ж. желтосанны 5—13 Орынборда Екінші жалпыаза съезі ткізілді. 4 страница
Ауыл шаруашылыын жымдастыру — КСРО-да са, жеке шаруа ожалытарын біріктіру арылы ауыл шаруашылыын мемлекет мддесіне толы баындырып, айта руды теориясы мен практикасы. са тауарлы шаруашылытарды кооперациялау идеясын ыл. коммунизмні негізін алаушылар К.Маркс, Ф.Энгельс сынан болатын. азан ткерісінен (1917) кейін рылан Кеес империясыны экономикалы даму жолын тадау мселесінде кімет пен партия басшылары екі топа блінді. Оларды алашысы — Бухарин тобы (Н.И. Бухарин, А.Н. Рыков, М.П. Томский) экономикалы жйеде лі де кп жылдар нарыты атынас трі шешуші тетік болып ала береді деп санады. Екінші топты наыз сталиншілдер: В.В. Куйбышев, В.М. Молотов, А.А. Андреев, Л.М. Каганович, С.М. Киров, А.И. Микоян, Г.К. Орджоникидзе жне т.б., бел алып келе жатан тоталитарлы тртіп басшылары рады. Блар берік сенімге жне кштеуге сйену жолымен крделі экономикалы мселелерді партиялы-мемлекеттік жйе шеше алады деген кзарасты станды жне “жарын болашаа” жету шін едуір рбандытарды болуын орынды санады. Алашы бухариндік балама жолды кейде толы, кейде ішінара сол кезені ірі экономистері Н.Д. Кондратьев, Н.П. Макаров, В.В. Новожилов, А.В. Чаянов, Л.Н. Юрьевский жне т.б. олдады. аза лтты интеллигенциясыны крнекті кілдері .Н. Бкейханов, А. Байтрсынов, . Ермеков, М. Дулатов, М. Шоай жне т.б. азастандаы дстрлі мал шаруашылыымен айналысатын халыты эволюциялы дамуын сатауды жатады.
Шаруаларды ндірістік кооперациялара тарту процесі азан ткерісінен кейін іле-шала басталды. Оны бір жаынан мемлекеттік арамаына алынан жерлерде совхоздар (кешарлар), МТС-тер (машина-трактор стансалары), екінші жаынан колхоздар (жымшарлар) ру арылы шешу кзделді. 1928 жылы 1 шілдеде азастанда 41 кешар мен 1881 жымшар болды. жымды шаруашылытарды 76-ы ауыл шаруашылыы коммунасы, 1215-і ауыл шаруашылыы артелі, 590-ы жерді бірлесіп деу серіктестіктері еді. 1928 жылды маусым айында болып ткен колхозшыларды Бкілодаты 1-съезі жоарыдаы сталиншілдер баытын мірге енгізуге жол ашып, ауыл шаруашылыын жаппай жымдастыру жолымен міршіл-кімшіл басару арнасына тсіріп, жекеменшікті орнына оамды меншікті орнытыруа кш салды. Осыны нтижесінде азастандаы колхоз озалысы едуір екпін алды. 1929 жылды 1 азанында азастанда 117,7 мы жеке шаруашылытар (оларды 9,3 проценті) жымдастырылды. Келесі араша айында ткен БК(б)П ОК-ні Пленумы осы жмыстарды орытындылап, жекелеген облыстар алдына жаппай жымдастыру міндетін ойды. Бл міндетті шешу жолдарын белгілеу шін ОК-ті Саяси Бюросы арнайы комиссия йымдастырды. Оны рамына азастаннан Ф.И. Голощекин енгізілді. Осы комиссия дайындаан жоба Саяси Бюро мжілісінде аралып, соны негізінде БК(б)П ОК 1930 жылы 5 атарда “Коллективтендіруді арыны жне мемлекетті колхоз рылысына кмек беру шаралары туралы” аулы абылдады. Онда азастан коллективтендіруді 1931 жылды кзінде немесе 1932 жылды кктемінде аятауы тиіс болып белгіленді. Біра аза лкелік партия коммитеті 1929 жылды желтосан айында-а жымдастыруды егіншілік аудандарында ана емес мал шаруашылыы аудандарында да жеделдетуге нсау беріп ойан еді. Жаппай коллективтендіру науаны басталардан брын 1926 — 1928 жылдары азастанда “Кіші азан” науандарын, яни ауылды кеестендіруді, шабынды жне жайылымды жерлерді айта блуді, ірі мал иелерін тркілеуді атыгездікпен белсенді жзеге асыран аза лкелік партия к-тіні 1-хатшысы Голощекин жаппай жымдастыруда да азастана тн ерекшеліктерді ескермеді. Бкіл Одатаы барлы кшпелі жне жартылай кшпелі шаруашылытарды 80 процентке жуыы (4236 мы адамды біріктіретін 706 мы жеке, са шаруашылы) азастанда болатын. жымдастыру шін оларды алдымен жерге орналастыру жне жаппай отырышыландыру керек еді. Бл екі крделі процесс (отырышыландыру мен жымдастыру) шыл трде атар жргізілді. 