П. Восток» бркеншік есімімен, ледер жинаын шыаран. Лагерьде болан кндері туралы жазады. Алайда сол шін 1961 жылы ЧКР Мемлекеттік ауіпсіздік органдарымен сталан. Алайда лемдік ауымдастыты араласуымен босатылады. сіресе, британ философы Бертран Рассель ыпал етті.

30. ХХ . 90-жылдардаы еуразияшыл алымдар ебектеріне деген жааша кзарас.

Астана аласында 1996 жылы рухани зияткерлік азастанды еуразияшылдыты крнекті жне тиімді нышаны пайда болды. Президент Н.. Назарбаев еуразиялы идеяа міткерлерді бл тста да басып озды (о пайымдау маынасында). Л.Н. Гумилев атындаы Еуразиялы лтты университетті рыланнан бері, оны абырасында ондаан мемлекет басшылары, кптеген белгілі шет елдік саяси, оамды айраткерлер мен оымысты-алымдар студенттерді алдында сз сйледі. Соларды райсысы, университет табалдырыын аттаанда да, оны мінберіне ктерілгенде де, сз жо, азастанны Еуразиядаы, аламшардаы алатын орны туралы ойланбай-толанбай алмайды.

Президент Н.. Назарбаевты Еуразия идеясыны ерекшелігі Елбасыны крегендігінде – ол жаа еуразиялы ыпалдасушылыа жете зерттелген теория ажеттілігін де кре білді. Сондытан да, 1996 жылы, Еуразия университетін рар алдында, азастан Президенті азіргі замана сай «ыпалдастыты бірттас лгісін» ру шін халыаралы «Ыпалдасты – 2000» жобасын іске асыруда ТМД елдеріні оымысты-алымдарына сынды. Тааларлыы, Н.. Назарбаев 2000 жылы дл есептеп шыаран, на осы жылы іс жзінде ыпалдасты дерісінде айтарлытай ілгері басушылы байалды.

ТМД елдеріндегі ахуал 1996-1997 жылдары арама-айшылытара толы болды. Соан арамастан, на 1997 жыл азастанны лтты- мемлекеттік болашаын, зіндік стратегиясын ынуда табысты жыл болды, сондытан да – еуразиялы тжырымдаманы зерттеп білуде жаа адам жасалынды.

Маызды мселе, Н.. Назарбаев еуразиялыты мн-мтінін кеейте тсті – енді еуразияны келелі мселелер жиынтыы ТМД елдерін амтып оймай, Еуропа мен Азияны зара рекеттестігін де амтыды. азастан Президенті «Еуразия рлыында тгелдей тату кршілік, сенім арту атынастары» орнатылуы ажеттілігі туралы млімдеме жасады. орытындысында, азастан «лемдік оиаларды кш соында алып оймайды», керісінше, азастан «Еуразияны белортасында трып, тез дами келе ш айматы – ытай, Ресей жне Мсылман лемдеріні арасындаы экономикалы жне мдени байланыстара днекершілік ролді атарады». Еуразиялыты мн-маынасын тсіндіруде аса маызды – приципті жне жаашыл – адам, яни, азастанны XXI асырда жретін жолына сйкестігі туралы 1997 жылы Жолдауында айтылды. Н.. Назарбаев атап крсеткендей р трлі жол бар: батысеуропалы, шыыс азиялы, ресейлік, жаатркілік.

31. Н.С.Трубецкой жне оны еуразияшылды идеясыны алыптасуына осан лесі

Трубецкой Николай Сергеевич–1890-1938 жж.- шетел орыстарыны мбаба ойшылдарыны бірі, ірі лингвист, филолог, тарихшы, саясаттанушы.

Мскеу лингвистикалы йірмесі мшесі болан. Онда болаша еуразиялы таырыбына жаын. Халытану, этнография, мдениет тарихы зерттеген.

1917 жылы табысты университетінде ебек зіліп, ол Кисловодске кетеді, біраз уаыт Ростов университетінде оытушылы ызметін атаран. Праславяндар Батыстан грі шыыспен жаын болды деген аиданы станан.

1920 ж. Болгарияа кеткен. Мнда София университетінде профессор болан. Осы жылы «Еуропа жне адамзат» деген йгілі ебегін шыарады. Еуразиялы идеология жасалады.

