ж. желтосанны 5—13 Орынборда Екінші жалпыаза съезі ткізілді. 1 страница
рылтайды кн тртібіне 10 мселе ойылды. Оларды ішіндегі е негізгілері: аза-ырыз автономиясын жариялау, милиция м лт кеесі (кімет) ру мселелері болды.[2]
рылтай делегаттары Уаытша кімет латыланнан кейін азатарды мір сруіні зін крделендіріп жіберген анархия (тртіпсіздік) жадайында елді аман сатау шін, «уаытша лт Кеесі» тріндегі берік билік ру, оан «Алаш Орда» деген атау беру (траасы . Бкейхан, лт Кеесі рамына 25 адам кірді), сондай-а милиция жасатау туралы аулы абылдады. Алаш астанасы — Семей (кейін Алаш-ала атауын алды) аласы еді.
Бл туралы кейіннен . Бкейхан (1919 ж. апанны 11) былай деп млімдейді: «съезді бл шешімі азатар мекендеген территорияда анархияны болдырмау, лкеде большевизмні дамуына (яни азатар шін жат-тапты жіктелу) жол бермеу мдделерінен туындады…». кімет траалыына ш айраткер — Бкейхан, лманов жне Трлыбаев сынылды. Кп дауыс алан Бкейхан траа болып сайланды. А. азамат соысы жылдарында Кеес рылысына жау кштер жаында болды. Нтижесінде азамат соысында жеіске жеткен Кеес кіметі Алаш партиясы мен А. кіметін таратты. Кеес кіметі Алаш пен А-ны азастанны оамды-саяси мірінен аластауда алдау мен арбау дісін де, ару жмсап, кштеу жолын да олданды. Кезінде (1919, 1920 ж.) Кеес кіметі Алаш озалысына белсене атысандарды барлыына кешірім жасаанына арамастан, олар тгелге дерлік сталиншіл кімшіл-міршіл жйені рбандарына айналды. Сол кезде Ресейде орын алан жадайда азатарды жарияланан автономиясын жзеге асыру ммкін емес еді. Кезекте бостандыты жауы — большевизммен крес трды.
здеріні ола алан шараларын іске асыру жолында Алашорда кіметіне Кеестерге арсы жапен бірігуге тура келді. йткені Кеес кіметі кеестік негіздегі автономияларды ана олдап, ктермелесе, ал атарды Алаш автономиясына кзарасы басаша болды. Соыларыны олдауына сйене отырып, аза халы, длірек айтанда .Бкейхан бастаан зиялылар тобы белгілі бір дегейде дербестікке жетуге болады деп санады. Бл жолдаы крес оиалары тмендегідей рбід3
Алаш Орданы атармен бл баыттаы алашы байланысы, 1918 жылы 8-апанда большевиктер ттындаан Сібір облысты Думасыны орнына рылан Уаытша Сібір кіметімен болды. Алаш Орда жетекшілері атаман Дутовпен, Самардаы рылтай жиналысы мшелері Комитетімен (Комуч), Омбыдаы Уаытша Сібір кіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соысы Алаш Орданы станар баытында айындауды ажет етті. Сйтіп, аза аутономиясы лкеде леуметтік-саяси негізі жо Кеес кіметіне арсы креске шыып, атара осылуа мжбр болды.
Уаытша Сібір кіметі бастан-а азатара лыдержавалы пиыл танытты. Олар Алаш айраткерлеріні ел ішіндегі беделін здеріні масаттарын жзеге асыруа мселен, ажет кездерде скер кшін жасатау, соысты бкіл салмаын халы мойнына арту т.б. жадайлара пайдалануды кздеді. Бл кімет Алашорданы белгілі бір кімет органы ретінде дербес, белсенді рекет жасауына келісе оймады. Архив деректері, Сібір кіметіні мддесін жзеге асырушы эмиссарлара Алашорданы батыл арсылы білдіріп отыранын крсетеді. Мны соы аза автономиясыны зін ресми тану туралы млімдемесін, Сібір кіметіні «наыз сепаратизмні белгісі» деп айыптауымен аяталды.