1930 жылы 1 атар мен 1 наурыз аралыында ана жымдастырылан шаруа шаруашылытарыны саны брыныдан екі есе асып кетті. азастан басшылыы отырышыландыру процесін асырлар бойы алыптасан кшпелі мал ш-на, лтты салт-дстрлерге арсы ойды. Жаппай жымдастыру кезінде байлар мен кулактарды тап ретінде жою саясаты да жадайды одан рі ауырлата тсті (Кулак кмпеске). Осындай атал шаралар жне ет, асты дайындау науандарындаы асыра сілтеушілік, азатарды дстрлі даму жолынан кшпен тайдыру рекеті халыты жаппай арулы наразылытарын туызды. Ресми мліметтер бойынша 1929 — 1931 жылдары азастанда 372 рет шаруаларды баралы бас ктерулері болды. Тоталитарлы жйе бл ктерілістерді аяусыз, скер кшімен басты (Ауыл шаруашылыын коллективтендіруге арсы шаруалар озалысы).
Кшпелі жне жартылай кшпелі шаруаларды зорлап отырышыландыру жоспары алашы бесжылдыта (1932 жылды соына дейін) стсіздікке шырады. азастанда 400 мыны орнына 70,5 мы шаруа ожалыы ана отырышыланды. 1933 жылды 1 шілдесінде азастан шаруашылытарыны 67,3 проценті, ал 1937 жылды 1 шілдесінде 97,5 проценті жымдастырылды. Кштеп жымдастыруды жне жоспарлы трде жаппай отырышыландыруды зардаптары те ауыр болды. 1929 — 1933 жылдары аралыында азастандаы мал басыны саны 16 есе азайды. Мны соы аза халыны ашаршылыа жне жаппай босыншылыа шырауына рындырды.
43. азастандаы 1929-1931 жылдардаы ктерілістер
1929-1931 жылдары халыкты барлы бой крсетулері жеіліске шырады. Мны басты себебі ктерілісішлердін, нашар арулануы мен жеткілікті йымдаспаандыында еді. Ктеріліс козалысыны тмендеуіне 1930-1931 жылдардаы ашты та аз рл атаран жо. лсіреп, алжыраан, аштыа шыраан кшпелілер з мдделерін олдарына ару алып орай алмады. Наразылыты негізгі формасы - азастаннан тыс жерлерге оныс аудару болды.
Соза ктерілісі. Келесі 1930 жылды кктемінде азастандаы ктерілісшілер озалысы кшейе тсті. азастанны отустігіндегі Соза ауданында ірі бой крсету болып тті. Оны басталуына ауданда мал-млкінен айырылан кулактар мен оларды туыстары шін бірнеше ттындар лагеріні ашылуы мен мсылмандар шін асиетті саналатын Ораза айында діни дет-рыптарды орындаандара кімет орындарыны айып салуы сылтау болды. Бл 30-жылдарды басындаы нерлым ірі ктерілістерді бірі. Ктеріліске 5 мыдай адам атынасты. Сол уаыттаы деректер бойынша бл окиалар «Кеес кіметіне арсы контрреволюциялы арулы ктеріліс» ретінде сипатталды. Кейінірек Т. Рысловты И. Сталинге жазан хатында атап крсетілгеніндей, кштеп жымдастыру дстрлі кшпелі коамны біратар ережелерін бзумен атар жргізілді (азатарды ит терісі мен жылы кйрыын тапсыруа мжбр етті). мір салтын блайша орлау коамды наразылы пен арсылыты суіне кеп сокты. Апан айында Созакты тірегіне 400-дей адам жиналды. Болыс ызметін атарушы С. Шолаков хан болып сайланды, ол з басшылыымен ктерілісшілерді алашы отрядтарын рды. Соза ктерілісі Сырды бойындаы Тркістаннан Жааорана дейінгі ауматы амтыды. Ктерілісті басу шін Ташкенттен жалпы саны 225 адам болан бірнеше скерилендірілген топ жіберілді. Жазалаушы отрядты атары жуырдаы елді мекендердегі коммунарлар отрядымен толыты.