Осы кезде Трубецкойды ылыми ызметі екі баытта дамыды:

1) таза ылыми, филологиялы, лингвистикалы мселелерге арналан. Прага йірмесі, Венадаы зерттеулері;

2) Мдени-идеологиялы, еуразиялы озалысна байланысты зерттеулер жргізген.

Трубецкой П. Н. Савицкий жне П. П. Сувчинский, г. В. Фроловскиймен пікірлес болан. міріні соы кезін Венада ткізген. «Евразийский временник» журналында маалалар жариялаан. Вена университеті славистика профессоры болды. Австрияны фашистер басып алан кезде оны бірнеше рет гестапо тергеуге алады. Оны олжазбалары тркіленіп, жойылан.

32. Н.С.Трубецкойды мір жолы жне шыармашылыы

1890 ж. Мскеуде Мскеу университетіні ректоры отбасында дниеге келген. кесі ататы профессор, филолог С. Н. Трубецкой. Бл отбасы ерте кездегі князь Гедиминович улеті рпатарынан. Отбасы жадайы оны ерте уаыттан ылыммен айналысуына ыпал еткен. Гимназияда ои жргенде этнография, фольклористика, тілтану, тарих жне философиямен айналысады. 1908 жылы Мскеу университетіні тарих-филолог факультетіне оуа тседі. Осы кезде, сондай-а, философиялы-психологиялы блім жне батыс еуропа дебиет блімдері сабатарына атысан. 1912 ж. салыстырмалы тіл оыту мамандыы бойынша тммдап, университет кафедрасына алдырылады. Лейпцигте младограмматикалы мектеп доктринасын оыан. Мскеуге келген со, Солтстік Кавказ фольклоры, фин-угор тілі жне славян тілдері мселелері бойынша маалалар жариялаан. Мскеу лингвистикалы йірмесі мшесі болан. Онда болаша еуразиялы таырыбына жаын. Халытану, этнография, мдениет тарихы зерттеген. Л.Н. Гумилевке П. Н. Савицкийді берген апараты бойынша Трубецкой князь, асйек болуы себепті ттындамаан. Жиі тінту жасалуы Трубецкойды жйкесін тоздырып, соында инфаркт миокарда шыратып, 1938 жылы 48 жасында айтыс болады.

Ебектері: «Европа и человечество»; «Наследие Чингисхана»; «Об истинном и ложном национализме»; «О туранском элементе в русской культуре»

33. П.Н.Савицкийді еуразияшылдыа атысты идеясы мен тарихи тжырымдамасы.

Орыс географы, экономист, геосаяттанушы, мдениеттану, философ, аын, оам айраткері, еуразияшылды ксемдеріні бірі.

П. Б. Струевті жетекшілігімен шыарылан «Великая Россия», «Русская мысль» атты журналдарында маалалары жарияланан. Мнда ол Струвемен бірге «Русская мысль» журналын айта шыарады. Н. С. Трубецкойды «Европа и человечество» (София, 1920) атты ебегіні ыпалында еуропоцентризм тжырымдамасынан алыстай бастаан. Бл Струвені лтты-либерализм идеясы негізіне айшы болды. Ол Трубецкойды Ресейді «орталы материк» ретінде, яни Ресей Еуропа мен Азияны ортасындаы - Еуразия деген тсінігіне сайып келді. Осылайша, П. Н. Савицкий еуразияшылдыты негізін салушыларды бірі болды.

Ол Софияда «Исход к Востоку. Предчувствия и свершения. Утверждение евразийцев» атты бірінші еуразиялы жинаты шыарылуына атысан. Ол еуразияшылдыа шаруашылыпен айналысу, экономика тарихы жне еуразияшылды тарихы циклдеріні теорияларыны негіздерін жасады. Кшпелілікті оыту сияты жаа ылымны пайда болуына лес осан. Орыс геосаясатыны еуразиялы нсасын жасаушы болды. Еуразиялы озалысыны басару органдарыны мшесі болан. Атап айтанда, шеуді Кеесі, Бесеуді Кеесі, Жетеуді Кеесі.

