да ХХ асырды ІІ жартысында еуразияшылдыты насихаттаан алымдар. 2 страница

39. Г.В.Вернадскийді «Биосфера ілімі» туралы тжырымдамасы

Биосфера – аламшардаы тірі азалар мекендейтін Жерді крделі сырты абаты. Бл терминді австрия алымы Э.Зюсс 1875 ж. енгізген.

В.И. Вернадскийді биосфера туралы іліміні маызды блігі болып саналатыны оны пайда болуы мен дамуы туралы кзарас. Тіршілікті алашы трлері анаэробты бактериялар болан. Ал тірі затты рушы жне дамытушы орны тек автотрофтар – цианобактериялар жне ккжасыл балдырлар (прокариоттар) одан кейін наыз балдырлар мен жер сімдіктері (эукариоттар) пайда боланнан кейін іске аса бастады. Осы азаларды рекеті биосферада бос оттегіні жиналуына келіп соты. Бл эволюцияны е маызды кезедеріні бірі болып саналады. Блармен атар гететрофтар да дами бастады. Бларды даму уаыты раа шыып, рылытарда оныстануынан жне адамны пайда болуынан басталады.

Вернадский іліміні биік шыы – ноосфера – сана сезім сферасы туралы ілімі. Бл ілімінде ол аламшар рдісіндегі тіршілікті, тірі затты геологиялы орнын, мнін ашты. Осы жандыларды ішінен Вернадский адамды е уатты геологиялы кш деп баалады. Сонымен, ноосфера – ондаы зат пен энергия алмасу табии рдістерін оам адаалап отыратын орта. Вернадский биосфераны ш рауыша бледі:

1) тірі зат – тірі азалар биомассасынан ралан;

2) биогендік зат – детриттерді барлы трлері, сондай-а шымтезек, кмір, мнай жне биогендік текті газ;

3) биокосты зат – биогендік заттарды биогендік емес минералды жыныстармен оспасы (топыра су тбіндегі балшы, табии сулар, шккен карбонаттар жне т.б.); косты зат – азаларды тікелей биогеохимиялы рекеті сер етпеген тау жыныстары, минералдар, шгінділер

Сонымен, биосфера – аламшардаы зат айналымына ыпал етіп тран е ірі кеауымды экожйе.

40. Г.В.Вернадскийді мір жолы мен шыармашылыы

Вернадский Георгий Владимирович-1888-1973 жж. – белгілі орыс жне американ тарихшысы, ататы алым В. И. Вернадскийді лы. Мскеу №5 гимназиясында оыан. 1905 жылы Мскеу университетіне тскен. Алайда 1905 ж. революциясы басталан кезде ол оуын тастап, Германиядаы Фрайбург жне Берлин университеттерінде оуын жаластыран.

1910 ж. Мскеу университетіне айтып келіп, стазды ызмет атаран. Біра

1920 жылы эмиграцияа кетіп, Константинополь, Афина, Прага, Карлова университетінде орыс за факультетінде оытушы ызметін атаран.

1927 жылы Йель университетіне АШ-а (Нью-Хейвен, Коннектикут штаты) шаыртылады. 1946 жылы осы университет Ресей тарихы профессоры атаы беріледі. 1956 ж. зейнеткерлікке шыан.

Ебектері: «Русское массонство в царствование Екатерины ІІ»; «Очерк истории права Русского государства ХІІІ-ХІХ вв.» Прага: Пламя, 1924; «Русская история», М.: «Аграф», 1996; «Древняя Русь»; «Россия в средние века Тверь», Тверь-М.: «Леан», «Аграф», 1997 «Русская историография»; «Московское царство»; «Монголы и Русь. Тверь-М. : «Леан»; Аграф», 1997.

 

41. Л.Н.Гумилевті мірі мен скен ортасы

Л.Н.Гумилев (1912 -1992 жж.) – ХХ асырды крнекті алымы. Оны Еуразия тарихы, тркі жне славян, Азия жне Еуропа халытарыны тарихы жніндегі ебектері зерттеу нысанасы- Еуразия аймаы мемлекеттеріні, халытарыны, мдениеті мен тіліні тарихы болып табылатын шын мніндегі «еуразиятану» ылымындаы пнаралы баытты дамытты. Бл жаынан аланда, Л. Н. Гумилев тек еуразияшыл ана емес, сонымен атар, е алдымен, тркология мен славистиканы жаындастыран шыыстану мен ресейтануды арасындаы ылыми шыды баындыран еуразиятанушы-зерттеуші.

