мперияны трік-мсылман халытарыны консолидациясындаы «Иттифак-эль-муслиминні» (Мсылмандар одаы) рлі.

Сонымен атар аза лкесінде діни сипаттаы партиялар рылды. 1917 жылы мсылмандарды Бкілресейлік съезінде, кейін сол жылды 17–20 ыркйегінде ткен Тркістан жне аза мсылмандарыны съезінен кейін Иттифок—муслимин (мсылмандар одаы) партиясыны рыланын жариялады. Бл парттия тыш мсылман партиясы Тркістан федералистерді партиясы болды.

 

Имела отделения в Поволжье, Крыму, на Урале и Кавказе, в Сибири, Туркестане и Закавказье. Программа предусматривала ряд либеральных преобразовании и объединение всех мусульман России без различия сословии и национальностей. Прекратила существование в 1907 году.

«Иттифак» поставил перед собой следующие цели:

· Объединение мусульман России в едином движении

· Установление конституционной монархии на основе пропорциональной репрезентации национальностей

· Правовое равенство мусульманского и русского населения и упразднение законов и административных практик, дискриминирующих мусульман

· Развитие культуры и образования мусульман

 

азатарды Ресейді І – ІІ Мемлекеттік Думаларыны жмысына атысуы.

азастан халыны саяси санасын ктеруде Мемлекеттік Дума сайлауы зор роль атарды. Мемл. Дума сайлауы сословиелік тесіздікке жне млік тесіздігіне негізделген жйе бойынша ткізілді. азастанны бкіл аумаында Мемлекеттік Дума сайлауы ттенше жадай талаптарымен ткізілді.

I Мемлекеттік Думаа азастаннан 9 депутат, оны ішінде 4 млн-ды аза халынан 4 депутат: . Бкейханов, А. Бірімжанов, А.алменов, Б. лманов сайланды.

Патша халы барасыны назарын аудару шін шаыран І Мемлекеттік Дума оны міттерін атамады, ал оны мінберін партиялар з масаттарына пайдаланады.

Осылайша, 1906 жылы 8 шілдеде І Мемлекеттік Дума таратылды.

· ІІ Мемлекеттік Дума сайлауы 1905 жылы 6 тамыздаы жне 11 желтосанда сайлау задары негізінде ткізілді.

· ІІ Мемлекеттік Дума кадеттерден, социал демократтар мен октябристерден трды.

ІІ Мемлекеттік Думада азастаннан 14 депутат, соны ішінде аза халынан 6 депутат болды, олар:

Ш. ойшылов Амола облысы

Х. Нрекенов Семей облысынан

Б. аратаев Орал облысынан

А. Бірімжанов Торай облысынан

Т. Аллабергенов Сырдария облысынан

М. Тынышбаев Жетісу облысынан

 

· 1907 ж 3 маусымда ІІ Мемл. Думаны патша уып таратып, социал демократиялы фракция амауа алынып, Сібірге айдалды.

· Империяны орталыында, шет айматарда, соны ішінде азастанда да реакцияны жгінсіздігі басталды.

· ІІ Мемлекеттік Дума таратылуына арсы наразылы белгісі ретінде жергілікті жерлерде митингілер, демонстрациялар жне т.б. тіп жатты.Олар: Атбе, Петропавл, останай, жне т.б. алаларда болып тті.

аза саяси элитасыны (А..Бкейханов, М.Дулатов, А.Байтрсынов, аайынды Досмхамедовтер, Ш.дайберділы, жне т.б.) аза халыны тарихы мен мдениетін зерттеудегі лесі.