Ктерілісшілер мен ОГПУ отрядтарыны арасындаы алашы атыыс 1930 жылы 12 апанда Созаты жанында болды. Бл шайас ай жакты болса да айын басымдылыымен аяталан жо. Ктерілісшілер ару-жаратарыны нашарлыына байланысты шегінуге мжбр болды. Бірнеше топа блінген ктерілісшілерді бір тобы Ташкент баытына, басасы Шолаоран арылы Шуа беттеді. Жазалау операцияларын азастан ОГПУ-ді басшысы Ольшанскийді зі басарды. Оны нскауы бойынша коммунарлар отряды Соза ктерілісіне атысы жнінде сол кдік тудыран жазысыз адамдарды сотсыз, тергеусіз атты. Ктерілісшілер сол жылды кктемінде таландалды. Ктеріліске атысушыларды ындау 1938 жыла шейін жаласты.
Атбе, останай жне ызылорда округтеріндегі ктерілістер. Нерлым табанды рі заа созылан ктеріліс Атбе, останай жне ызылорда округтарыны клемді аумаын амтыды. ыса мерзім ішінде хан болып сайланан А. анаев, Ж. Бйімбетов, М. Саматов, И. Сатыбалдин т. б. басаран 6 ктерілісшілер отряды рылды. Кетерілісшілерді негізгі кштері останай округіні Жетіара ауданыны отстігінде орналасты. Ктеріліс басталаннан партизан соысыны сипатын алып, жазалаушыларды шешуші соы жасауына ммкіндік бермеді. Халы озалысын басу шін бл аймаа 8-атты скер дивизиясыны блімдері, ОПТУ отрядтары, милиция, коммунистік отрядтар жіберілді. Кетерілісші сарбаздар барлы жерде ауылды кеестерді таландап, жаттарды жойды, асты дайындауа бгет жасады, колхоздарды таратты. р трлі аудандарды ктерілісшілері біртіндеп Ырыз кентіні жанына шоырлана бастады. Жазалаушылар оларды тотатпа боланымен, айтарлытай табыса жете алмады. Ірі шайастар 14 жне 15 наурыз кндері етіп, кетерілісшілер ыдырады. Алайда куыннан ашып тылып, айтадан кш жинап біріге алды.
арама . Жангелдин бастаан кімет комиссиясы келді. Сарбаздар жаынан келіссздерді Ж. Бйімбетов, Д. араев пен А. йменовтер жргізді. Олар мынадай талаптар сынды: орташалардан засыз тркіленген малды айтару; ждан бостандыы, мешіттерді айтару жне дінге сенушілерді істеріне кіметті араласпауы; тркілеуге тыйым салатын декрет жариялау, оны кімет орындарыны млтіксіз орындауы; кштеп жымдастыруды тотату; ауылдаы «тап кресін» жасанды шиеленістіруді тотату; ауыл ішіндегі барлы мселелерді «кілетті кілдер» емес, жалпы жиналысты шешуі; салы млшерін малды санына арай белгілеу; малшылардан асты салыын алу ісін тотату; ктерілісші ауылдардан арамда ерекше кімшілік аудан ру. Осы шарттар орындалан жадайда ктерілісшілер аруларын тастауа келісімін берді. 30 суірде сарбаздар аруларын ткізе бастады. кімет орындары з уделерінде трмады. Барлы ктерілісшілер аруларын тастаан со, ОГПУ органдары ктерілісті жетекшілері мен белсенді атысушыларын ттындай бастады. Ауылдар жаппай жымдастыру науаны ызу жріп жатан брыны орындарына айтарылды. кімет орындарыны саясатына наразылы Шыыс азастанда да арулы ктеріліске ласты. 1930 жылы 20 апанда скеменмен Зыряновск аудандарыны бесселосыны шаруалары ктерілді. Кетерілісішлер «Кеес кіметі жойылсын, ерікті ебек жасасын!» деген ран кетерді. Бірнеше кнні ішінде ктерілісшілерге кршілес селолар да осылды. Екі кннен со ОГПУ блімдері жіберіліп, шаруаларды ауылдан уып шыты. Ктеріліс басшысы ттындалды, ктерілісшілерді алан блігі тауа кетіп, ытайа туге рекеттенді. 1930 жылы кктемде «Кіші азан» саясаты мен жымдастыру саясатына арсы бой крсетулер аратал ауданында да орын алды. Мнда ктеріліс басып- жаншылан со азатар ытайа жаппай оныс аудара бастады.