Балалы шаын Тверь губерниясыны Слепнёво атындаы Бежецк уезінде жесіні олында ткізген. 1917 - 1929 жылдары аралыында Бежецк аласында трды. Бежецк аласыны №1 мектебінде 1926 жылдан 1929 жыла дейін білім алды. Ал 1930 жылы Ленинградта оыды. 1930—1934 жылдары Саян, Памирдегі, ырымдаы экспедицияларда жмыс істеді. 1934 ж. Гумилев Ленинград университетіні тарих факультетіне тсіп, Батыс пен Шыысты здеріне тн р трлі мдениеттеріні бір-бірімен байланысы, сонымен атар ерте орта асырлардаы халытарды тарихи жніндегі мселелер амтылан алашы «Удельно-лестничная система у тюрок в VI – VIII вв.» мааласын жаза бастайды. Бірінші рет 1935 ж. трмеге амалады, біра анасыны аралсауымен кп уаыт тпей босатылады. 1938 ж. Гумилев айта трмеге амалып, 5 жыла бас бостандыынан айрылады. 1944 ж. з еркімен майдана кетіп, 1945 ж. Берлин операциясына атысады. 1945-1948 ж. университетті жедел (экстерно) трде бітіріп, «Политическая история первого тюркского каганата (546-656)» атты кандидатты диссертация орады. Ттында жргенде «Хунну» кітабын жазып, ол кітап кейіннен «Степная трилогия» кітабыны бір блігі болды: «Хунну» (1960), «Древние тюрки» (1967), «Поиски вымышленного царства» (1970). Алашы екі кітабында Гумилев лы дала этносыны тарихын суреттесе, «Поиски вымышленного царства» блігінде еуропалытарды Еуразия даласыны трындарына алдын ала жоспар бойынша жасалан арым-атынастарыны алай туындааны крсетілген. 60-70 жылдарда Гумилевті ылыми ебектеріні тарихи рылымы жалпылама трде абылданан кеестік тарихи ылымнан тбегейлі айрыша болды, сондытан да оны жмыстары теріс бааланды. Гумилевті зерттеу дістері толы клемде «Этногенез и биосфера Земли» (1989) мааласында крсетілген. Гумилевті тарих ылымына осан негізгі лесі «Древняя Русь и Великая степь» (1989) мааласы болды. Онда IX-XII асырлардаы Еуразия этностарыны бір-біріне зара серлері арастырылан. Авторды айтуы бойынша, тарих за уаыт бойы еуроорталытандырушылы станыммен бааланды. Гумилев тарихты міндеті цивилизацияны («суперэтностармен») ауысуына атысты, тарихи процестерді мніне байланысты этностарды дамуын оып йрену деп санады. Тарихи зерттеулердегі осы баыт азіргі уаытта жзеге аса бастады. 1991 жылы Ресей жаратылыстану ылымдарын акдемигі (РАЕН) болып тадалды. Зейнетке шыана дейін 1986 жылы Ленинград мемлекеттік университетіні география ылыми-зерттеу институтында жмыс істеді. 1992 жылы 15 маусымда Санкт-Петербургте айтыс болды. Александро-Невской лаврлары Никольскта жерленген. 2005 жылы тамызда азанда «Санкт-Петербург кндеріне жне азан аласыны мыжылдыын тойлауына байланысты» Лев Гумилевке ескерткіш ойылды, онда мынандай сздер жазылан : «мір бойы татарларды жала жабудан ораан орыс адамына». азастан Президенті Нрслтан Назарбаевты жеке бастамасымен 1996 жылы азастан Республикасыны елордасы Астанадаы жоары оу орындарыны бірі Л.Н. Гумилев атындаы Еуразия лтты университеті Гумилевті есімімен аталды. 2002 жылы университет абырасында Л. Н. Гумилевті кабинет-мражайы рылды.

42.Л.Н.Гумилевті алашы ылыми ізденстері

Л. Н. Гумилев бар мырын Батыс пен Шыысты здеріне тн р трлі мдениеттеріні бір-бірімен байланысы, сонымен атар ерте орта асырлардаы халытарды тарихын теренен зерттеп-зерделеуге арнаан болатын.