Бдан кейін Алашорда Бкілресейлік биліктен міткер таы бір кімет — Самарадаы рылтай жиналысы мшелері комитеті (Комучпен) арым-атынаста болды. 1918 жылы 8 маусымда мірге келген негізінен эсерлер басаран бл кімет, демократиялы принциптерге беріктігін бірден-а байатты. Бл оларды Алашордаа кзарасынан-а байалады. Тамыз айында Комуч рылып жатан баса кіметтерді атарында Алаш Орданы да мойындайтындыын млімдеді. Комитет рамына — . Бкейхан, А. Байтрсынлы, Ж. жне Х. Досмхамедовтер, А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, М. Шоай жне т.б. кірді. Біра бл табыс та заа бармады.
Оппозициялы кштерді біріктіру масатында Комуч йымдастыруымен 1918 жылды 8-23 ыркйегінде Уфа кеесі теді. Кееске жоарыда аталан айраткерлер атынасты. Братана халытар атынан сйлеген . Бкейхан здеріні сепаратизмнен аула екендігін, демократиялы-федеративтік Ресеймен бірттас екендігін айтты.
Кеес жріп жатан кезде 11-ыркйекте . Бкейханны траалыымен Х. жне Ж. Досмхамедовтер, М. Тынышбаев, У. Танашев, . Ермеков, А. Бірімжанов атысан Алашорданы ттенше мжілісі теді. Онда аза автономиясын Алашорданы бір зі басаратыны, ал брынырата (18-мамырда) батыс азастандаы саяси жадайа байланысты уаытша рылан Ойыл улаяты таратылатыны шешілді. Оны онына жол атынасы нашарлыымен соыс жадайы себебінен Алашорданы батыс блімшесі рылды. Бл болашата шаырылатын Бкілресейлік рылтай жиналысы арсаында, бірауыздан рылан автономия бар екенін Кееске атысушылара крсету болатын.
23-ыркйектегі Кеесті соы кнінде Уаытша Бкілресейлік кімет — Директория жарияланды. Біра бл Директория зі жойылардан аз ана брын 4-арашада шыан бйрыымен, блінбейтін Ресейді алпына келтіру шін барлы облысты кіметтермен бірге Алашорданы орталы кіметін таратып, оны облысты, уездік йымдарын ана алдырды. Орнына мдени-трмысты мдделерді басаратын Бас Укілдік ызметін енгізді.
Бас Укілдік мселесі 18-арашада Омбыдаы ткеріс нтижесінде зін «Жоары Билеуші» деп жариялаан адмирал Колчак кезінде аралды. «Николайды заманы мен тртібі келген уаытта да» аза зиялылары кздеген масатынан таймады.
Колчак кіметі Бас укілді міндеті туралы Ережені талылап, оан керекті материал жинау шін аза даласына з кілдерін жіберді. 2-мамырда Семейге келген Ішкі Істер Министрлігіні кілі Г. Малахов, аталан мекемені Алашорда тадыры туралы жоспарын бір топ аза интеллигенттеріне таныстырады.
1919 жылы 6-мамырда А. Бірімжанов, М. Тынышбаев, Р. Мрсеков, А. озбааров, С. Дйсембинов, Х. аббасов лкені басару туралы жаа Ережеге з кзарастарын білдіріп, Ішкі Істер министрлігіні «Братаналар» бліміне Семейден хат жолдайды. Онда лтты-территориялы автономия ру туралы шешім абылдаан ІІ жалпыаза сьезі, 1917 жылды н бойында ткен облысты сьездерді орытындысы боланын, сол съезд шешіміне арай ажетті жадайларда рекет жасаандарын (Ресей мемлекетін алпына келтіру шін Кеес кіметіне арсы орта креске осыландарын) сондытан да азіргі ауыр жадайда Ресей мемлекетін алпына келтіруге кедергі келтірмес шін лтты мддені оя трып, Уаытша Бкілресейлік кіметті 1918 жылы 4-арашадаы бйрыына кніп отырандарын, біра бл жарлытаы аза лкесін басаратын арнайы органны рылуы туралы ережені кешігуі, аза халын аладатып траны айтылды.
