рамында 2,14 пайыздан 6,67 дейiнгi кмiртегi бар, темiрмен кмiртегiнi орытпасын – шойын деп атайды.

Шойындарды рамында кмiртегiмен атарласа баса да оспалар бар, олар кремний 4.3 пайыз, марганец 2 пайыз, ккiрт 0,07 пайыз, фосфор 1,2 пайыза дейiн. Шойындарды механикалы рамы болатты рамына жол бередi. Бiра шойынны механикалы рамына байланысты ймалыы, делулiгi, антифрикционды асиеттерi ндiрiсте пайдалануы ке таралан.

рамындаы кмiртегiнi алпына арай шойындарды екi топа бледi:

- шойындар, кмiртегi химиялы оспа – цементит трiнде Fe3C,

- шойындар, кмiртегi химиялы оспа – графит трiнде.

Бiрiншi топ, ол а шойындар. рамындаы атты растырушылар цементит пен ледебурит, шойынды морт сыныш атты ылдырады, олар дрыс делмейдi. Сондытан а шойындар машинарылысында кп пайданылмайды, оларды сiресе болат ертуiне жiбередi. А шойынны бiр блiгi атауа кнгiш шойын жасауа жмсалады.

2.2. Екiншi топ – ср, берiктiгi жоары жне атауа кнгiш шойындар. Оларды рылымы графит енгiзiлген металды негiз ретiнде крсетiледi. Графитi бар шойынны асиетi ол шойынны химиялы рамына, млшерiне, формасына жне металды негiз рылымына графиттiк мiнездемелерiн таратуынан байланысты. Графит аттылыын металды негiзiмен салыстыранда ол жойылынан, оны болуы кесуге, бостыа сйкес есептелiнедi. Сондытан металды негiзiнде графиттiк оспалар нерлым дрыс орналасса, олар кiшi болуымен жне оларды формалары дгелекке жаын болып жатса, сорлым шойынны металды негiзi аз жайылады жне аттылы асиетi жоары болады.

Графиттi болуы шойынны механикалы асиетiн тмендете отыра, тозуа тзiмдiлiгiмен серпiмдiлiктi жою асиеттерiн жоарлатады.

2.3.Шойындарды графиттiк оспаларына байланысты ш алыптары кездеседi: ара тiлiктер( сурет-а), жапала трiздес (сурет-б) жне шар трiздес( сурет-в).

ара тiлiктер алыпы ср шойындара келедi. Оны тiлiктер (жарытар) трiнде круге болады. ара тiлiктi графит алыпы шойынны аттылы асиетiн азайтады. Ол жасы ймалы асиеттерге ие болады, кесу ралдарымен жасы деледi.

 

           
 
     
 

а б с

Сурет 8.1 Слбе крiрiнiсi ретiндегi графиттi алыптары: а) пластикалы, б) шар трiздес, в) мата трiздес.

 

Ср шойындардан йма жолдары арылы блоктар цилиндрлерiн, картерлерiн, маховиктерiн, металл кесетiн станоктарды табандарын жне т.б жасайды.

Графиттi шар трiздес алыпын, берiктiгi жоары шойындар игередi. Олар екi модификаторлар оспасын осаннан алынады: ферросилиций жне магний немесе церий, себебi олар шар трiздес графиттi алуа абiлеттi. Берiктiгi жоары шойындар перлиттi немесе перлиттi-ферриттi металды негiздерден трады, себебi оларда графиттiк оспалар шар алыпты орналасылан. Ондай форма аттылыпен жоарлату абiлетiне ие болады. Берiктiгi жоары шойын йма болатты жасы ауыстырушысы, сондытан одан озалтыштырды иiндi бiлiктерiн, цилиндрлер гильзiлерiн жасайды. Ерекше асиеттi шойындарды алу шiн, берiктiгi жоары шойындарды хром, никель, молибден, мыс жне т.б. оспалармен легiрлейдi. Мндай шойындардан прокатты станоктар блшектерiн, насостар блшектерiн жасайды.