Осылайша, Н. С. Трубецкой мен Р. О. Якобсон сияты лингвисттармен жасалынан еуразияшылыдыа рылымды діс олданды. Эмиграцияда Еуразиялы партияны рушыларды (1932) жне Эмигрантты ораныс озалысын жасаушыларды бірі болды. Бл йымдар фашистер басып алан Еуропа мемлекеттерінде нацизммен кресуде лкен лес осан болатын. Екінші дниежзілік соыс кезінде антинацистік гіттер жасауа атысан. Сол шін гестапомен уындалан.

1950 ж. Л.Н. Гумилевпен хат жазысып тран. 1960 ж. Батыста «П. Восток» бркеншік есімімен, ледер жинаын шыаран. Лагерьде болан кндері туралы жазады. Алайда сол шін 1961 жылы ЧКР Мемлекеттік ауіпсіздік органдарымен сталан. Алайда лемдік ауымдастыты араласуымен босатылады. сіресе, британ философы Бертран Рассель ыпал етті.

34. П.Н.Савицкийді мір жолы мен шыармашылы ызметі

Петр Николаевич Савицкий–1895 жылы 15 мамырда Черниговта дниеге келген. 1968 ж. 13 суірде Прагада айтыс болан. Асйектер тегінен. Чернигов помещигі, земстволы айраткер, Ресей империясы Мемлекеттік кеесі мшесі (1906 ж.) Николай Петрович Савицкийді лы. Гимназияда оып білім ала жріп, ылыми жмыстармен айналысан. лы Петр атындаы Петроград политехникалы институтында экономикалы факультетінде оиды. Осында ои жріп, Петр Струев жетекшілігімен ылыммен айналысан. Струев арылы осы кезде кадет партиясыны о анатында болады. 1916-1917 жж. Норвегияда орыс елшілігінде жмыс істейді. Ресейге азан ткерісі алдында келген. Бдан кейін Украинаа кетеді. Бл уаытта Петлюра скері рамында соысан. 1919 жылы деникиншілдермен бірге болып, Деникин мен Врангель кіметтерінде сырты істер министрі орынбасары ызметін атарады. 1921 жылды соында Чехословакияа ауысады. Прагадаы орыс за университетінде приват-доцент болып ызмет жасаан. Орыс халы университетінде, Орыс ауылшаруашылы кооперация институтында, Орыс азат университетінде география жне экономика пндерінен дріс берген.

1930 жылдары Прага неміс университетінде орыс, украин жне ресейтанудан саба берген.

Мскеуде алу сыныланымен, ол одан бас тартып, Чехославакияа кетеді. Онда ол аударма жмыстарымен айналысады.

Мордовияда Дубровлагерьде отыран. 1954 ж. Мскеу маына ауыстырылан. 1956 ж.босатылып, аталан.

Ебектері: «Россия и латинство». «О задачах кочевниковеденъя: (почему скифы и гунны должны быть интересны для русского:)», 1928. «Континент Евразия», 1997.

35. Н.Я.Данилевскийді шыармаларыны ылыми баыты

Николай Яковлевич Данилевский (1822 ж. Оберце с. Ливенск уезінде, Орлов губерниясында дниеге келген. 1885 жылы айтыс болан) — орыс леуметтанушысы, мдениеттанушысы, рметті генералды баласы Данилевский Александровск лицейінде трбиеленді. Сондан кейін Санкт- Петербург университетінде білім алып, жаратылыстану факультетіні ерікті тыдаушысы болды. Ботаникамен айналыса жріп, Фурьені социалистік жйесін зерттеді.

Данилевскийді негізгі ебегі «Россия и Европа», «Заря» журналында жарияланды.

«Дарвинизм» ебегінде Дарвинні теориясын сынап, оны негізсіздігін длелдейді.

«Россия и Европа» ебегінде Данилевский Ресей тарихын Еуропа елдерімен здіксіз байланыста арайды. Ол тарихи тжірибеге сйене отырып, Батысты саяси, мдени экспансиясынан сатану ажет деп шешті. Данилевскийді пікірінше, саяси тепе-тедік рашан Рессейге арсы бір-бірімен уадаласан Еуропа мемлекеттері шін те тиімді. Ресей ауіпсіздігіні кепілі Еуропа мемлекеттеріні бытыраылыы мен зара келісімге келе алмауы болып табылады. Осы ебегінде ХІХ асырда тарихнамада стем болан еуропоорталыты кзарасты сынады. «Мдени-тарихи трлер» ымы - Данилевский іліміні негізі. Ол тарих жзіндегі негізгі мдени-тарихи трлерді былайша блді: 1)египеттік, 2)ытайлы, 3)ассирия-вавилон-финикиялы немесе халдей немесе ежелгі - семиттік, 4)нділік, 5)иранды, 6)яудилік 7)гректік, 8)римдік, 9)жаа-семиттік немесе аравий жне 10)герман-романды немесе европалы, ал сонымен атар з дамуын жетілдіріп лгермеген мексиканды жне перуанды.
Данилевский герман-романды жне славянды трлерге ерекше кіл бледі. Славянды трді болашаы туралы тжырымдап, болашата герман-романды трді лдырауына орай Ресейде славяншылды тарих тріне шыатындыын длелдеді.