Одан рі хатта, бл мселені шешуді жолсапара з кілдерін жіберу арылы емес, Омбыдаы кіметпен келіссз жргізіп жатан Алашорда кілдері пікіріне жгіну жолымен шешу дрыс болатыны ескертілді. Сондай-а, хат иелері аза халын басару туралы Малахов келген жоспар-жобаа байланысты здеріні мынадай сыныстарын да крсетті:
26***Тркістан Автономиясы, оан автономиясы — Тркістан лкесі халытарыны зін-зі басаруын амтамасыз ету масатында 1917 жылы 28 арашада Ресей мемлекеті рамында рылан автономиялы мемлекет. Оны мірге келуіне кеестік билікті Тркістан халытарыны зін-зі басару ыын мойындамауы трткі болды. 1917 жылы азан ткерісі жеген со, 22 араша кні Ташкентте з жмысын аятаан 3-Тркістан лкелік кеестер съезі лкеде кеес билігіні орнаанын, соан байланысты Тркістан Халы Комиссарлары Кеесіні рыланын, лкедегі билікті ендігі уаытта соны олына тетіндігін млімдейді. 14 мшесі бар бл кіметті рамында жергілікті мсылман халытарыны бірде-бір кілі жо еді. Бл кеестік билікті отаршылды сипатын танытан оиа болатын. Бан жауап ретінде рамында Мстафа Шоай, Махмд Бехбудий, т.б. бар "Тркістан лкесі мсылмандар кеесі" 26 араша кні оан аласында 4-Тркістан лкелік ттенше мсылмандар съезін шаырды. ш кнге созылан съезд 28 араша кні Тркістан лкесін Тркістан автономиясы деп жариялап, Тркістан рылтайын шаырана дейін саяси билікті Тркістан Уаытша Кеесі мен Тркістан халы билігіне тетіндігі жнінде аулы абылдады. Тркістан Уаытша Кеесі рамына барлыы 54 адам енді, оны 32-сі Тркістаннан Бкілресейлік рылтай жиналысына сайланан депутаттар еді. Бларды арасында негізгі трындары азатардан тратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 кіл бар болатын. Кеес рамында, сондай-а мсылмандар съезі сайлаан кілдермен бірге, каланы зін-зі басару йымдары съезіні 4 кілі, трлі лкелік "еуропалы" йымдарды 13 кілі бар болатын. Тркістан Уаытша Кеесі 12 орыннан тран Тркістан автономиясыны Уакытша кіметін бекітті. Съезд Тркістан лкесіндегі барлы халытарды ыын сыйлап, орайтындыын млімдеп, лкені барлы мсылман, орыс, т.б. трындарын Тркістан автономиясы тірегіне топтасуа шаырды. Сонымен, 1917 жылы арашада Тркістанда ос билік орнап, оны алашысы кеестік негізде рылып, е алдымен ресейлік оныс аударушыларды мддесін кздеп, жадайын ныайта тсуге ызмет ететіндігін білдірсе, соысы отарлы езгіге арсы, діни жне лтты негізде рылып, жергілікті халытарды зін-зі басару ыын баянды ету басты масаты екендігін жариялады. Тркістан Уаытша кіметіні траасы жне шкі істер министрі болып Мхамеджан Тынышпаев, шкі істер министріні орынбасары болып загер .Оразаев бекітілді. Уаытша кіметті Сырты істер министрі ызметіне Мстафа Шоай таайындалды. Кп замай Тркістан автономиясы кіметіні траасы Мстафа Шоай болды. Тркістан автономиясыны рылуын Тркістан лкесіні жергілікті халытары зор уанышпен карсы алып, оан олдаушьшы танытуа даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы атарда Тркістан аласында ткен Сырдария азатарыны съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланана дейін Тркістан автономиясы рамында болатындыын білдірді. Халы зор міт артан Тркістан автономиясын 1918 жылы 2 апанда Кеес кіметі арулы кшпен таратып, оны бірнеше мшелерін ттына алды.[1]
27***Соыс жылдарында армия мен халыты азы-тлікпен амтамасыз етуде азастанны ауыл шаруашылыы аса маызды роль атарды. 1941-1942 жылдары жауды оластында алан аудандардан 1.2 млн. бас ірі-ара мал айдап келініп республикамызды жер-жеріне орналастырылды, 1943 жылдан бастап осы малдар жаудан босатылан аудандара кері айтарыла бастаан. 1943-1944 жылдары 500 мы бас малды келген жерлеріне айта жеткізіп берген.