Ол «Политическая история первого тюркского каганата (546-656)» атты кандидатты диссертация орааны млім. Ттында жргенде «Хунну» (1960) кітабын жазып, ол кітап кейіннен «Степная трилогия» кітабыны бір блігі болды. Сондай-а, оны «Древние тюрки» (1967), «Поиски вымышленного царства» (1970) атты ебектері бар. Алашы екі кітабында Л. Н. Гумилев лы дала этносыны тарихын суреттесе, «Поиски вымышленного царства» блігінде еуропалытарды Еуразия даласыны трындарына алдын-ала жоспар бойынша жасалан арым-атынастарыны алай туындааны крсетілген.
60-70 жылдарда Л.Н. Гумилевті ылыми ебектеріні тарихи рылымы жалпылама трде абылданан кеестік тарихи ылымнан тбегейлі айрыша болды, сондытан да оны жмыстары теріс бааланды.
Л.Н. Гумилевті зерттеу дістері толы клемде «Этногенез и биосфера Земли» (1989) атты зерттеу жмысында толы айындалан. Оны тарих ылымына осан негізгі лесі «Древняя Русь и Великая степь» (1989) деген ебегі болды. Онда IX-XII асырлардаы Еуразия этностарыны бір-біріне зара серлері арастырылан. Авторды айтуы бойынша, тарих за уаыт бойы еуроорталытандырушылы станыммен бааланды. Л.Н. Гумилев тарихты міндеті цивилизацияны («суперэтностармен») ауысуына атысты, тарихи процестерді мніне байланысты этностарды дамуын оып йрену деп санады.

43. Л.Н.Гумилевті пассионарлы идеясы (мні,теориялы негіздері)

ев Гумилевты этногенездік Пассионарлы теориясы тарихтаы оиаларды этностарды дамуы мен сол ландшафтты жне баса этностарды арасындаы арым - атынас ретінде сипаттайды. Негізінен маала ретінде рецензиялы журналдарда басылып шыарылды, кейін диссертация негізінде крсетілді, зіні докторлы степендиясын орау масатында, біра ЖАК - мен абылданан жо. Лев Гумилевты гипотезасы этнос ымын (длірек, этникалы жйелерді бірнеше трін) анытайды жне сипаттайды, сонымен атар Пассионаризм ымын енгізеді жне типикалы этногенез процессін жне этностар арасындаы зара байланысты сипаттайды.

ассионаризм Пассионаризм — биохимиялы энергияны кей тріні шамадан тыс болуы, сонымен атар адамны ішіндегі аныталмаан, сол адамны мірін жне оамды згертуге баытталан талпыныс. Ол ерлік жне ылмыс, шыармашылы жне рту, жасылы жне жаманды, махаббат жне жеккрушілік. Адама з мірінен ымбат зат - оны масаты. Ол адамды аарман етіп те, кшбасшы етіп те крсетпейді, йткені адам сол ортаны жаман жне жасы жатарын анытай алан жадайда пассионарлы топты мшесі болып есептеледі.

44. Л.Н.Гумелевті теориялы тжырымдамаларыны мні мен ерекшеліктері

1980-жылдарды соына арай тарихи еуразияшылыа деген ызыушылы арта тсіп, осы идеямен аруланан тлалар атарыны саны артандыы да белгілі. Сондытан, ХХ асырды соында орыс оамында еуразияшылы идея жандана тсіп, Ресей алымдары лтты-мемлекеттік идеологиясыз халыты кш-жігерін державаны алпына келтіруге баыттай алмайтындыын да жазуда.

Орыс алымдары Л.Н.Гумилевті еуразияшылыты ылыми теорияа айналдырандыын, сондытан осы теория негізінде орыс халыны, со­нымен бірге Ресейді зге де жергілікті халытарыны мддесін кздейтін лтты-мемлекеттік идеологияны жа­сау ажеттігін де іргелі мселе ретінде ктеруде. лтты, бірінші кезекте орыс проблемасын шешу ісінде Л.Н.Гумилевті аидаларын ажеттеріне жаратып, Ресей мемлекетіні геосаяси дамуына идеялар сынуда.