Элита – е тадаулы адамдарды ауы­мы. Халы басарушы билікке тгел­дей атыса алмайды, сондытан, бл міндетті элита атарады. Олар бара халыты биліктегі кілі, ел солара сенім артады, соынан ереді, баыт-бадар алады, тзе­леді, еліктейді. Элита дегенде, жоар­ы билік пен крнекті тлалар еске тседі. Алайда, мемлекеттік басару ры­лымдарындаы билеуші элита – фор­­мальды топ ана, оларды кп­шілігі бан кдімгі ызмет, ксіп трі, артышылытара ие болуды бір жо­лы, мансап ретінде арайды. ХХ асыр басында орыс отаршыл­ды­ыны озбырлыы баран сайын арта тскен шата лтшыл азаматтар ары тегіміздегі Алаш атымен бірігіп, лтты идеяны ту етіп бас ктерді. Осы зиялы топты кш­басшысы лихан Бкейханов: «Біз, хан тымы, азаты мітін атап, елдігін, туелсіздігін сатап ала алмады, арызымызды атау шін кшін бастай алмаса та, осшысы боламыз» деуі де оны аса мратын халы тадырымен байланыстыруынан. Сол тс­таы зиялыларды алдыы сатында а­заты жалпытркілік ттасты идеясын ктерген Мстафа Шоай, «аланша жарты жаам мен сенікі – Пайдалан шаруаа жараса, Алаш!» деп, лтын оятан Міржаып Дулатлы, лт ксемі Ахмет Байтрсынлы, Мажан Жмабайлы, Асан айыдан кейін азаты шекарасын белгілеп берген лімхан Ермеков, «Алаш туы астында кн снгенше снбейміз!» деп ран салан Слтанмахмт Торайыров жне т.б. трды. Ар, намыс, ді­лет, адами адір-асиет, з станымына адалды, тратылы, тектілік – ХХ асыр басындаы аза интеллигенциясыны бас­ты ерекшелігі. уын-сргінде, азап лагерь­лерінде, трме тозаында, тергеу камераларында олар здерін наыз ер-азамат сияты стады. Олар ешашан здеріне интеллигент, элита атаын таан жо жне бан заман да мрша бермеді. лт-азатты озалысыны басшылары лихан , Ахмет Байтрсынов , Міржаып Дулатов, Жаып Абаев, Мстафа Шоай, Мхаметжан Тынышбаев, Бахытжан аратаев, Халел жне Жанша Досмухамедовтер жне басалары – негізінен Петербург, Мскеу, Варшава, азан, Омбы мен Орынбор жоары оу орындары, училищелеріні тлектері».
Олар з ызметіні басты мраты аза халыны лтты тлтумалыын сатау, сонымен бірге тарихи ткенін алпына келтіріп, лтты санасын шыдау деп санаан..Баса сзбен айтанда азаты тыш интелегенттері сол кезені лтты сраныстарына жауап беруге тырысты. Халымызды з еркіндігі шін крес жолында мгі лмейтін тере із алдыран айраткерлерді бірі – лихан Нрмхамедлы Бкейханов. «Алашты лиханы» атанан ол бкіл аза еліні саяси айраткері ретінде де жне осы крес жолындаы лтты зиялыларды кш бастаушысы да бола білді. . Бкейханов пен оны серіктері мір срген дуірде аза оамы алдында тран е зекті мселе – лтты тедік жне саяси бостанды еді. Алайда аза еліні асырлар бойы мыдаан асыл азаматтары басын тіккен биік арманы – лтты мемлекеттікті алпына келтіру ісі Алаш озалысы, Алашорда кіметімен жне кейіннен жаппай атылып-асылып кеткен лтты зиялыларымыз бен оны кшбасшысы . Бкейхановтармен бірге тарих ойнауында, тоталитарлы ктемдік пен империялы зомбылыты шаына кміліп ала берді.
Бгінгі туелсіздік таы атан, з билігі з олындаы аза елі шін е бірінші мселе тл тарихымыз бен туана ана тілімізді жаырта отырып, лтты идеологияны алыптастыру болма. Ол шін, лбетте, аза еліні туелсіздігі шін крескен аза лтты саяси элитасыны, соны ішінде ХХ асыр басындаы зиялылалырымызды жне оларды ксемі болан лихан Бкейхановты мірі мен оамды-саяси жне ылыми-аартушылы ызметін танып білу, олардан лгі-неге алу бгінгі кнні басты талаптары болма. ХХ асырды басында лт тілінде шыа бастаан биресми «аза» газетіне [29] .Бкейхановты сол кезені басты-басты саяси мселелерін ктерген маалалары жары крген.
Сонымен атар .Бкейхановты асыр басындаы аза комитетері мен аза съездері Уаытша кімет тсындаы мемлекеттік-саяси ызметтері туралы кптеген диссертацияларды ораланын айтуа болады.
.Бкейханов туралы пікір азастан туелсіздік аланнан кейінгі кезеде ана объективті трде жазылып, ылыми жйеге тсе бастады оан длел шыармалар жинаыны жары круі.
XX асырдаы аза тарихында тере із алдыран азастанны туелсіздікке ол жеткізуіне байланысты ескі, атып алан аидалардан арылып, арастырып отыран мселені тарихи объективтілік принципін басшылыа алан зерттеулер кптеп жариялананын атап теміз.Бкіллемдік саяси жйеге згеріс келген осынау кезеде зиялы ауым халыны болашаы шін арулы крес жолында да батыл адамдарымен кзге тсті. Елі мен жері шін крескен иын саяси жадайда тадаан жолынан тайынбай зіндік тн асиеті отаншылды рухы бар – зиялы ауымын аза еліні жауы мен досы мойындааг. Бір сзбен айтанда, тарих беттерінде шыдалып, елеулі орына ие боланына кзіміз жетіп отыр.