Соысты алашы айларында азастана ндірістік маызы бар мекемелер кшірілу йымдастырылды. азастан территориясына ыса мерзім ішінде 142 мекеме елімізді батыс аймаынан 532.506 адам кшіріліп келінді.
Олар азастанны трлі алаларына орналастырылды. Мысалы: Алматыа, Луганск. Ауыр машина жасайтын зауыт т.б. Семейге – Киев, Азовск, Артемов ая киім фабрикалары т.б. Атырауа-мнай жабдытары т.б. Амолаа-Орехов мотор жндеу зауыты т.б. Шымкентте-Воронеждегі станок рылысы зауыты (прессавтомат) т.б. Атбеге рентген аппараттар зауыты. Республикаа кшіріліп келінген ксіпорындарды 107-ші ыса мерзімде жмыса кірісті. Кшіріліп келінген баса да ксіпорындарды, сіресе жеіл жне тама нерксібі мекемелеріні жабдытары жаадан рылып жатан немесе Республиканы р жерлерінде жмыс істеп жатан мекемелерге берілді. Мысалы, Ордженекидзедегі электроцинк зауытты жабдытары жаадан скемендегі орасын зауыты жедел трде іске осылды. Жау олында уаытша алан аудандар босатыла бере шыыса кшіріліп келінген ксіпорындарды кпшілігі соыса дейінгі брыны орындарына айта айтарылды. КСРОны жау олында алан аудандарыны кшішіріліп келінген ксіпорындарды орналастырумен атар азастан зіні машина жасау ксіпорындарын рып, ауыр нерксібін одан рі дамыту міндеттерін де шеше бастады.
Бір ана мысал: Мемлекеттік маызы бар мекемелерді бірі. Бізді останай аймаында да болды, ол лы Отан соысы жылдары азастана, соны ішінде бізді облысымыза кптеген ксіпорындар кшірілгені баршамыза млім. Сол кшірілген ксіпорындарды атарына, жасырын трде, майданды арнайы ораныс бйымдарымен жабдытаан №507 жне №222 зауыттары да кірді. Эвакуация жніндегі кеес пен ораныс комитетіні 1941 жылды 29 азанында абылдаан шешіміне сйкес, Клин жне Каменск алаларынан кшірілген жасанды талшытар зауыттарыны негізінде останай аласында №507 зауыты алпына келтіріле бастады.
№507 зауытын кшіру кезінде Клин жне Каменск алаларынан барлыы 441 вагона тиелген рал – сайман жнелтілді, соны ішінде останайа 278 вагон жеткізілген. 1941 жылды желтосан айыны 3-12 аралыында останайа 130 вагон рал – сайманмен бірге 55 монтажник, инженер, техник – химияшылар мен 70 скери рт сндіру кзетіні ызметкерлері келген. Барлы келген адамдар рал – саймандарды жнге келтіру, тгелдеу жне жинатау жмыстарына тартылан.
Соыс жадайына байланысты зауыт те ыса мерзімде, длірек айтанда, 1942 жылды бірінші жарты жылдыында пайдалануа берілуі тиіс болан. Осы себептен кшірілген зауытты олданылып жрген имаратта орналастыру йарылады. Бндай орын ретінде НКВД мен малімдер пединститутны имараттары тадап алынады.