Еуразияшылы идеясыны славян-тркі байланысын айта жандандыруа зек болатындыы бізге тиімді екендігі де рас. Осы кзарасты жатаушы алымдар Еуразия рлыындаы орта тарихи-мдени ндылытарды даму кзі ретінде арастырады. Олар лы дала тарихыны лемдік ркениетке осан лесіне о баа беріп, орыс тарихыны «татарлармен» тыыз байланысатындыын крсетті.

Е басты мселе еуразияшылы иде­ясын тарихи жріп ткен ізімен жне оны заманауи тсінікпен (тарихи шындыты бетке ала отырып) ынуда болып отыр. Себебі, тарих – оамды сананы алыптастырушы уатты рал. стем мемлекеттерді тарихи кзарасты здеріні саяси масаттарына орай пайдаланатындыы да ешкімге пия емес. Мселен, тарихты жеткіншегі ретінде алыптасан этнология, этногра­фия ылымдарыны саяси мнін ешкім де жоа шыармайды. Сондытан, та­рихи кзарастарды зерделегенде лтты мддені ешашан естен шыармауымыз керек. Себебі, кейбір орыс алымдарыны «Создание русским этносом из Москов­ского княжества российской державы можно объяснить двумя основными причинами. Во-первых, высокой пассио­нарностью русского народа, которая позволила ему освоить необходимое жизнен­ное пространство и навязать свою волю другим народам Евразии. Во-вторых, осо­бенностью стереотипа поведения русских в области межнациональных отношений, в силу которой присоединенные народы не превращались в людей второго сорта, а вовлекались на равных правах в процесс государственного строительства» -деп жазандары тарихи шындыты дл крсете алмайды. Сзімізді Ресей мемлекеттік гуманитарлы университетіні президенті Юрий Афанасьевты: «Кез келген адам­нан «Дмитрий Донской кім болан» деп сраызшы. Куликово шайасы, татар езгісінен тылу деп жауап береді. Егер «татар езгісінен тылу» дегенді Дмитрий Донскойды зіне айтса, ол есінен адасып кетер еді. Себебі, ол мой­ындайтын патша татар патшасы ана болатын. Ал Мамай зін хан жасаысы келген клдене кк аттыны бірі болды. Донской осыан арсы шыып, зады патшаны ораан. «Татарлардан азат болу» деген сандыраты ол абылдамас еді. Біра азір осылай сз саптау бізді тарихи аидамыза айналып кетті» -деп айтанымен длелдей аламыз. Ал, Л.Н.Гумилев кшпелі мдениетті та­сымалдаушылары ндар, трік халытарыны салт атпен жріп Еуропа мдениетіне шалбар киюді йреткендігін де жазанды.

Ресей алымдарыны бірсыпырасы мемлекетті рушы орыс этносы еуразияшылыты орыс идиологиясы ретінде абылдамаандытан, бл идея ндылы дегейінде алып, кшке айналмады деп жазуда. Тіпті, еуразияшылыты орыс лтыны дамуына арсы идеология ретінде абылдайтын да кзарастар ара тра кездесіп алады. Сондытан, бір лтты биіктетіп, екіншілерін аласартып крсету тарихты брмалау болып табы­лады деген пікірді станамыз.

Орыс алымдарды пікірінше, Л.Н.Гумилевті еуразиялы кзарастары еуразиялы идея дамуыны жоары сатысы болып табылады. Сондытан, осы шаын маалада Л.Н.Гумилевті еуразиялы кзарастарыны тарихи мнін жне оны аза лтыны этникалы здік сана мселелеріне атысты ырларын зерделеу-ге мтыламыз.

1970 жылдары кеестік тарихнама­да Л.Н.Гумилевті ебектерін зерт­теу басталан-ды. Гумилевті кеестік тарихнаманы тезіне кнбеген эт­нос, этногенез, пассионарлы тура­лы кзарастары, тйіндеп айтанда, этнологиялы тжырымдары бір жаты сына шыраандыы оырмана жасы таныс. 1990 жылдарды соында Л.Н.Гумилевті тарихи тжырымдарын еуразияшылыпен сйкестендіріп, соны­мен атар этногенез мселесіні жалпы задылытарын айындау ісіне алашы адамдар жасауа мтылыс танытан ебектер жары кре бастады.