Ебектері:
Данилевский Н. Я. Россия и Европа. М., 2003. С. 487.

Данилевский Н. Я. Владимир Соловьев о православии и католицизме. // Данилевский Н. Я. Горе победителям. М., 1998. С. 276-287.

Данилевский Н. Я. Россия и Европа. М., 2003. С. 172.

36.Н.Я.Данилевскийді еуразияшылды теориясыны ерекшелігі

Негізгі идеялары:

· Жалпыадамзатты ркениетті сынау.

· Дін, мдениет (ылым, нер, техника), саясат, оамды-экономикалы мір секілді 4 негізден тратын: мдени-тарихи трлер тжырымдамасы.

· Мдени-тарихи трлер жне ркениеттер этнографиялы материала арсы трады.

· Данилевскийді негізгі ебегі «Россия и Европа», «Заря» журналында жарияланды.

· «Дарвинизм» ебегінде Дарвинні теориясын сынап, оны негізсіздігін длелдейді.

· «Россия и Европа» ебегінде Данилевский Ресей тарихын Еуропа елдерімен здіксіз байланыста арайды. Ол тарихи тжірибеге сйене отырып, Батысты саяси, мдени экспансиясынан сатану ажет деп шешті. Данилевскийді пікірінше, саяси тепе-тедік рашан Рессейге арсы бір-бірімен уадаласан Еуропа мемлекеттері шін те тиімді. Ресей ауіпсіздігіні кепілі Еуропа мемлекеттеріні бытыраылыы мен зара келісімге келе алмауы болып табылады. Осы ебегінде ХІХ асырда тарихнамада стем болан еуропоорталыты кзарасты сынады. «Мдени-тарихи трлер» ымы - Данилевский іліміні негізі. Ол тарих жзіндегі негізгі мдени-тарихи трлерді былайша блді: 1)египеттік, 2)ытайлы, 3)ассирия-вавилон-финикиялы немесе халдей немесе ежелгі - семиттік, 4)нділік, 5)иранды, 6)яудилік 7)гректік, 8)римдік, 9)жаа-семиттік немесе аравий жне 10)герман-романды немесе европалы, ал сонымен атар з дамуын жетілдіріп лгермеген мексиканды жне перуанды.

· Данилевский герман-романды жне славянды трлерге ерекше кіл бледі. Славянды трді болашаы туралы тжырымдап, болашата герман-романды трді лдырауына орай Ресейде славяншылды тарих тріне шыатындыын длелдеді. Еуропаны орнын Ресей басып, жоары діни уатымен жне барлы славян халытарын біріктіру миссиясын атарады. Славяншылдыты стемдігі еуропаны «кйреуін» крсететін еді. Славяншылдар секілді еуропалы жне славянды мемлекеттілік трлі тамырдан алыптасты. Славян халытарыны герман халытарына араанда ш ерекшелігі бар: этнографиялы (психикалы рылысы); 2) діндарлыы; 3) тарихи трбиедегі ерекшелік.

· Данилевскийді айтуынша: «рбр славян орыс, чех, серб, хорват, словенец, болгар (полякты да осым келеді) шін – дай мен оны асиетті шіркеуінен со – славян идеясы идеядан жоары, бостандытан жоары, ылымнан жоары, білімнен жоары, жер бетіндегі барлы игіліктерден жоары болуы керек». Данилевский Ресейді дамуы шін кшті билік пен ата орталытандырылу ажет деп шешіп, «мемлекетті масаты халыты мірін, ар-яты мен бостандыын орауды» сынды. Ол Ресейді саяси жйесін згертпесе, ркениметке жете алмаймыз деп тсіндірді. Кшті мемлекеттік саясат пен реформаны йлесімділігі арылы оамды дамытуа болатындыын сынды.