№507 зауыты майданды ртрлі о – дрілермен, жасанды жібекпен амтамасыз етіп, вискоза днінен минометке арналан о – дрі жасау масатын ала ойады.
1941 жылды 15 арашасынан бастап кшіріле бастаан Егорьевск аласыны « Комсомолец » станок жинау зауыты мен Ухтомский атындаы ауыл шаруашылыы машиналарыны Люберецкий зауытыны бір цехы №222 зауытыны негізін алады. Бл зауыт останай облысыны арабалы ауданында, Тоыза темір жол станциясынан 12 км ашытыта орналасан асты совхозында орналастырылып, 1942 жылды мамырында іске осылады
КСРО Танк нерксібіні жйесіне арасты №222 зауыты соыс машиналарына арнап №41, №50, №10 бйымдарын шыарумен айналысан. Арнайы бйымдарды жасау оай жмыс болмаандытан, зауытпен бірге білікті мамандар да келді. Алайда кп кешікпей бл мамандарды біреулері ызыл скер атарына шаырылса, енді біреулері брыны жмыс орындарына оралды. Бл жадайды ескере отырып, зауыт жас жмыскерлерді ндіріске оыту жмысына кіріседі. 1942 жылды зінде зауытта ндірістік жмыса оытылан жастар саны 273 жетті. Зауытта ерлермен атар йелдер де тапжылмай ебек етті. лы Отан соысы жылдары зауыт жымына осылан йелдер 30% рады. за уаыт бойы бір ана ріппен аталып, кпшіліктен жасырын болан бл зауыттар лы Отан соысыны иында, аарлы жылдары майдан тапсырысын орындау шін жмысшыларды бар кш – жігерін жмылдырып, соларды ажырлы ебегімен атыгез ата жауымызды жеіп, бейбіт мір орнатуа ат салысты. лы Отан соысы жылдарында экономиканы соыс талабына сай лайытап айта ру ажет болды. Экономиканы айта руды майдандаы олайсыз жадай иындата тсті.
Армияны жабдытауда нерксіп пен халыты мтаждарын анааттандыруда баса тылдаы аудандар сияты, Атырау облысыны да ролі едуір арта тсті.
Мемлекеттік ораныс Комитеті Гурьев мнай деу заводын, Каспий-Орск мнай бырын салу шін. Мнай нерксібі Халы комиссариатыны уатты рылыс йымын жіберді.
Маат – осшаыл темір жолы салынды, Петровский атындаы машина жасау заводыны екінші кезегі, Пешной клі – Ширина труба быры, Гурьев мнай деу заводы, “ Комсомольский ” ксіпшілігі іске осылды. Ембі мнайшыларына жмысшы тобыны ебегіні символы мемлекеттік ораныс комитетіні туы бір жыл ішінде 12 рет тапсырылды.
Сол кездегі Гурьев облысыны жайылым участкелеріні аудан орталытарынан жздеген километр ашы екенін ескере отырып, шаруашылы жне баралы – саяси жмысты жасы йымдастыру шін колхозаралы тірек пункттерін рды. Бл пункттерде мектептер, ызыл отаулар медициналы жне мал дрігерлік учаскілер, моншалар сельпо блімшелері жмыс істеді.
Республика мал шаруашылыын дамытуды мемлекеттік жоспарын орындап шыты.атырау облысыны малшылары Мемлекеттік ораныс Комитетіні туын алтыншы рет жеіп алды. Мемлекеттік ораныс Комитетіні шешімімен ту атыраулытарды мгі сатауына алдырылды.
лсары ксіпшілігімен сол кездегі Гурьев машина жасаушыларыны жымы 1943ж. июньде ВЦСПС пен мнай нерксібі халы комиссариатыны ауыспалы ызыл туларын жеіп алды. Атырау облысыны ебекшілері соыс жылдарында ндірісті ай саласында болмасын кш жігерін майдана кмек крсетуге жмсады. Атыраулытарда Отан ораушыларды жауды жеу шін не ажеттіні брімен амтамасыз етуге мтылды.