Л.Н.Гумилев орыс идеясынан сусындаандытан, орыс идеологиясын насихат­тады. алымны «Ресей зін Евразиялы держава ретінде ана тарып ала алады, тек евразияшылды арылы ана» -деп жазаны да белгілі. алым Н.С.Трубецкой, П.Н.Савицкий жне Г.В.Вернадский секілді ойшылдарды негізгі тарихи-діснамалы тжырымдарымен келісетіндігін бірнеше мрте айтып, алайда, «оларды этногенез теориясындаы басты мселе – пассионарлыты ынуды ескермегендігін» жазан еді. алымны пікірінше, этностар пассионарлы сер-пілісті нтижесінде туындайтын табии былыс болып табылады. Этнос зіні мір сруіне ажетті леуметтік ин­ституттарды, соны ішінде мемлекетті алыптастырады. Сонымен атар, этностарды трмыс-тіршілігіне табии ортаны тигізер ыпалы трысында кптеген ты ойларын алдыран-ды. Мселен, Л.Н.Гумилев 1966 жылды 17 апанында ткен КСРО Географиялы оамыны Этнография бліміні мжілісінде «Этнос жне ландшафт. Та­рихи география халытануды бірі» атты баяндама жасайды. ылыми тжырым-дара негізделген баяндама «талылау шін» редакциялы белгісімен екі жылдан со ана жарияланан еді.

Л.Н.Гумилевті «Этностарды зіндік сырты ерекшеліктерін анытайтын эт­нография трізді сипаттамалы ылыммен атар этногенез жне адамзат пен тірі жне атып алан табиат арасындаы зара арым-атынасты мселелерін шешетін халытану (этнология) ылымын шыару ммкіндігі бар. Бл жаа ылым зіні пні, аспектісі жне дістемесі бойынша гуманитарлы ылым атарына емес, жаратылыстану ылымдарына жатады» -деген тжырымы этнологияны дербес ылым ретінде дамуы мемлекет ісіні ала басуына отайлы серін тигізетіндігін айындап тр.

Кшпелі халытарды тарихы мен мдениеті жнінде кптеген ебектер жазан зерттеуші, космолог, белгілі шыыстанушы, рлытарды зара байланысы жніндегі жаа тжырымдама мен жобаны авторы академик Джангар Пюрвеев Л.Н.Гумилевпен 1991 жылы азан айында соы рет гімелескен-ді. Сол схбатта Лев Николаевич зіні еуразияшылы кзарастарын аны айтан еді: «лттар табии трде лкен топтара бірігеді, мен бларды «суперэтносты топтар» деп атаймын. Этносты емес, суперэтносты. Бізді суперэтносты тобымыз ытай мен Еуропаны аралыында жатыр жне оны айрыша этносты наышты ттастыы бар. Бл топтаы халытар бірге болуа, бірін бірі жасы кріп, рметтеуге тиіс. Біра, бл – бірге болу лдекімге еліктеу немесе айтадан оып, йрену негізінде емес, р лтты зіні дербес мдениеттері негізінде жзеге асырылады. р халыты з мінез-лы стереотипіне ыы бар, ол зін зіне ыайлы деп тапан орайда стай алады, халыты осы ерекшелігімен санасу керек жне бл рметтелуге тиіс. Сол себепті мен орыстарды алай сыйласам, алматар мен якуттарды да, азатар мен бурят­тарды да солай сыйлап, рметтеймін. Оларды бріні де бірттас еуразиялы отбасында бірге туан бауырлардай болуа толы ыы бар». Сондай-а, алым халыты тариха осан лесі оны санына байланысты болмайтындыын, мселен, Еуропа мдениетіне саны миллиона жетпейтін байыры гректер жртты брінен кп лес осандыын тйіндеген еді. Осы тста Алаш зиялыларыны «Ел алыдауы мен мдениет жоарылауы ара­сында не сабатасты бар? Мдениетті негізгі себепкері ел тыыздыы деген тым ктеру болады…» -деген пікірін айта кеткеніміз жн болар еді.

 

45. Л. Н. Гумилев ебектеріндегі тркі халы тарихыны зерттелуі.