12. ХХ асырды басындаы лтты баспасз жне азастанны оамды-саяси жадайына сері («аза», «Айап» жне т.б.)

XX асырды басы – аза мерзімдік басылымдарыны даму кезеі. XIX асырды аяында екі ана басылым болса – «Тркiстан уалаятыны газетi» (1870-1883) жне «Дала уалаятыны газетi» (1888-1902), 1905ж. кейін бір атар жаа-жаа газеттер мен журналдар пайда болды. 1907ж. Петербургте бір топ аза интеллигенциясы «Серке» газетін шыара бастады, ол газетті редакторы Абдурашид Ибрагимлы болды. Сол газетті екінші нмірінде М.Дулатлыны «Бізді масатымыз» мааласы жары крді. Патша карауылшылары оны аза жртыны кімет органдары мен оларды кілдеріне арсы оятын ндеу ретінде санап, газетті жапты. Сол жылды кктемінде Троицкте «Каза» газетi шыты, бл газетке бірінші нмірінен кейін тыйым салынды. 1911 ж. Троицк аласында «Айап» журналыны алашы нмірі жары крді. Журналды редакторы мен рух берушісі крнекті аза аыны, оам айраткері Мхамеджан Сералылы. Журнал сол кезедегі аза деби тіліні ресімделуіне, дебиетті дамуы зор лес осты, тарих, этнография, ауыз дебиеті бойынша зерттеулерді жария етті; «Айап» Исмаил бей Гаспралы шыармашылыына кіл блді, аза даласында жаа мектептер мен медреселер салынсын, ескілері жаартылсын деп пікір айтты. Журнал беттерінде трік жне парсы тілдерінен аударылан жарияланымдар, мысалы Фирдоусиды «Шахнаме» жыры, басылып шыты. лтты баспасзіні даму жолында 1913-1918жж. Орынбор мен Торайда Ахмет Байтрсынлыны басшылыымен шыан «аза» газетіні орны ерекше. Газетті негізгі амы аза халыны мдени ркендеуі, аза деби тілі мен дебиетіні дамуы болды. Газет А.Бкейханлыны фольклора жне А. Байтрсынлыны аза тілі мен дебиетіне арналан ебектеріне кп кіл аударды.

13. Бірінші дниежзілік соыс жылдарындаы аза лкесі

Бірінші дниежзілік соыс 1914 жылы 19 шілдеде (1 тамызда) басталды.Оан 38 мемлекет тартылды. Соыса атысушы басты елдер (одатар):штік ода (Германия, Австрия-Венгрия, Италия).Антанта (Англия, Франция, Россия).Соысты сипаты- басыншылы, агрессиялы, империалистік соыс болды.Соысты себептері:Империализмні барлы айшылытарыны крт шиеленісуі;Капиталистік ндіріс тсіліні ркелкі жне секірмелі болуы;Империалистік державаларды блініп ойан дние жзіні шекараларын айтадан блуге тырысуы.Бірінші дниежзілік соыса Россия дайындысыз, скери - нерксіптік леуеті (потенциал) тмен, клігі нашар дамыан жадайда кірісті, армия скери-техникалы жаынан нашар амтамасыз етілген еді.Бл соыс (империалистік) барлы халытара, соны ішінде азастана да аса ауыр зардаптарын тигізді. азастан майданды шикізатпен амтамасыз ететін ірі ірлерді біріне айналды. Соыс ажетіне жергілікті халытан алынатын салы 3-4 есе кбейді. Россияны дниежзілік империалистік соыса кірісуі азастанды тонауды кшейтті. Соыс ажетіне деп лке ебекшілеріне 10-а жуы салыы енгізілді.аза елі І Дние жзілік соыс арсанында Ресейді азы-тлік, шикізат, киім-кешек кзі болды. Осыан длел 1916 жылы Тркістан лкесінен осыншама азы-тлік кетілді. Жергілікті халыа салынатын салык 3-4 есе, ал кейбір жадайларда 15есе сті. Жергілікті кімшілік рбір йден скери салыты, земостволы, жолды жне болыстар алатын, таы баса салытарды адаалап отырды. Осы азастаннан анша тйе, ет, балы, киім-кешек, о-дрі, шикізат алып жатса да, крсе кзі тоймайтын стем тап кілдері салыты да жинады.

