еориялы малматтар.
2.1. Дрыс ткiзiлген суарылуды орытындысында мартенсит рылымы шыады. Мартенсит аттылыымен мытылыы те жасы, ал пластикалы ттырлы крсеткiштерi тмен. аттылы, мытылы крсеткiштерiн тмендету шiн, iшкi кернеуiн азайту шiн, созымдылыын жне ттырлыын жасарту шiн, те дрежелi рылымы болуы шiн болат бйымдарын жмсарту операциясына шаратылады.
Жмсарту – бл болатты PSK сызымны АС1 нктедегi температурадан тмен ыздырып, сол температурада тзiм жасап, содан кейiн берiлген жылдамдыпен суытып (детте ауада) алу операциясы.
Жмсарту –термондеудi соы операциясы. ыздыру температурасына арай жмсарту 3 трлi болады: тменгi температуралы, орташа температуралы, жоары температуралы.
2.2. Тменгi температуралы жмсарту 80-2000С температураларды аралыында жасалды.Суарылан болатты ыздырып осы берiлген температура аралыында тзiм жасап суытады. Аяында жмсартылан мартенсит рылысы болады жне микрорылысында крнектер згерiстерi байалмайды.
Тменгi жмсарту кезiнде кмiртек атомдары тетрагоналды мартенсит торынан (тор кмiртектi артытыынан созылан) диффузияланып, са тйiршiктi темiр карбиды пайда болады. Мартенситтi созыландыы азаяды да, оны торы куб трiне айналады. Металл рлымы бл кезде - болаттаы кмiртектi аса аныан атты ерiтiндiсiнi жне жоары дисперсияланан, рылыстан блiнбiген темiр карбид жинаы болып шыады. Тменгi жмсарту орытындысында суарылан мартенсит жмсарылан мартенситке айналады. Жмсартылан мартенситтi сопа ттырлыы жне созымдылыы жоарыра. Ал болатты жоары аттылыы саталады. Сондытан тменгi жмсартуды кмiртектi, тменкмiртектi жне тменоспалы болаттардан жасалан кескiшпен лшеу аспаптара жне сырты суарылу, цементтеу таы баса операциялардан кейiн жасалан болу керек.
2.3. Орташа температуралы жмсартуды (орташа) 350-5000С темпера-турасында ткiзедi. 3000С - тан жоары температурасында диффузия процесстерi кшейедi. Е – карбид цементитке айналады. Бл цементит атты ерiтiндi тобынан блiнедi. Цементит шыуымен оны iрiктелiнуi аттылыты тмендеуiне жне ттырлыты, созымдылыты, жоарлануына келтiредi. Орташа жмсарту орытындысында феррит – цементиттi дндi трi болатын дисперсиялы осынды тзiледi. Бл осындыны аттылыы, тзiмдiлiгi, ттырлыы жеткiлiктi, серпiмдiлiгi жасы (HRС 40-45).
Орташа жмсартуа суарылынан бйымдары тседi. Бл бйымдарда бiршама жоары аттылы атарында е зор серпiмдiлiк асиетi болу керек: серiппелер, рессорлар, сопалы аспаптар – ашау, штамп жне таы баса.
2.4. Жоары температуралы жмсарту 500-6500С температурасында жасалы-нады. Бл кезде iшкi кернеуi толыымен кетiрiледi, цементит блшектерi iрiленедi. Жмсарту орытындысында суарылыан болатты аттылыы тмендейдi, бiра сопа ттырлыымен созымдылыы те кшейедi. Жоары температуралы жмсарту аланда жмсарту сорбит деген рылым пайда болады. Жмсарту сор-биттi цементит блшектерi енген ферриттi негiзiмен ралады. Жоары жмсартудан сопалы, сiресе ауыспалы жктемеге шырайтын блшектер ткiзiлiнедi: озалтыш шатундары, трактормен автомобильдердi жартыбел-дiктерi жне белдiктерi, бекiтушi болттар, таы баса. Жоары жмсартумен аята-латын суарылуды кбiнесе болат жасартуы деп атайды. Жмсартуды тзiм уаыты жмсартуды температурасымен блшектi лкендiгiне байланысты. Ол уаыт суарылан болат iшiндегi диффузия процесстерi аяталуа жеткiлiктi болу керек. Баса кезiнде жмсартуды нтижесi тмендейдi. оспалы болаттарды жмсартудаы тзiм уаыты кбiрек суарылудаы ыздыру уаытына араанда.