Лев Николаевич Гумилев (1912 -1992 жж.) – ХХ асырды крнекті алымы. Оны Еуразия тарихы, тркі жне славян, Азия жне Еуропа халытарыны тарихы жніндегі ебектері зерттеу нысанасы- Еуразия аймаы мемлекеттеріні, халытарыны, мдениеті мен тіліні тарихы болып табылатын шын мніндегі «еуразиятану» ылымындаы пнаралы баытты дамытты. Бл жаынан аланда, Л. Н. Гумилев тек еуразияшыл ана емес, сонымен атар, е алдымен, тркология мен славистиканы жаындастыран шыыстану мен ресейтануды арасындаы ылыми шыды баындыран еуразиятанушы-зерттеуші.

Л. Н. Гумилев бар мырын Батыс пен Шыысты здеріне тн р трлі мдениеттеріні бір-бірімен байланысы, сонымен атар ерте орта асырлардаы халытарды тарихын теренен зерттеп-зерделеуге арнаан болатын.

Ол «Политическая история первого тюркского каганата (546-656)» атты кандидатты диссертация орааны млім. Ттында жргенде «Хунну» (1960) кітабын жазып, ол кітап кейіннен «Степная трилогия» кітабыны бір блігі болды. Сондай-а, оны «Древние тюрки» (1967), «Поиски вымышленного царства» (1970) атты ебектері бар. Алашы екі кітабында Л. Н. Гумилев лы дала этносыны тарихын суреттесе, «Поиски вымышленного царства» блігінде еуропалытарды Еуразия даласыны трындарына алдын-ала жоспар бойынша жасалан арым-атынастарыны алай туындааны крсетілген.

60-70 жылдарда Л.Н. Гумилевті ылыми ебектеріні тарихи рылымы жалпылама трде абылданан кеестік тарихи ылымнан тбегейлі айрыша болды, сондытан да оны жмыстары теріс бааланды.

Л.Н. Гумилевті зерттеу дістері толы клемде «Этногенез и биосфера Земли» (1989) атты зерттеу жмысында толы айындалан. Оны тарих ылымына осан негізгі лесі «Древняя Русь и Великая степь» (1989) деген ебегі болды. Онда IX-XII асырлардаы Еуразия этностарыны бір-біріне зара серлері арастырылан. Авторды айтуы бойынша, тарих за уаыт бойы еуроорталытандырушылы станыммен бааланды. Л.Н. Гумилев тарихты міндеті цивилизацияны («суперэтностармен») ауысуына атысты, тарихи процестерді мніне байланысты этностарды дамуын оып йрену деп санады.

Л.Н.Гумилевті кне тріктер тарихына арналан кандидатты жне докторлы диссертациялар негізге алса, ол – тарихшышыыстанушы. Сонымен атар Лев Николаевичті трколог ретінде тануа болады, алайда бл маманды тркі халытарыны тілі мен дебиетін зерттейтін филологиялы, лингвистикалы баыт болып табылады, ал бл Л.Н.Гумилевті ылыми ызыушылыымен млдем сйкеспейді. Оны шыармашылыын жинатай келгенде, біз оны белгілі бір шыыс тіліні, аймаыны немесе кезеіні шеберіне сыймайтын – шын мніндегі еуразиялы масштабтаы алым екендігін мойындауымыз керек.

Л.Н.Гумилев – энкциклопедист, жалпы тарихты білгірі. ндар мен кне тріктерді оу арылы ол уаыт лшемі бойынша кейінгі орта асырды зерттеді. 1930 жылдар мен 1990 жылдарды басына дейінгі аралытаы оны ылыми зерттеулеріні пні тек бір ана этникалы топ емес, ттас Еуразия халытары болды.

Л.Н. Гумилев Еуразияны дала халытарыны алдымен саяси, одан кейін этникалы тарихын зерттеу арылы дстрлі филологиялы немесе леуметтікэкономикалы шыыстану ылымыны шеберінен шыып кетті. Ол кез келген алымны баына бйырмайтын айматы (еуразиялы) тарих дегейіне, содан барып лем тарихыны концептуалды дегейіне ктерілді.

Л.Н.Гумилевті тарихшы ретіндегі таы бір ерекшелігі оны бір жаынан ндарды, тркілерді, хазар мен монолдарды тарихын зерттеуімен атар, екінші жаынан зіні жеке этнология нсасын, оны ішінде этногенез теориясын жасауы.