14. 1916 жылы лт-азатты ктеріліс, оны себептері, озаушы кштері, басталуы, барысы жне негізгі кезедері

Ктерілісті шыу себебі леуметтік-экономикалы жне саяси сипаттаы факторлар еді. Яни отарлы езгіні соыс кезінде барынша кшеюі, жерді тартып алу, орыстандыру саясаты жне т.б. Ктерілісті басталуына патшаны 1916 ж. 25 маусымда армияны ара жмысына Тркістан лкесіні жне ішінара Сібірді 19-дан 43-жаса дейінгі ер-азаматтарын шаыру жніндегі жарлыы трткі болды.Шілдені басында аза даласында кп кешікпей арулы ктеріліске айналан стихиялы бас ктерулер басталды. Ол біртіндеп йымдасан сипат алды: Торай мен Жетісуда оны танылан жетекшілері А. Иманов, . Жанкелдин, Т. Бокин, Б. шекеев, . Саурыов басшылы еткен ірі ошатары пайда болды. Ктерілісті аса ірі ошатары Жетісу, Торай болды. Жетісу облысында арулы арсыласты шілде-тамыз айларында жаппай арын алды. Шілдені 17 Жетісу мен Тркістан лкесінде скери жадай жарияланды. Патша кіметі мнда ірі скери кштерді жібере бастады. ыркйек, азан айыны басында жетісулы ктерілісшілер шегініп, Шыыс Тркістана тіп кетуге мжбр болды.Торай ктерілісі (басшылары А. Иманов, . Жанкелдин) 50 мыдай адам амтыан ірі озалыс болды. А. Иманов ктерілісшілерді ондыа, елулікке, жздікке, мыдыа блді. Арнайы мергендер блімшесі рылды. А. Иманов бас сардар болды. Оны жанында скери кеес жмыс істеді.Торай облысындаы ктеріліс патша кіметі латыланнан кейін ана тотады.

15. 1916 жылы ктеріліске аза зиялыларыны кзарасы. Туелсіз азастан тарихнамасында 1916 ж. ктерілісті баалауа жааша кзарас

аза ауымында патшаны 1916 жылы маусым жарлыымен ктеріліске кзарас бірдей болан жо: а) аза интеллегенциясыны радикалды батыл іс- имыла бейім кілдері : Т.Бокин, Ж.Ниязбеков, Т.Рыслов, .Жангельдин,С.Медешев, Б.Алманов, .Жнісов таы баса халыты арулы ктеріліске шаырып, оан здері де атысты. б) «аза» газетіне топтасан либерал- демократиялы зиялылар кілдері: .Бкейханов, А.Байтрсынов , М.Дулатов т.б. Халыты жарлыты орындауа арсы шыпауа гіттеп, азатар атты ан тгіске шырауы ммкін деп, осы алмаайым заманда халыты жаа аласапыраннан ораштап, айткен кнде халыты аман сатауа тырысты. анды ырын, жздеген мы адамдарды аза табуы бларды ауіптеріні негізсіз еместігін длелдеді.

16. Ресейдегі апан буржуазиялы-демократиялы революциясы жне оны азастана ыпалыны ерекшелігі

Апан революциясы — 1917 жылы 27 апанда (12 наурыз) Ресей империясында патша кіметін латып, елде буржуазиялы-демократиялы республика орнатан ткеріс. 1917 ж. ос кімет орнатылды. 1917 жылы 27 апанда Ресейдегі апан ткерісіні нтижесінде 300 жылдан астам билік ран Романовтар улеті биліктен тайдырылып, Ресей монархиясы клатылды. Патша кіметіні латыландыы туралы хабар тез арада Казастана да жетті. Петроградта билікті з олына алан Уаытша кіметтін барлы жерлерде басару рылымдарыкрыла бастады. Ескі билік трлері жойылып, облысты жне уездік комиссариаттар рылды. Торай облысыны комисары лихан Бекейханов, Жетісу облысында Мхамеджан Тынышбаев. Оралда Халел Досмхамедлы,останайда Ахмет Бірімжанов, Тркістанда Мстафа Шоай жне таы баскалар сайланды, Астыртын жмыс істегенбарлык партиялар ашы жмыс істеуге шыты жне сонымен бірге цензура жойылды. Сз, ар-ождан бостандыы берілді, еркін жріп-труа жне жиналыстар мен митингілер ткізуге рсат етілді.1917 жылы Апан ткерісіні тарихи маызы: патша кіметіні геноцид саясатын тежеді, лт саясатында бостандыты, халытарды тедігін олдайтынын млімдеді. Кемшіліктері: лтты-айматы зін-зі билеу ыын беруден тартынды, отаршылды басару органдарын жоймады.