Тмен температураларда, жоары температуралара араанда тзiм кбiрек. Жмсартудан кейiнгi кмiртек болаттарды суытуын андай болсада жылдам-дыпен ткiзуге болады, йткенi ол болат iшiнде рылым згерiстер келтiрмейдi (ыздыру температурасы АС1 сызытан тмен – фаза згерiс сызыынан тмен). Бiра те жылдам суытудан термиялы кернеулер пайда болуы ммкiн (сiресе иын формалы блшектерде). Сондытан суытуды кбiнесе ауада ткiзедi.
2.5. Болатты механикалы асиеттерi те жмсарту трiне (тем-пературасына) байланысты. Кейбiр асиеттердi байланысы–аттылыты НВ, жмсарту температурасына байла- тзiмдiлiктi ан, ттырлыты в, созымды-лыты , – 7.1 суретте график трiнде крсетiлген. сiресе зор ыздыру болатты сопа ттырлыыны згерiсiне сер етедi.
Ттырлы – бл металды пластикалы деформация арылы сырты кштер жмысын бседету ммкiншiлiгi. Ттырлыты маятниктi копрда сопа байауында сопа ттырлы арылы баылайды. 4 – брышты лгi “2” тiлiгi бар (7.2. суретте араыз) маятниктi копрды тiректерiне ойылады. 1 маятниктi Н – биiгiне ктередi, содан со оны жiбередi, ол барып лгiнi тiлiкке арсы тран жерiне соады. лгiнi сынаннан кейiн маятник Н – жоарысына ктерiледi
Сырты кш жмысын былай табады:
(Дж); (7.1)
Р – маятниктi салмаы, кг;
Сурет 7.1. 40 табалы болатты нысты механикалы асиеттерi.
Сопалы ттырлы ан:
; (7.2)
F – клдене иманы клемi, м2.
Болатты сопалы ттырлыы блшектi конструкциясымен, сыртыны сапасымен, химиялы рамымен, макро жне микро рылысымен байланысты. Блшектердегi кенет ауысу орындары
мыс орыдау тртiбi.
3.1. ыздырып жасыту теориялы малматтарымен танысып, конспект жазып алу.
3.2. Суарылынан лгiнi жмсартуын жасау (жмсарту трлерiн оытушы бередi).
3.3. Маятниктi копрда аттылыпен сопа ттырылыты лшеп алу (жмсартуа дейiн, жмсартудан кейiн).
3.4. лшеу орытындыларын кестеге жазу.
3.5. орытынды жасау.
Сурет 7.2. лгiлердi соылы ттырлыа (кесiлген жерiнде), тiлiк, ырнау, ойы, сынау: а)маятниктi топаты слбесi; таы басалар iшкi кернеудi консентра, б) лгiнi орнату слбесiциясын болызады, аяында болатты сопа ттырлыы те тмендейдi.
мыс орыдау тртiбi.
3.1. ыздырып жасыту теориялы малматтарымен танысып, конспект жазып алу.
3.2. Суарылынан лгiнi жмсартуын жасау (жмсарту трлерiн оытушы бередi).
Кесте 7.1 Жмсартуды ткiзгендегi орытындылар
| Болат табасы | Суарылан алыптаы бастапы аттылы | Жмсарту температурасы | Жмсартудан кей-нгi аттылы, НВ |
4. Есеп беруде болу керек:
а) жмсарту тралы теориялы малматтар;
б) ткiзiлген жмсартуды орытынды кестесi;
в) болат лгiсiнi аттылыымен жмсарту температурасыны байланысын крсететiн график;
г) жасалан жмысты орытындысы.
аылау сратары.
5.1. Болат рылымына, механикалы асиетiне жмсарту температурасы алай сер етедi?
5.2. Бранда, фреза, рессор, озалтыш шатунына жмсарту тртiбiн алай табуа болады.
5.3. Диффузия процесстерi андай температурада кшейедi?