Графиттi жапала трiздес алыптар атауа кнгiш шойындарда болады. Оны графиттелiнген жасыту жолымен а шойыннан алады. Жасыту екi блiмде ндiрiледi. Бiрiншiден а шойыннан жасалан ймаларды 950-970о С температураа дейiн 20-25 саат уаыт ыздырады. Цементиттi лдырау нтижесiнде графиттi жапала трiздес алыпы тзiледi. Содан кейiн ймаларды 7200 С температураа дейiн баяу салындатады. Екiншi тзiмдiлiк шамасы 30 саатта болады, одан кейiн шойын рылымы графит пен ферриттан трады. атауа кнгiш шойындардан арты мост картерлерiн, тежеу колодкiлерiн жасайды.

“атауа кнгiш шойын” – деген термин ол ойша алынан, себебi ондай шойындарды трiн атау арылы емес, баса шойындар секiлдi йып жасайды.

2.4. Шойындар табалауы жне механикалы асиеттерi. Ср шойындарды “С – ср” жне “Ч – шойын” рiптерiмен табалайды. рiптерден кейiн сандар жазылады, ол сандар созылу кезiндегi аттылы шегiнi орташа лшемiн крсетедi. Мысалы: СЧ – 20 те 200 МПа. Ср шойындар рамында кмiртегi 2.14 – 3.8 пайыз, кремний 1.0-4.0 пайыз, марганец 1.25-1.4 пайыз, фосфар 0.4-0.6 пайыза дейiн жне ккiрт 0.1-0.12 пайыз шамасында болады.

 

Кесте 8.1 Ср шойындарды механикалы асиеттерi(ГОСТ 1412)

Шойын табасы Созанда байалан уаытша арсылыы в, МПа (кгс/мм2) Игенде байалан арсылыы и, МПа (кгс/мм2) аттылы НВ
СЧ 10 98 (10) 274 (28) 143…229
СЧ 15 147 (15) 314 (32) 163…229
СЧ 18 176 (18) 358 (36) 170…229
СЧ 20 196 (20) 392 (40) 170…241
СЧ 21 206 (21) 392 (40) 170…241
СЧ 24 235 (24) 421 (44) 170…241
СЧ 25 245 (25) 451 (46) 180…250
СЧ 30 294 (30) 490 (50) 181…255
СЧ 35 343 (35) 539 (55) 197…269
СЧ 40 392 (40) 588 (60) 207…285
СЧ 45 441 (45) 637 (65) 229…289

 

Нсау:1. СЧ 21 жне СЧ 24 шойын ймалары автомобильдiк нерксiпке арналан.

2. Шойынды р трлi элементтермен тмен легiрлеуге рсат етiледi(хром, никель,мыс жне т.б.).

Берiктiгi жоары шойынды ВЧ рiптерiмен табалайды, рiптерден кейiнгi бiрiншi екi сан созандаы байалан берiктiк шегi, екiншi сан – салыстырмалы заруы(пайыз).Мысалы: ВЧ 60-2,в =600 МПа, = 2%.

 

Кесте 8.2 Берiктiгi жоары шойынны механикалы асиеттерi (ГОСТ 7293).

Шойын табасы Созанда бай-алан берiктiк шегi, в, МПа (кгс/мм2) Созанда бай-алан аымды-лы шегi т, МПа (кгс/мм2) Салыстырмалы заруы, ,% аттылы НВ
ВЧ 38-17 373 (38) 235 (24) 140…170
ВЧ 45-5 441 (42) 333 (33) 160…220
ВЧ 50-2 490 (50) 343 (35) 180…260
ВЧ 60-2 588 (60) 393 (40) 200…280
ВЧ 100-2 981 (100) 689 (70) 270…360
ВЧ 120-2 1177 (120) 882 (90) 302…380

 

атауа кнгiш шойындарды КЧ – атауа кнгiш шойын жне сандармен табалайды.Бiрiншi екi сан зiлудегi берiктiк шегiн, ал келесi сан – салыстырмалы заруы(пайыз). Мысалы: КЧ 45-6; =450 МПа, те 6%.

 

Кесте 8.3 атауа кнгiш шойынны механикалы асиеттерi (ГОСТ 1215-78).