37. Н.Я.Данилевскийді жне Г.В.Вернадскийді ебектеріндегі басты айырмашылы

Белгілі еуразияшыл П.Н.Савицкиді жинаа енген «Поворот к Востоку» атты мааласында Ресейді зі де енді «Шыыс» емес пе ? Русьтен тамырында хазар немесе .ыпша, татар немесе башрт, мордова немесе чуваш аны араласпаан адамды таба аласыз ба ?. арапайым орыс барасы «Шыысты жай халын зіне жаын тартатынын байаймыз, православиелікті кшпенділермен аайындасуы Ресейді шындыында православиелік-мсылманды, православиелік-буддистік елге айналдырды»- деп жазан болатын.
- Данилевскийді негізгі ебегі «Россия и Европа», «Заря» журналында жарияланды.
«Дарвинизм» ебегінде Дарвинні теориясын сынап, оны негізсіздігін длелдейді. «Россия и Европа» ебегінде Данилевский Ресей тарихын Еуропа елдерімен здіксіз байланыста арайды. Ол тарихи тжірибеге сйене отырып, Батысты саяси, мдени экспансиясынан сатану ажет деп шешті. Данилевскийді пікірінше, саяси тепе-тедік рашан Рессейге арсы бір-бірімен уадаласан Еуропа мемлекеттері шін те тиімді. Ресей ауіпсіздігіні кепілі Еуропа мемлекеттеріні бытыраылыы мен зара келісімге келе алмауы болып табылады. Осы ебегінде ХІХ асырда тарихнамада стем болан еуропоорталыты кзарасты сынады. «Мдени-тарихи трлер» ымы - Данилевский іліміні негізі. Ол тарих жзіндегі негізгі мдени-тарихи трлерді былайша блді: 1)египеттік, 2)ытайлы, 3)ассирия-вавилон-финикиялы немесе халдей немесе ежелгі - семиттік, 4)нділік, 5)иранды, 6)яудилік 7)гректік, 8)римдік, 9)жаа-семиттік немесе аравий жне 10)герман-романды немесе европалы, ал сонымен атар з дамуын жетілдіріп лгермеген мексиканды жне перуанды.
Данилевский герман-романды жне славянды трлерге ерекше кіл бледі.
-Савицкий Шыыса кп кіл блген,ал Данилевский Батыска кп кіл блген!

38. Г.В.Вернадскийді еуразияшылды идеясы

Вернадский Георгий Владимирович- 1888-1973 жж. – белгілі орыс жне американ тарихшысы, ататы алым В. И. Вернадскийді лы. Мскеу №5 гимназиясында оыан. 1905 жылы Мскеу университетіне тскен. Алайда 1905 ж. революциясы басталан кезде ол оуын тастап, Германиядаы Фрайбург жне Берлин университеттерінде оуын жаластыран.
1910 ж. Мскеу университетіне айтып келіп, стазды ызмет атаран. Біра 1911 жылы «Кассо ісі» бойынша Мскеу университетінен шыып, Санкт-Петербора кетеді. 7 жыл бойы Петербор университетінде дріс оып, «Русское массонство в царствование Екатерины ІІ» атты магистрлік диссертация ораан. Азамат соыс жылдарында (1917-1920 жж.) Пермь, Киевке, Симферопольде оытушы болан.
1920 жылы эмиграцияа кетіп, Константинополь, Афина, Прага, Карлова университетінде орыс за факультетінде оытушы ызметін атаран.
1927 жылы Йель университетіне АШ-а (Нью-Хейвен, Коннектикут штаты) шаыртылады. 1946 жылы осы университет Ресей тарихы профессоры атаы беріледі. 1956 ж. зейнеткерлікке шыан.
Ебектері: «Русское массонство в царствование Екатерины ІІ»;
«Очерк истории права Русского государства ХІІІ-ХІХ вв.» Прага: Пламя, 1924;
«Русская история», М.: «Аграф», 1996;
«Древняя Русь»;
«Россия в средние века Тверь», Тверь-М.: «Леан», «Аграф», 1997
«Русская историография»;
«Московское царство»;
«Монголы и Русь. Тверь-М. : «Леан»; Аграф», 1997.