аза зиялыларыны алыптасуы: леуметтік рамы, білімі, ызметі.

аза лт зиялыларыны алыптасуы — XIX асырды екінші жартысы — XX асырды басында азастанны леуметтік-экономикалы жне саяси дамуында болан згерістер аза халыны рухани міріне тере сер етті.

Саяси, экономикалы экспансиямен оса, лдыа салушыларды мдениеті кштеп танылды.Патша кіметінін кертартпа саясаты халыа білім беру саласынан мейлінше айын анарылады. Отаршыл билік аза халкыны мдделері мен ытарын елемей, онын рухани дамуын тежеді. азастанны леуметтік-экономикалы жне саяси мірінде арастырылып отыран кезенде орын алан соны былыстар аза оамыны оамды санасындаы елеулі згерістерге кеп соты. Мндай елеулі згерістер лтты сана-сезімді оятуа жадай жасады, аза оамында жаа идеяларды, ой-пікірлер мен кзарастарды алыптасуын анытап берді. Мдениет трысынан аланда, дуірді жаалыктары е алдымен еуропалы ркениетті, жаа ндылытарды бастапыда леуметтік стем топ кілдеріні, адамдардын шаын тобыны мегеруі орын аланынан крінді. лтты зиялыларды алыптасу жолы бірдей болан жо, крделі жне заа созылан рдіс болды. Бл жадайды халы шаруашылыында да, мдениетте де мамандар саныны суінен крінгені кмнсіз. Оны барысын отаршылды режим жадайлары, патша кіметіні баындырылан халы жніндегі кемсітушілік саясаты тежеп отырды. Дегенмен XIX асырды аяы — XX асырды басы халыты интеллектуалды кштері дамуындаы жаа кезен болып табылады.

Революцияа дейін азастанда мсылман мектептері мен медреселерде, не «орыс-аза», «братаналы», ауылды мектептерде оып, бастауыш білім алуа болатын еді. Мсылман мектептері мен медреселері байыры лттарды балаларына білім жне трбие беруді негізгі, ал Ресейді отарлауы басталана дейін бірде-бір буындары болды. Бл мектептер мен медреселерді басты масаты діни білім беру боланымен, оларды оу бадарламаларында зайырлы пндерді де елеулі орын аланын атап ткен жн. Оыту жне трбиелеу дістеріні аншалыты жетілдірілмегеніне арамастан, бл мектептер мен медреселер мешітті ана емес, сонымен атар оам мен мемлекетті де мдделеріне ызмет етті.

Медреселерді оу бадарламаларына пндердін мынадай топтамалары енгізілді: 1) араб тІлі, грамматика, морфология, синтаксис, этимология, араб риторикасы, араб тарихы, ран оу туралы ылым жне ылыми-мдени пікірсайыстар; 2) дін ілімі мен зантану — ранны мазмны мен маызы, ы, діни ережелер, мраны болу тртібі туралы ілім, зантану негіздері; 3) философия, логика, математика, география, астрономия, химия жне жаратылыстану ылымдары. Отарлау кезеінде, сіресе XIX асырды аяы - XX асырды басында кімет орындары мсылман мектептеріні міріне араласпау туралы сз жзінде млімдей отырып, орыс-братана лттар мектептері желісін кенейту жне баса да шаралар арылы медреселерде оитын балалар санын азайтуа ол жеткізді. Патша кіметі жаа діспен оытатын мсылман мектептеріні ызметін бейтараптандыру жнінде белсенді шаралар олданды, олар аза халыны арасында исламшылды жне трікшілдік идеяларды тарату жніндегі амалдар деп арастырылды.

Діни мектеп ретінде, мсылман оу орындары діни мекемелерге ана баынышты болуга тиіс еді, сондытан да мсылман мектептеріні ыпалын шектеп, оларды азаматты мектептермен осуа наразылы білдірілді. Алайда бан арамастан 1874 жылы азастанны мсылман мектептері Халы аарту министрлігіне тікелей баындырылды. Империялы кімет мнымен тоталмай, 1876 жылы мсылман мектептеріне орыс сыныптарын енгізу арылы орыстандыру жнінде таы бір ірі адам жасады. Халы аарту министрлігіні ресми мандатын алан орыс кімшілігі мсылман мектептеріні жанынан орыс сыныптарын ашуа белсене кірісті, мны зі мсылман мектептері жанындаы орыс сыныптары орыс мемлекетіні стемдігін орнытыруа ажет деп санаан отаршыл кімшілікті алы тобына атты нады. «Кшпелі болса да, мсылман болсада, аза орыс тілін білуге тиіс, йткені бл — Мемлекеттік тіл, кіметтік жне сот орындарында іс сол тілде жргізіледі». Мсылман оу орындарына атан талаптар ойылды, олардын бзылуын отаршыл кімшілік немі удалап отырды. Біра бан арамастан, азастан аумаында мектептер мен медреселер саны здіксіз се берді, йткені оуа тілек білдірушілер саны баран сайын арта тсті.

Дстрлі мектептердегі оуды бітіргеннен кейін азатар з балаларын шкірттерді жана діспен оытатын Уфадаы «алия», Орынбордаы «Хусаиния», Троицкідегі «Расулия», «Уазифа» сияты ірі медреселерге оуын жаластыруа жіберетін. Басаларымен салыстыранда, «алия» медресесінде мына пндер: шыыс тілдері, логика, философия, тарих, математика, география, орыс тілі, адам физиологиясы оытылатын. Бл медресені абырасында 300-ден астам аза баласы білім алды. Оларды арасында азаты белгілі зиялылары, жазушылар Бейімбет Жармаамбетлы Майлин, М. Жмабаев, педагог-аын Т. Жомартбаев, М. Оразаев, Н. Манаев, Ж. Тілепбергенов, М. Транбаев, . айыров, . Слтанов жне басалар бар.

Медресені трбиеленушілері озы демократиялы идеяларды ыпалына тсті. Олар ескі оыту дістеріне, артта алушылы пен надандыа арсы шыты. Шкірттер арасында лтты тлету, з еліні тарихын,дебиеті мен тілін оып-йрену, зерттеу идеялары кен таралды. «алия» медресесіні аза шкірттері жастарды дебиетке тарту масатымен 1916 жылдан олжазба «Сада» журналын шыарып трды. «Сада» журналы апта сайын шыарылды, оны редакторлары сол жылдары медреседе оып жрген Бейімбет Жармаамбетлы Майлин мен Ж. Тілепбергенов болатын. «Сада» журналы елді жаыртуды аза деби тілін дамыту, лтты ліпбиді алыптастыру, ана тілінде оулытар шыару проблемасымен штастырды. Елді кзін ашып, рухани тлеуге ндеген озы ойлы жас зиялы азаматтарды соны- на тскен полициялы баылауды пия хабарында былай деп жазылан: «Олар аза тілінде теріс баытта шыарылан, Уфада басылан кітапшаларды келіп, халы арасында таратады. Кітапшалар арасынан:«Оян, аза!», «Тр, аза!» жне «Маса» мысалдар жинаы млім, аталан басылымдарда ырыздарды (азатарды) ысыз ауыр жадайы туралы айтылады, аграрлы мселе озалып, азатарды пайдалануындаы жер млшеріні тарылтаны крсетіледі».

жадидтік - ресей мсылмандарыны аартушылы идеологиясыны кезеі. Ждидтікті аартушылы ойларыны аза Даласына ыпалы.