17. азастандаы оскімет жне оны ерекшеліктері

азастанда Кеестер 1917 жылы наурыз – мамыр айларында Семейде, улиеатада, Петропавлда, Ккшетауда, Амолада, Павлодарда, Оралда, скеменде, Атбасарда, Тркістан лкесінде жне т.б. жерлерде рыла бастады. Жмысшы табы мен солдат депутаттарыны ізінше суір – мамыр айларында шаруа депутаттарыны еістері рылды. Оларда кпшілік орынды меньшевиктер мен эсерлер алды.Уаытша кіметті аза лкесіндегі жергілікті органдары 1917 жылы наурыз – суірде рылды. Уаытша кімет облыстарды басаруа брыы патша чиновниктерін жне азаты лтты зиялыларын сайлады. . Бкейханов Трайдаы Уаытша кімет органдарыны комиссары, М.Тынышбаев Жетісудаы Уаытша кімет органдарыны комиссары, М.Шоай Тркістанны Уаытша кіметіні комиссары болып ызмет атарды.Дегенменде, Уаытша кімет біраз шараларды жзеге асырды:1. 1917 жылы 14 наурызда – «Братаналарды» тыл жмысына алу тотатылды. 2. 1917 жылы 20 наурызда «Азаматтарды дін стауына, дінге сенуіне, лта байланысты ытарды шектеуді кшін жою туралы» аулы абылданды. 3. 1917 жылы 5 мамырда – «ара жмыса аландарды еліне айтару туралы»

18. азан революциясы жне Азамат соысы тарихыны зерттелуі

азан ткерісі — 1917 ж. 25 азанда (арашаны 7) Петроградта болан ірі леуметтік-саяси, тарихи оиа. Ктеріліс В. И. Ленин басаран большевиктер партиясыны жетекшілігімен жзеге асырылды. 1917 жылы азан айында елде жалпы лтты дадарыс алыптасты.Оны себептері: 1) Монархияны ауыр мрасы 2) Уаытша кімет бітім, 8 саатты жмыс кні, лттар тедігі мселелерін шешпеді. 3) Елде жайлаан ашаршылы пен кйзеліс.Петроградта 1917 жылы 24-25 азанда Ленин бастаан революциялы кштерді жеіске жетіп, Уаытша кімет латылып, мемлекет билігіні еестерді олына кшкені туралы хабар бкіл Россияны ана емес, дниежзін, бкіл лемді др сілкіндірген оиа болды. Оан Петроград жмысшылары, ала гарнизоныны солдаттары мен Балты флоты матростарыны кілдері атынасты. Ктеріліс жеіске жеткен кні кешкісін Петроградта ашылан Кеестерді Бкілресейлік ІІ съезі Уаытша кіметті латыландыын жне бкіл елдегі кімет билігі Кеестерді олына кшкендігін жариялап, В. И. Ленин дайындаан Бітім жне Жер туралы декреттерді абылдады.

азастан мен Орта Азия тарихшылары 60-80-жылдары екі революция мен Азамат соысы тарихын зерттеуде елеулі табыстара ол жеткізді. Бл уаытта кптеген маалалармен бірге, азастандаы жне ттастай аланда азастанды-тркістанды айматаы революция мен азаматты арсыласу тарихыны манызды мселелерін зерттеген байыпты монографиялы жмыстар да жары крді. Бл тста С.Н. Покровскийді, Т.Е. Елеуовті, П.М. Пахмурныйды, В.К. Григорьевті, А.С. Елагинні, К. Нрпейісовті, С.З. Зимановты монографияларын, азастан мен Орта Азия тарихшыларыны жымды ебектерін атауа болады.Т.Е. Елеуовтін кітабы — ттастай аланда азастанда Кеес кіметіні орнауы мен ірге бекітуіні крделі де арама-айшы рдісін республика тарихнамасында тыш рет зерттеген ордалы ебек. С.Н. Покровскийдін, П.М. Пахмурныйды, В.К. Григорьевті, А.С. Елагинні К. Нрпейісовті монографияларында Жетісуда жне ттастай аланда азастанда Кеес кіметіні жеісі жолындаы крес картинасы берілген, 1918-1920 жылдардаы Азамат соысы мен партизанды озалыс тарихыны маызды аспектілері айындалан, Кеес кіметіні лкедегі леуметтік саясатынын алашы адамдары крсетілген.