Ктерілісшілерге арсы ата жазалау шаралары. 1931 - 1932 жылдары аштытан аман алан халыты жартысы, яни 1 млн 30 мы адам кшіп кетті. Оларды тек 414 мыы ана айтып оралды, 616 мыы айтан жо, 200 мыы ытай, Моолия, Ауанстан, Иран мен Тркияа кетті.
44. Сталиншілдік жне голощекиндік геноциді: азатарды аштан ырылуы
азастандаы 1920-1940 жылдардаы оамды-саяси жадайды крделілігі сол дуір оиалары: В. И. Ленинні ізбасарлары - И. Сталин мен Л. Троцкий жне басаларды арасындаы билік, саяси ксемдік шін тайталаспен ерекшеленді. Сонымен атар бл айылы оиалар: ашты пен жаппай уын-сргін, тоталитарлы табасын мгі иемденген режимні жазысыз адамдарды уындауы мен кштеп жер аударуы еді. Жйені тоталитарлы табиаты жргізілген саяси уын-сргінде з крінісін тапты.
Халыты есінде 30 жылдардаы жаппай саяси уын-сргінде ешбір жазысыз миллиондаан адамдарды мірін кеткен сталинизмні «лы бетбрыс» кезеі мгі баи алды. Клемі жнінен тедесі жо бл ылмыстарды негізін Ресейдегі азан революциясы мен Азамат соысы алады. 1930 жылдары Кеес елінде социалистік атынастар алыптасып, сталиндік жйе толы орныты.
азастанда республика жртшылыына ысым жасау саясаты, сіресе 1925 жылы ыркйекте БК(б)П аза лкелік партия Комитетіні бірінші хатшылыына Ф. И. Голощекинні келуімен ата сипат ала бастады.
лкелік партия комитетіні йымдастыру-нсаушылы бліміні мегерушісі болып таайындалан Н.Ежовты кезінде жергілікті мамандарды удалау кшейе тсті.
20-жылдарды соында жадайды шиеленісуі мен адамдарды бір-біріне деген жаппай сенімсіздігі басталды. Орталытаы жне лтты республикалардаы «троцкийшіл-зиновьевтік оппозициямен» жне «ошыл оппортунистермен» кресті суі лт-азатты озалысты кілдеріне арсы уын-сргін йымдастыру трінде крінді. 1928 жылды соында «буржуазияшыл лтшылдар» атанан «Алашорданы» брыны айраткерлеріні брі ттындалды. «Алаш» партиясыны кілдерін ылмысты удалау масатында кез келген айла-шары, ралдар пайдаланылды. Баспасзде оларды атын аралайтын маалалар жарияланып, тікелей арандату рекеттері жасалды, оларды отбасы мшелері ттындалды. Мысалы, «Алашорда» мшелеріне арсы сот процесін бастау шін 1922 жылы Шу жазыында ткен, мытылып кеткен аратай убкіровті ісі пайдаланылды. Бл кезеде Ж. Аймауытов, . Байділдин, Д. ділевтер атылып, аландары р трлі мерзімге трмеге жабылды. Оларды кейбіреулері (М. Дулатов т. б.) лагерьлерде аза тапты, аландары (А. Байтрсынов, М. Жмабаев т. б.) жазасын тегенімен, 1937 жылы «Алашорданы» ызметіне араласаны шін айта айыпталып, 1937-1938 жылдары атылды. лтты зиялылар кілдеріні рамында М. Тынышбаев, X. Досмхамедов, Ж. Досмхамедов, Ж. Абаев т. б. бар баса бір тобы (40-тай адам) 1930 жылды ыркйек-азан айларында ттындалды. Кп замай оларды 15-і (М. Тынышбаев, Ж. Абаев, X. Досмхамедов, Ж. Досмхамедов, . Кемегеров т. б.) Ресейді орталы аратопыраты облысына жер аударылды. Оларды барлыы дерлік 1937 жылы уын-сргінге шырады.
аза мддесін ораушылар – Сдуаасовты,ожановты,Мыбаевты станымындаы теориялы саяси мселелер.
Голощекин 1925-1933 билікке келген жылдары азастанда Кіші азан ткерісін йымдастырды.Бл Сталинні басшылыымен болан «Сталиндік социализмні азастанда болан Голощекиндік социализмі».Бл саясатты оам айраткерлері Сдуаасов,Мыбаев,ожанов,Нрмаов аза ауылына «азамат согысын»тудыру рекеті деп тсінді.Яни бл оам айраткерлер Голощекинге арсы шыын болатын.Голощекин зін олдамайтындара «Ошыл коммунистер» «аза лтшылдары»деп айып таып уын сргінге шыратып жіберді.