Атыраулытар майдана ажет німдерді здік жіберіп отырды. 1942-1943 жылдары Маат – Орск жне Амола – Магнитогорск темір жолдары рылыстары жйесі жаластырылып аяталады. Соысты алашы жылдарынан бастап азастанда танкі самолет жасауа аша жинау озалысы басталды.
азастандытар бл озалыса атсалысты. останай жерінен де соыса з аражатына скери истребитель шаын жібергендерді бірі академик М. озыбаевты кесі абаш озыбаев. лы Отан соысы басталанда азастанды алашыларды бірі болып з аражатына скери истребитель – шаын жіберген.
ріптесіміз останай Мемлекеттік Педагогикалы Институтыны тарих факультеті азастан тарихы кафедрасыны аа оытушысы Бекмаамбетова Раиса Бекмаамбетызыны атасы Бекмаамбет Слтаназылы деген асаал 1899 жылы туан 4 класты білімі болан азамат. Кп жылдар колхоз басармасы болып ызмет атаран. ріптесіміз Раиса Бекмаамбетызыны айтуынша атасы 1943 жылы бір миллион сом жеке аражатынан самолетке аша жіберген. Бар жиан-тергенін сатып аржы жинатаан екен. Зайыбы Балшекер апай екеуі сол кезде 7 бала трбиелеп, сіріп отыран отбасы екен. Апай енді жеті баланы алай асыраймыз деп реніш білдіргенде Бекмаамбет Слтаназылы Балшекер апайа алдымен соыста жеіске жетейік, сонан со аланын крерміз, алла пендесін ырыздысыз алдырмас деп жауап берген екен. Кейіннен самолетке жіберген аржысы шін Сталинні атынан олы ойылан Жамбыл облысыны Сарысу ауданыны Жайылма ауылына Бекмаамбет Слтаназылыны атына алыс хат келген екен. Ауыл болып уаныпты дейді. Кейін Бекмаамбет Слтаназылы 1945 жылы посылкамен аратауды фосфоритін Бркітті жерінен алып Алматыа жіберген. Кейін бл жерге Жаатас аласы салынан.
Геолог Машкара келіп экспедициямен растаан. Осындай елгезек елді амын жеген абзал азамат Беке 1950 жылы дниеден озан. аза жерінен соыс кезіндегі жасаан жомартты пен елдік мысалдарын кптеп келтіруге болады.
Соысты доноры іспеттес болан аза даласыны экономикасымен жомарт жанды кепейіл азастанды халытарды ерен ебегі мен жеіске жету шін олдан келгендерінен аяндаан арапайым аза халыны ізгілікті істеріні бір-екі мысалдарына ана амтыды, осыны зі кп жайдан хабар берері сзсіз.
орытындылай келе айтпаымыз: Кеестік дуірде он бес одатас республиканы бірі болып, Орталы басшылы нсауларын Мскеуден алып жзеге асырып отыран азастанды Мскеуді орауда аарман жауынгерлер ан тксе, тылдаы азастандытар неміс фашизімін таландауа елеулі ебектегі лестерін осу арылы екінші дниежзілік соысты жоспарыны жзеге асуына тосауыл болды.
“Елу жылда ел жаа, ыры жылда азан” деп халымыз айтпашы, бгінде брыны кеестік кеістіктегі елдер лы Отан соысыны 65 жылдыын тойлаалы отыр. Бгінде сол кездегі одатас елдерді кпшілігі дербес туелсіз республикалар. Соны бірі – азастан. азастандытарды бгінгі экономикасы шкір, ныайып келеді. Шетелдер компаниялары мен инвестициялары тартылып жатыр. Мны брі де азатарды жасы пиылы, ниетіне берген табиат сыйы деп ойлаймыз. Тір жарылап, азастан халыны ынтыма бірлігі ныайып, болашаы баянды болып, экономикасы арта берсін.